a re-examination of the bronze coinage o

8/20/2019 A Re-examination of the Bronze Coinage o

1/132

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ

ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΟΝΙΑ

THREPTERIASTUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

Επιελητέ / Editors

Μιχάλη Τιβέριο / Michalis Tiverios

Παντελή Νίγδελη / Pantelis Nigdelis

Πολυξένη Αδά-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012


2/132


3/132

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

THREPTERIASTUDIES ON ANCIENT MACEDONIA


4/132

Επιμελητές έκδοσης / Editors:Μιχάλης Τιβέριος / Michalis TiveriosΠαντελής Νίγδελης / Pantelis NigdelisΠολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni Διορθώσεις δοκιμίων / Typographical assistance:Δημήτρης Σκουρέλλος / Dimitris Skourellos

Μεταφράσεις στα αγγλικά / Translations in english:Deborah Kazazis Janet Koniordos

Σελιδοποίηση – Εκτύπωση / Paged and printed by:ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ Ι. ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ – Θ. ΨΑΡΡΑΣ

© Εκδόσεις Α.Π.Θ. – ΑUTH PRESS

ΙSBN: 978-960-9717-03-8

e-mail: [email protected]Πωλήσεις / sales: www.logotypos.auth.gr

Εικόνα εξωφύλλου: Εικονογραφημένη πρόσκληση σε μονομαχικούςαγώνες από τη Θεσσαλονίκη.

Cover image: An illustrated invitatio ad munera gladiatoria from Thessaloniki.

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ / ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

THREPTERIA / STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA


5/132

ΘΡΕΠΤΗΡΙΑΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

THREPTERIA

STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

Επιμελητές / EditorsΜιχάλης Τιβέριος / Michalis TiveriosΠαντελής Νίγδελης / Pantelis Nigdelis

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη / Polyxeni Adam-Veleni

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012 / THESSALONIKI 2012


6/132


7/132

Π / CΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD VIII-IX

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIBUTE OF HONOUR X-XI

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ / ACKNOWLEDGEMENTS X-XI

Ι ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ / TOPOGRAPHY – ARCHITECTURE 7

ΜΑΡΙΑ ΛΙΛΙΜΠΑΚΗ-ΑΚΑΜΑΤΗ – ΙΩΑΝΝΗΣ M. ΑΚΑΜΑΤΗΣΗ ΠΕΛΛΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΕΩΣ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ 8MARIA LILIMBAKI-AKAMATI – ΙOANNIS Μ. ΑKAMATISPELLA FROM THE BRONZE TO THE HELLENISTIC AGE 9

EΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕΦΑΝΗ

«…ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος»:ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΗΜΙΟΡΕΙΝΗ ΗΜΑΘΙΑ 26 EVANGELIA STEFANI“…ὄρος Βέρμιον ἄβατον ὑπὸ χειμῶνος”:LANDSCAPE AND HABITATION IN SEMI-MOUNTAINOUS IMATHIA 27

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΗ ΑΣΤΙΚΗ ΟΙΚΙΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4ΟΣ – 6ΟΣ ΑΙ.) 64FLORA KARAGIANNITHE URBAN HOUSE IN MACEDONIA IN LATE ANTIQUITY (4TH – 6TH C.) 65

ΙΙ ΠΛΑΣΤΙΚΗ / SCULPTURE 101

ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΑΛΛΑΜΑΝΗ-ΣΟΥΡΗ

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΒΕΡΟΙΑΙΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΕΥΑΝΔΡΟΥΑΠΟ ΤΗ ΛΑΡΙΣΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 102VICTORIA ALLAMANI-SOURIA FEMALE BUST BY THE BEROIEAN SCULPTOR EVANDROS FROM LARISSA, THESSALY 103

ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΣΜΙΤ-ΔΟΥΝΑΚΕΦΑΛΗ ΜΕ ΠΥΡΓΩΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 128 BARBARA SCHMIDT-DOUNAHEAD WITH TURRETED CROWN FROM THESSALONIKI 129

ΘΕΟΔΟΣΙΑ ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ-ΤΙΒΕΡΙΟΥΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΙΠΠΕΑ ΚΥΝΗΓΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 142THEODOSIA STEFANIDOU-TIVERIOUTHE GREAT “MOUNTED HORSEMAN” RELIEF FROM THESSALONIKI 143

ΙΙΙ ΚΕΡΑΜΙΚΗ / POTTERY 171

ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΙΒΕΡΙΟΣΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΝΤΟΠΙΑΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ (ΚΥΡΙΩΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΘΑΛΑΣΣΙΟ)ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΥΣΤΕΡΟΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΪΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 172MICHALIS TIVERIOSCLASSIFICATION OF LOCAL POTTERY (PRIMARILY FROM COASTAL SITES) IN MACEDONIAIN THE LATE GEOMETRIC AND ARCHAIC PERIODS 173

EΛΕΝΗ ΜΑΝΑΚΙΔΟΥΤΑΦΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ ΤΗΣ «ΜΗΛΙΑΚΗΣ» ΟΜΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΛΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΙΣΥΜΗΣ 200

ELENI MANAKIDOU“MELIAN” FUNERARY VASES FROM THE COASTAL CEMETERY OF ANCIENT OISYME 201


8/132

VI ΘΡΕΠΤΗΡΙΑ-ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ | STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟΥΜΙΑ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΗ ΛΗΚΥΘΟΣ ΤΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΦΥΤΗ 214VASILIKI MISAILIDOU-DESPOTIDOUA RED-FIGURE LEKYTHOS BY THE “PAN PAINTER” FROM ANCIENT APHYTIS 215

ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΔΡΟΥΓΟΥ – ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΡΑΤΣΟΓΛΟΥΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΣΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ ΜΕΤΑ 240STYLIANI DROUGOU – IOANNIS TOURATSOGLOUHELLENISTIC POTTERY IN MACEDONIA TWENTY YEARS AFTER 241

ΙV ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ – ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ – ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ /PAINTING – MINOR ARTS – NUMISMATICS 277

ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΜΟΝΟΜΑΧΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΑ ΘΕΑΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 278POLYXENI ADAM-VELENI

AN ILLUSTRATED INVITATIO AD MUNERA GLADIATORIA FROMTHE AGORA OF THESSALONIKI AND ROMAN SPECTACLES IN MACEDONIA 279

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΔΕΣΠΟΙΝΗΧΡΥΣΕΣ ΣΥΡΙΓΓΕΣ 316AIKATERINI DESPINIGOLD HEAD SPIRALS 317

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΠΕΤΤΙΝΑ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΧΡΥΣΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΟΨΙΜΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 330ELISAVET BETTINA TSIGARIDALATE CLASSICAL AND EARLY HELLENISTIC GOLD JEWELRY FROM CENTRAL MACEDONIA 331

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΖΑΝΑΒΑΡΗΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΤΑΝΑΓΡΑΙΩΝ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 352ΚATERINA TZANAVARITHE PRODUCTION AND DISSEMINATION OF TANAGRA FIGURINES IN MACEDONIA 353

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΑΤΖΟΛΗΣΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Γ΄ ΚΑΙ ΤΟΥΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΝΕΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΗΣΑΥΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 380CHRISTOS GATZOLISA RE-EXAMINATION OF THE BRONZE COINAGE OF ALEXANDER III AND CASSANDERIN THE LIGHT OF NEW EXCAVATION AND HOARD EVIDENCE 381

V ΙΕΡΑ / SANCTUARIES 399

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΙΣΜΑΝΙΔΗΣΟ ΥΣΤΕΡΟΑΡΧΑΪΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΣ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΩΤΕΙΡΑΣΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΑΓΕΙΡΑ 400KONSTANTINOS SISMANIDISTHE LATE ARCHAIC TEMPLE OF ZEUS SOTER AND ATHENA SOTEIRAAT ANCIENT STAGEIRA 401

ΕΥΡΥΔΙΚΗ ΚΕΦΑΛΙΔΟΥ«EΚ ΜΕΣΗΜΕΡΙΟΥ, ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΩΣ»:ΕΝΑ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΡΟΥΣΙΔΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 414EURYDICE KEFALIDOU“FROM PRE-WAR MESIMERI”:

A SANCTUARY OF ANCIENT KROUSIS AND OTHER FINDS FROM THE COLLECTIONS OF THEARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI 415


9/132

VIIΘΡΕΠΤΗΡΙΑ-ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ | STUDIES ON ANCIENT MACEDONIA

VΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ / CEMETERIES 465

ΑΝΝΑ ΠΑΝΤΗΕΘΙΜΑ ΤΑΦΗΣ ΣΤΟΝ ΘΕΡΜΑΪΚΟ ΚΟΛΠΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 466

ANNA PANTIBURIAL CUSTOMS IN THE THERMAIC GULF AND CHALCIDICE IN THE ARCHAIC PERIOD 467

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ – ΠΑΥΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥΟΙ ΧΡΥΣΟΦΟΡΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝΑΠΟ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ ΠΕΛΛΑΣ 490ANASTASIA CRYSOSTOMOU – PAVLOS CHRYSOSTOMOUTHE “GOLD-WEARING” ARCHAIC MACEDONIANSFROM THE WESTERN CEMETERY OF ARCHONTIKO, PELLA 491

VΙΙ ΙΣΤΟΡΙΑ – ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ – ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΑ /HISTORY – EPIGRAPHY – ONOMASTICS 519

ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΞΥΔΟΠΟΥΛΟΣΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 520IOANNIS Κ. XYDOPOULOSUPPER MACEDONIA 521

ΓΙΑΝΝΗΣ Ζ. ΤΖΙΦΟΠΟΥΛΟΣΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΠΙΕΡΙΑΣ:ΟΙ ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΕΣ ΔΟΞΑΣΙΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΚΧΙΚΑ-ΟΡΦΙΚΑ ΕΛΑΣΜΑΤΑ 540YANNIS Z. TZIFOPOULOSFROM THE CORPUS OF INSCRIPTIONS OF NORTHERN PIERIA:AFTERLIFE BELIEFS IN MACEDONIA AND THE BACCHIC-ORPHIC LAMELLAE 541

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 560MILTIADES HATZOPOULOSTHE CULTURAL AND POLITICAL ENVIRONMENT OF THE NEW RULERS OF THE EAST 561

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΟΥΛΑΚΑΚΗΣΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΗΜΑΘΙΑΣ 572NEKTARIOS POULAKAKISA NEW INSCRIPTION FROM NISI, IMATHIA 573

ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΝΙΓΔΕΛΗΣΕΝΙΣΧΥΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΣΟΔΑ ΤΩΝ ΝΕΝ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ.ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 592PANTELIS M. NIGDELISINCREASING THE REVENUES OF THE NEOI OF AMPHIPOLIS.

A NEW INSCRIPTION FROM THE IMPERIAL AGE 593ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ-ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥΗ ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ, ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 604ANNA PANAYOTOU-TRIANTAPHYLLOPOULOUTHE MACEDONIAN ONOMASTICON DURING ARCHAIC, CLASSICALAND EARLY HELLENISTIC PERIODS 605

VIII ΠΙΝΑΚΕΣ / PLATES 621

IX ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / BIBLIOGRAPHY 639


10/132

VIII ΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD |

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας τις τελευταίες δεκαετίες δημιούργησενέα δεδομένα και έδωσε νέες προοπτικές στη μελέτη του ιστορικού αυτού χώρου. Οι συστη-ματικές ανασκαφές έφεραν στο φως έναν τεράστιο πλούτο πληροφοριών και πυροδότησαντο ενδιαφέρον όχι μόνον της ελληνικής αλλά και της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας καικατ᾽ επέκταση του ευρύτερου παγκόσμιου κοινού.

Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με τις ανασκαφικές του έρευνες στις Αιγές,την παλιά μακεδονική πρωτεύουσα, στο Δίον, την ιερή πόλη των Mακεδόνων, στην Πέλλα,την πρωτεύουσα του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και σε άλλες θέσεις της μα-κεδονικής γης, έχει καίρια συμβολή στην αποκάλυψη μακεδονικών θησαυρών, ενώ παράλ-ληλα, με τη διοργάνωση και τη διεξαγωγή επιστημονικών συνεδρίων και εκθέσεων, έχει ενι-σχύσει ουσιαστικά την επιστημονική έρευνα της αρχαίας Μακεδονίας.

Είναι όμως η πρώτη φορά που το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δείχνειέμπρακτα το ενδιαφέρον του για τη δημοσιοποίηση των επιστημονικών συμπερασμάτων τηςαρχαιολογικής και γενικότερα της ιστορικής έρευνας της αρχαίας Μακεδονίας, με την έκδο-ση του τόμου με τίτλο «Θρεπτήρια» από τον νεοσύστατο εκδοτικό του οίκο.

Η μελέτη και δημοσίευση των νέων, πολύτιμων ευρημάτων και η μετάδοση των επιστημο-νικών συμπερασμάτων στο κοινωνικό σύνολο αποτελούν υποχρέωση των αρχαιολόγων καιτων ιστορικών που δραστηριοποιούνται στον χώρο της Μακεδονίας. Η παραγωγή νέας γνώ-σης η οποία προκύπτει από την επεξεργασία του πρωτογενούς υλικού και φέρει τη σφρα-γίδα της εγκυρότητας, αποτελεί την προϋπόθεση για τη σωστή αξιοποίηση των επιστημονι-κών πορισμάτων τόσο στον στενό όσο και στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής αλλά και της

διεθνούς κοινότητας. Αυτή τη σφραγίδα φέρουν οι 25 επιστημονικές συμβολές έγκριτων αρ-χαιολόγων και ιστορικών που δημοσιεύονται στον τόμο αυτόν, ο οποίος μπορεί να χαρα-κτηρισθεί και ως πανηγυρικός αφού η έκδοσή του συμπίπτει με τα εκατό χρόνια της απε-λευθέρωσης της Θεσσαλονίκης και γενικότερα της Μακεδονίας από τα δεσμά της οθωμανι-κής αυτοκρατορίας.

Εύχομαι ο εκδοτικός οίκος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου να συνεχίσει τη διαδρομήτου με εκδόσεις αντίστοιχου κύρους και επιστημονικού ενδιαφέροντος.

Ιωάννης Α. Μυλόπουλοςπρύτανης ΑΠΘ


11/132

IXΠΡΟΛΟΓΟΣ / FOREWORD |

FOREWORD

In recent decades scientific research on Ancient Macedonia has created a new factualframework and provided new perspectives for the study of this historic land. Systematicexcavation has brought to light a vast wealth of information and kindled the interest of theinternational as well as the Greek academic community, and by extension the broader globalpublic.

With its programme of excavations at Aigai, the old royal capital of Macedon, at Dion,the sacred city of the Macedonians, at Pella, the capital of Philip and of Alexander the Great,and other cities across the ancient land of Macedonia, the Aristotle University of Thessalonikihas made a vital contribution to the discovery of Macedonia’s treasures, while with theorganisation and hosting of scientific congresses and exhibitions it has substantially advancedscientific research on Ancient Macedonia.

Now, and for the first time, the Aristotle University of Thessaloniki has demonstrated inpractice its interest in publishing the conclusions of archaeological and general historicalresearch on Ancient Macedonia, with the publication of Threpteria by its newly foundedpress.

The study and publication of important new finds and the communication of scientificconclusions to society at large is an obligation incumbent on the archaeologists and historianswho work in Macedonia. The production of new knowledge which is derived from work onprimary material and bears the stamp of authority is a precondition for the proper utilisationof scientific findings, alike within the narrow and the broader arena of both the Greek andthe international community. This seal is borne by the twenty-five scientific contributions

by prestigious archaeologists and historians that comprise the collection published in thisvolume, which may be hailed as celebratory, since its appearance coincides with the onehundredth anniversary of the liberation of Thessaloniki, and Macedonia in general, from thefetters of the Ottoman Empire.

I wish the AUTh Editions a long career in publishing works of similar academic weightand scientific interest.

Ioannis A. MylopoulosRector of the Aristotle University of Thessaloniki


12/132

X ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIBUTE OF HONOUR – ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ / ACKNOWLEDGMENTS |

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ

To Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) με την προσήκουσα επιστημονικήευθύνη και πληρότητα βρίσκεται στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσει τον τόμο με τίτλο«Θρεπτήρια» που περιλαμβάνει Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία. Στον τόμο υπάρχουν25 πρωτότυπες εργασίες, γραμμένες από μέλη της Πανεπιστημιακής Κοινότητας και τωνΕφορειών Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μακεδονίας.

Η αρχική οργανωτική προσπάθεια για τη δημιουργία του τόμου ξεκίνησε από μέλη τηςπαλαιάς Επιτροπής Εντύπων και Ψηφιακών Εκδόσεων του ΑΠΘ και συγκεκριμένα απότους ομότιμους καθηγητές Κ. Αρβανιτάκη, Ε.Ε. Κριεζή, Δ. Λυπουρλή, Ε. Τσιγαρίδα και Χ.Τσολάκη. Το λειτουργικό πλαίσιο που οδηγούσε στην έκδοση του τόμου διαμορφώθηκε απότις προτάσεις μελών της Πανεπιστημιακής Κοινότητας.

Το δύσκολο όμως έργο της πραγμάτωσης αυτής της εκδοτικής προσπάθειας, που περι-λαμβάνει τη συνεχή αμφίδρομη επικοινωνία με τους συγγραφείς των εργασιών, την παροχή

οδηγιών κατά τη συγγραφή, ώστε να υπάρχει μία ομογενοποιημένη παρουσίαση, την απα-ραίτητη διόρθωση και την τελική επίπονη συνεννόηση για μια τέλεια τυπογραφική παρουσί-αση ανέλαβε επιτροπή από τον καθηγητή Μ. Τιβέριο, τον αναπληρωτή καθηγητή Π. Νίγδεληκαι τη διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Π. Αδάμ-Βελένη.

Η έκφραση ευχαριστιών προς την επιτροπή αυτή πρέπει να θεωρείται η ελάχιστη αντα-πόδοση για το δύσκολο και σημαντικό έργο της.

Το απαραίτητο οικονομικό βάρος για την έκδοση καλύφθηκε κυρίως από το Πανεπιστή-μιο. Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών συνέβαλε στα έξοδα με μικρή χορηγία και για τονλόγο αυτό της εκφράζονται ευχαριστίες.

Η έκδοση του Τόμου πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι θα εκτιμηθεί από την επιστημονικήκοινότητα, καθώς όλα τα άρθρα παρουσιάζονται και με τη μετάφρασή τους στα Αγγλικά.

Η κριτική του Τόμου θα είναι ευπρόσδεκτη, καθώς θα συμβάλει στην επιστημονική δικαί-

ωση αναφορών, που κατά καιρούς εμφανίζονται παραλλαγμένες.

Ε.Ε. Κριεζής Ομότιμος Καθηγητής ΑΠΘ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Οι επιμελητές του παρόντος τόμου θα ήθελαν να ευχαριστήσουν τις πρυτανικές αρχέςτου Α.Π.Θ. οι οποίες ευχαρίστως χρηματοδότησαν την έκδοση και μετάφρασή του μέσα σεμία δύσκολη οικονομική συγκυρία. Εκφράζουν επίσης τις ευχαριστίες τους προς τον Πρό-εδρο της ΕΜΣ κ. Ι. Μέρτζο, ο οποίος δέχθηκε να καλύψει ένα τμήμα των εξόδων της έκδο-σης. Τέλος ευχαριστούν τις κ.κ. Θ. Στεφανίδου–Τιβερίου, Κ. Τζαναβάρη, Β. Σαριπανίδουκαι Δ. Τερζοπούλου για τη βοήθειά τους στο στήσιμο των εικόνων και πινάκων του έργουκαι τη διόρθωση των δοκιμίων.


13/132

XIΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ / TRIBUTE OF HONOUR – ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ / ACKNOWLEDGMENTS |

TRIBUTE OF HONOUR

With due academic conscientiousness and integrity, the Aristotle University of Thessalonikiis pleased to present Threpteria, a volume of studies on Ancient Macedonia comprising twenty-five original essays written by members of the university community and the Ephorates ofPre-historic and Classical Antiquities of Macedonia.The preliminary organisation for the creation of this volume was the work of five members ofthe University’s old Print & Digital Publications Committee, emeriti professors K. Arvanitakis,E.E. Kriezis, D. Lypourlis, E. Tsigaridas and Ch. Tsolakis. The working outline that led toits publication was developed from the proposals of members of the university community.

The actual realisation of the project, however, a difficult task which included continuoustwo-way communication with the authors of the essays, the development of guidelines foruniformity of appearance, the inevitable corrections, and the last laborious consultations toensure a flawless final result, was handled by a committee of three: Professor M. Tiverios,

Associate Professor P. Nigdelis, and Dr P. Adam-Veleni, Director of the Archaeological Museumof Thessaloniki.An expression of gratitude to this committee must be considered the very least return one

can make for their difficult and important work.The necessary financial outlay for the realisation of this volume was covered entirely by

the University. The Society for Macedonian Studies provided a small contribution towards thecost, which is gratefully acknowledged.

This volume will doubtless be appreciated by the academic community, since each essay ispresented with a translation into English.

Criticism of this publication will be most welcome, as contributing to the vindication ofreferences that from time to time appear in variant forms.

E.E. KriezisEmeritus Professor,

Aristotle University of Thessaloniki

ACKNOWLEDGMENTS

The editors of this volume would like to thank the Rector and Senate of the AristotleUniversity of Thessaloniki, which readily financed its publication and translation despitethe very difficult economic conjuncture. They also express their gratitude to Mr I. Mertzos,President of the Society for Macedonian Studies, who agreed to cover part of the cost ofthe project, and to colleagues Th. Stefanidou-Tiveriou, K. Tzanavari, V. Saripanidou andD. Terzopoulou for their help with text editing and with the layout of the illustrations andtables.


14/132

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΑΤΖΟΛΗΣ

ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Γ΄ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ

ΝΕΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΗΣΑΥΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Στην πρόσφατα υποστηριχθείσα διδακτορική μου διατριβή1 παρουσιάζονται τα αποτε-λέσματα της μελέτης πέντε χιλιάδων εννιακοσίων (5.900) νομισμάτων, υλικό που προέρχε-ται από δεκαέξι (16) αδημοσίευτες ανασκαφικές θέσεις, τόσο από πόλεις του μακεδονικούβασιλείου όσο και από ελληνίδες πόλεις της Χαλκιδικής. Πιο συγκεκριμένα το κύριο σώμα

της μελέτης μου περιλαμβάνει το νομισματικό υλικό που προήλθε από τις ανασκαφές στηνΠύδνα (τον σύγχρονο Μακρύγιαλο)2, στη Μεθώνη3, στις Αιγές (τη σύγχρονη Βεργίνα)4, στηΛητή5, στο Ίωρον (το σύγχρονο Παλατιανό)6, στα Καλίνδοια (το σύγχρονο Καλαμωτό)7, στηΔίκαια (τη σύγχρονη Νέα Καλλικράτεια)8, στην Άφυτη9, στη Μένδη10, στην Άκανθο (τη σύγ-χρονη Ιερισσό)11, στη Σάνη/Ουρανούπολη12, στα Στάγειρα13, αλλά και στο Αιγίνιο Πιερίας14,στην τράπεζα Λεμπέτ Θεσσαλονίκης15, στη σύγχρονη Θέρμη Θεσσαλονίκης16 και στη θέσηΜαυρόλακκας στην Ολυμπιάδα Χαλκιδικής17.

1 Γκατζόλης 2010.2 Για τις ανασκαφές στην αρχαία Πύδνα βλ. Μπέσιος 1987· 1988· 1989· 1990β· 1991· 1992· 1993β· 1996· Μπέ-

σιος – Κραχτοπούλου 1994· Μπέσιος – Τριανταφύλλου 2000.3 Για τις ανασκαφές στη Μεθώνη βλ. Μπέσιος 1990α· 1990β· 2005· Μπέσιος κ.ά. 2004.4 Για τις ανασκαφές ενός ελληνιστικού σπιτιού στη Βεργίνα βλ. Τσιγαρίδα 1992· Τσιγαρίδα – Χαντάντ 1993.

5 Για τις πρόσφατες ανασκαφές στη Λητή (στον αρχαιολογικό χώρο που εκτείνεται ανάμεσα στους σύγχρο-νους οικισμούς της Λητής, των Λαγυνών και του Δερβενίου, Β-ΒΑ της Θεσσαλονίκης) βλ. Τζαναβάρη 1989·1996· 2000· 2001· 2002α· 2002β· 2003β· 2003δ· Τζαναβάρη – Φίλης 2000· 2003· 2009· Σβέρκος – Τζαναβά-ρη 2009.

6 Για τις ανασκαφές στο Παλατιανό βλ. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 1993· 1994· 1995· 1996· 1998.7 Για τις ανασκαφές στα Καλίνδοια βλ. Σισμανίδης 1983· Σισμανίδης – Κεραμάρης 1992· Σισμανίδης 2000α·

2003γ· 2004· 2005· 2006· Sismanides 2008β· Σισμανίδης 2009.8 Για την ταύτιση του αρχαιολογικού χώρου στη Νέα Καλλικράτεια με τη Δίκαια βλ. Γκατζόλης 2010. Για

τις ανασκαφικές έρευνες στη Νέα Καλλικράτεια βλ. Μπιλούκα κ.ά. 2005· Μπιλούκα – Γραικός 2009· Βου-κ.ά. 2005· Μπιλούκα – Γραικός 2009· Βου-.ά. 2005· Μπιλούκα – Γραικός 2009· Βου-τυράς – Σισμανίδης 2007.

9 Για τις ανασκαφές στην Άφυτη βλ. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1999α· 1999β· 2001· 2003· 2004· 2006· 2009.10 Για τις ανασκαφές στη Μένδη βλ. Βοκοτοπούλου 1988· 1989· 1991· 1993· Βοκοτοπούλου – Μοσχονησιώτη

1990· Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 2004.11 Για την ανασκαφική έρευνα στην Άκανθο βλ. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1987· 1989· 1990· 1991· 1992· 1993·

1993β· 1994· 1995β· 1996α· 1996β· 1997α· 1997β· 1998α· 1998β· 2001· 2004α· 2004β· 2004γ.12 Για τις ανασκαφικές έρευνες στη Σάνη/Ουρανούπολη στην περιοχή Νέων Ρόδων/Τρυπητής βλ. Τσιγαρίδα

1996· 1998α· 1998β· Τσιγαρίδα – Τσολάκης 2004.13 Για τις ανασκαφές στα Στάγειρα βλ. Σισμανίδης 1990· 1991· 1992· 1993· 1994· 1995· 1996· 1997α· 1998α· 2003·

2003α.14 Για την ανασκαφή στο νεκροταφείο στη θέση «Μελίσσια» Αιγινίου, 2 χλμ. ΒΔ της αρχαίας Μεθώνης, το οποίο

ταυτίζεται με το νεκροταφείο του οικισμού των Μακεδόνων που δημιουργήθηκε μετά την καταστροφή τηςΜεθώνης το 354 π.Χ. βλ. Μπέσιος 1995· 2004· Κωτίτσα 2007.

15 Για την ανασκαφική έρευνα στην τράπεζα Λεμπέτ της Θεσσαλονίκης και στα γύρω νεκροταφεία βλ. Τζανα-βάρη – Λιούτας 1993· Λιούτας – Γκιούρα 1999· Λιούτας κ.ά. 2003.

16 Για τις ανασκαφές στη γνωστή στην έρευνα ως τράπεζα Σέδες, αλλά και στα νεκροταφεία της που εκτεί-νονται κάτω από τον σύγχρονο οικισμό της «Θέρμης», ανατολικό προάστιο της Θεσσαλονίκης βλ. Rey 1921,159-161· Μοσχονησιώτη 1988· Λαζαρίδη – Μοσχονησιώτη 1988· Λαζαρίδη 1989· 1990· 1991· Σκαρλατίδου –Ιγνατιάδου 1996· Σκαρλατίδου 1993· Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1999· Σκαρλατίδου 1995· Σκαρλατίδου –Κεραμάρης 1996· Αλλαμανή-Σουρή κ.ά. 1999· Σκαρλατίδου 1997α· 2004· Σκαρλατίδου – Αλλαμανή-Σουρή

1999· Σκαρλατίδου 2009.17 Για την ανασκαφή στη θέση Μαυρόλακκας Ολυμπιάδας, ενός εργαστηριακού χώρου 2,5 χλμ. ΝΔ των αρχαί-ων Σταγείρων, βλ. Σισμανίδης 2002β.


15/132

CHRISTOS GATZOLIS

A RE-EXAMINATION OF THE BRONZE COINAGEOF ALEXANDER III AND CASSANDER IN THE LIGHT

OF NEW EXCAVATION AND HOARD EVIDENCE

The undersigned’s recently-defended doctoral thesis1 presents the results from the study of5,900 coins, material which came from 16 unpublished excavation sites, both from cities of theMacedonian kingdom, as well as from city-states in the Chalcidice. More specifically: the mainpart of the undersigned’s research included the numismatic material deriving from excavations

at Pydna (modern Makrygialos)2

, Methone3

, Aegae (modern Vergina)4

, Lete5

, Ioron (modernPalatiano)6, Kalindoia (modern Kalamoto)7, Dikaia (modern Nea Kallikrateia)8, Aphytis9,Mende10, Acanthus (modern Ierissos)11, Sane /Ouranoupolis12, Stageira13, and furthermore atAiginio, Pieria14, at “Lebet Table” in Thessaloniki 15, at “Therme” in Thessaloniki16, and at thesite of Mavrolakkas at Olympiada, Chalcidice17.

A second group was formed by the coins gathered from eight published sites in the greater

1 Γκατζόλης 2010.2 On the excavations at ancient Pydna see Μπέσιος 1987; 1988; 1989; 1990β; 1991; 1992; 1993α; 1993β; 1996;

Μπέσιος – Κραχτοπούλου 1994; Μπέσιος – Τριανταφύλλου 2000.3 On the excavations at Methone see Μπέσιος 1990α; Μπέσιος 1990β; 2005; Μπέσιος et al. 2006.4 On the excavations of a Hellenistic house at Vergina see Τσιγαρίδα 1992; Τσιγαρίδα – Χαντάντ 1993.5 On recent excavations at Lete (the archaeological site extending between the modern villages of Lete, Lagy-On recent excavations at Lete (the archaeological site extending between the modern villages of Lete, Lagy-

na, and Derveni, N-NE of Thessaloniki) see Τζαναβάρη 1989; Τζαναβάρη 1996; 2000; 2001; 2002α; 2002β;2003β; 2003δ; Τζαναβάρη – Φίλης 2000; 2003; 2009; Σβέρκος – Τζαναβάρη 2009.

6 On the excavations at Palatiano see Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 1993; 1994; 1995; 1996; 1998.7 On the excavations at Kalindoia see Σισμανίδης 1983; Σισμανίδης – Κεραμάρης 1992; Σισμανίδης 2000α;

2003γ; 2004; 2005; 2006· Sismanides 2008β; Σισμανίδης 2009.8 On the identification of the archaeological site at Nea Kallikrateia with Dikaia see Γκατζόλης 2010. On excava-On the identification of the archaeological site at Nea Kallikrateia with Dikaia see Γκατζόλης 2010. On excava-Γκατζόλης 2010. On excava-Γκατζόλης 2010. On excava-2010. On excava-

tions at Nea Kallikrateia see Μπιλούκα κ.ά. 2005; Μπιλούκα – Γραικός 2009; Βουτυράς – Σισμανίδης 2007.9 On the excavations at Aphytis see Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 1999α; 1999β; 2001; 2003; 2004; 2006; 2009.10 On the excavations at Mende see Βοκοτοπούλου 1988; 1989; 1991; 1993; Βοκοτοπούλου – Μοσχονησιώτη

1990; Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη 2004.11 On the excavation at Acanthus (Akanthos) see Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου 1987; 1989; 1990; 1991; 1992;

1993; 1993β; 1994; 1995β; 1996α; 1996β; 1997α; 1997β; 1998α; 1998β; 2001; 2004α; 2004β; 2004γ.12 On the excavations at Sane/Ouranopolis in the area of Nea Roda/Trypiti see Τσιγαρίδα 1996; 1998α; 1998β;

Τσιγαρίδα – Τσολάκης 2004.13 On the excavations at Stageira see Σισμανίδης 1990; 1991; 1992; 1993; 1994; 1995; 1996; 1997α; 1998α; 2003;

2003α.14 On the excavation in the cemetery at the site of “Melissia”, Aiginio, 2 km. NW of ancient Methone, identified as

the cemetery of the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-cemetery of the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-cemetery of the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-of the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-of the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-the Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-Macedonian settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-settlement created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-created following the destruction of Methone in 354 BC, see Μπέ-Μπέ-σιος 1995; 2004; Κωτίτσα 2007.

15 On the excavation at “Lebet table”, in Thessaloniki and the surrounding cemeteries see Τζαναβάρη – Λιούτας1993; Λιούτας – Γκιούρα 1997; Λιούτας κ.ά. 2003.

16 On the excavations at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-the excavations at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-the excavations at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-excavations at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-excavations at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-at the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-the site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-site known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-known as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-as “Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-“Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-Sedes Table” and its cemeteries, which extend below the modern vil-” and its cemeteries, which extend below the modern vil-and its cemeteries, which extend below the modern vil-its cemeteries, which extend below the modern vil-its cemeteries, which extend below the modern vil-cemeteries, which extend below the modern vil-cemeteries, which extend below the modern vil-, which extend below the modern vil-which extend below the modern vil-lage of “Thermi” (an eastern suburb of Thessaloniki) see Rey 1921, 159-61; Μοσχονησιώτη 1988; Λαζαρίδη –Μοσχονησιώτη 1988; Λαζαρίδη 1989; 1990; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; Λαζαρίδη 1989; 1990; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-Λαζαρίδη 1989; 1990; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; 1990; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-1990; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; 1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-1991; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-Ιγνατιάδου – Σκαρλατίδου 1996; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-Σκαρλατίδου 1993; Ιγνα-; Ιγνα-Ιγνα-τιάδου – Σκαρλατίδου 1999; Σκαρλατίδου 1995; Σκαρλατίδου – Κεραμάρης 1996; Αλλαμανή-Σουρή κ.ά.

1999; Σκαρλατίδου 1997α; 1997β; Σκαρλατίδου – Αλλαμανή-Σουρή 1999; Σκαρλατίδου 2009.17 On the excavation at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-the excavation at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-the excavation at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-excavation at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-excavation at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-at the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-the site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-site of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-of Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-Mavrolakkas at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-at Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-Olympiada of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-of a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-a workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-workshop area, 2.5 km. NW of ancient Stage-area, 2.5 km. NW of ancient Stage-area, 2.5 km. NW of ancient Stage-ira, see Σισμανίδης 2002β.


16/132

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΑΤΖΟΛΗΣ |ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΙΑΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΥΟΥ Γ΄ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ382

Μια δεύτερη ενότητα αποτέλεσαν τα νομίσματα που συγκεντρώθηκαν από οκτώ (8) δη-μοσιευμένες θέσεις του ευρύτερου μακεδονικού χώρου και ανέρχονται συνολικά σε 5.701 τε-μάχια. Οι θέσεις αυτές είναι το Δίον18, η Πέλλα19, η Βέροια20, η Τορώνη21, η Άργιλος22, η Αμ-φίπολη23 και φυσικά η Όλυνθος και η Μηκύβερνα24. Έτσι οι θέσεις αναφοράς αυξήθηκαν σεείκοσι τέσσερις (24), ενώ το νομισματικό υλικό ανήλθε συνολικά σε ένδεκα χιλιάδες εξακό-σια ένα (11.601) τεμάχια.

Καθοριστικής σημασίας υπήρξε, τέλος, η μαρτυρία των «θησαυρών», τόσο των ήδη γνω-στών, όσο και διακοσίων πενήντα ενός (251) νέων ευρημάτων που δημοσιεύθηκαν στο πλαί-σιο αυτής της μελέτης.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Γ΄Α. Η πρωιμότητα του τύπου Ηρακλής/αετός έχει τεκμηριωθεί από την έρευνα25 και εί-

ναι, νομίζουμε, αδιαμφισβήτητη. Επίσης, όπως έχει επισημανθεί, ο τύπος αυτός φαίνεται νακόβεται για μικρό χρονικό διάστημα και η έναρξή του πρέπει να είναι παράλληλη με τηνάνοδο στο θρόνο του Αλεξάνδρου, το 336 π.Χ.26.

Β. Η συγκρότηση «θησαυρικών» ευρημάτων αποκλειστικά από τους τύπους Ηρακλής/ αετός και ασπίς ( επίσημα: κεραυνός)/κώνος27, υποδεικνύει αφενός την πρωιμότητα και τουδεύτερου τύπου28, αφετέρου το γεγονός, ότι για κάποιο χρονικό διάστημα, στην αρχή τηςβασιλείας του Αλεξάνδρου, οι δύο παραπάνω τύποι αποτελούσαν και τις μοναδικές, παράλ-ληλες, χάλκινες κοπές στη νομισματική κυκλοφορία του βασιλείου.

Γ.1. Η συγκρότηση ικανού αριθμού «θησαυρών» αποκλειστικά του τύπου ανδρική, νεα-νική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος στο όνομα του Αλεξάνδρου29, χωρίς την αναγραφή του βα-σιλικού τίτλου, υποδεικνύει ότι ο τύπος αυτός αποτέλεσε, για ένα διάστημα, το μοναδικόχάλκινο νόμισμα στη νομισματική κυκλοφορία του βασιλείου.

Γ.2. Η συγκρότηση «θησαυρών» με νομίσματα Κασσάνδρου αποκλειστικά του τύπουΗρακλής/λέων καθήμενος30 υποδεικνύει το ίδιο φαινόμενο και για την πρώτη περίοδο τηςεξουσίας του Κασσάνδρου.

Γ.3. Το γεγονός ότι όλα τα νομίσματα του Κασσάνδρου του τύπου Ηρακλής/λέων καθή-μενος είναι επικεκομμένα σε νομίσματα Αλεξάνδρου του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιο-φόρος κεφαλή/ίππος31 υποδεικνύει ότι ο συγκεκριμένος τύπος του Κασσάνδρου διαδέχθη-κε τον αντίστοιχο του Αλεξάνδρου στη νομισματική κυκλοφορία του βασιλείου.

Γ.4. Τα παραπάνω συνηγορούν στη διαπίστωση ότι ο χάλκινος τύπος του ΑλεξάνδρουΓ΄ ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος υπήρξε στο σύνολό του μεταθανάτια κοπήκαι αποτέλεσε την τελευταία κυκλοφορία χάλκινου νομίσματος στο όνομα του Αλεξάνδρουστη Μακεδονία, παρά την έως τώρα βεβαιότητα της έρευνας περί του αντιθέτου 32. Η αλή-θεια είναι ότι ο Price, είχε διαπιστώσει ορισμένες «ιδιαιτερότητες» στον τύπο ανδρική, νεα-νική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος. Πρώτον, είχε παρατηρήσει την απουσία του τύπου αυτούαπό τα δύο γνωστά τότε θησαυρικά ευρήματα με χάλκινα νομίσματα Αλεξάνδρου, (IGCH

18 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1998· Πινγιάτογλου 1990· 1991· 1992.19 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996β, 95-100· 2000, 158-73.20 Δρούγου – Τουράτσογλου 1980. 21 Hardwick 2001.22 Liampi 1994· 2005.23 Kosmidou 2006.24 Robinson 1931· 1933β· Robinson – Clement 1938· 1952.25 Liampi 1998β, 25226 Ό.π.27 CH IX 83, 84.28 Liampi, ό.π. (σημ. 25).29 Βλ. ενδεικτικά CH VIII 179, 217, και I 42. Για νέα ευρήματα και επανεξέταση παλαιοτέρων βλ. Γκατζόλης

2010.30 Βλ. ενδεικτικά CH VIII 241· NC 2001 49. Για ένα νέο σημαντικό εύρημα από τη Θεσσαλονίκη 87 τεμαχίων

βλ. Γκατζόλης 2010.31 Valassiadis 2005, 405.32 Price 1991, 116-7.


17/132

CHRISTOS GATZOLIS |A RE-EXAMINATION OF THE BRONZE COINAGE OF ALEXANDER III AND CASSANDER 383

region of Macedonia, 5,701 pieces in total. These sites were Dion18, Pella19, Beroia20, Torone21,Argilus22, Amphipolis23, and naturally, Olynthus and Mecyberna24. Thus, the reference sitesincreased to 24, and the numismatic material rose to a total of 11,691 pieces.

Finally, the hoard evidence, both known and 251 new finds published within the contextof this study, were of decisive importance.

ALEXANDER IIIΑ. The early date of the Heracles/eagle type has been documented25 beyond any doubt.

Furthermore, this type, as has been pointed out, appears to have been minted for a shortperiod, and its start coincides with Alexander’s ascent to the throne in 336 BC26.

B. The existence of hoards made up exclusively of the two types, Heracles/eagle andMacedonian shield with thunderbolt in boss/helmet27 on the one hand indicates an early datefor the second type28, and on the other, suggests that for some period at the beginning ofAlexander’s reign these two –contemporaneous– types comprised the only bronze issues incirculation in the kingdom.

C.1. The existence of a fair number of hoards consisting exclusively of the young male headwith tainia/horse type in Alexander’s name29, without the recording of the royal title, suggeststhat this type was for a time the only bronze coin circulating in the kingdom.

C.2. The existence of hoards consisting exclusively of coins of Cassander of the Heracles/ seated lion30 type, suggests that for the first period of Cassander’s rule this type was the only bronze coin circulating in the kingdom.

C.3. The fact that all of Cassander’s coins of the Heracles/seated lion type were overstruck oncoins of Alexander of the young male head with tainia /horse type31 suggests that this particular typeof Cassander succeeded the corresponding one of Alexander in circulation in the kingdom.

C.4. All the above argue in favor of the suggestion that the young male head with tainia/horse bronze type of Alexander III was as a whole a posthumous issue, forming the last bronze coincirculated in Alexander’s name in Macedonia, despite the certainty of research until today of

the contrary32

. The truth is that Price had noticed a number of “peculiarities” in the young malehead with tainia/ horse type. First, he had observed the absence of this type from the two hoardscontaining bronze coins of Alexander, known at that time (IGCH 404 and CH III 23). Second,he had pointed out that “the symbols and monograms do not permit any close relationshipeither with other bronzes or with silver issues”33, while immediately afterward he ascertainedthe existence of identical symbols on posthumous silver issues of Alexander. Price believed thatthese peculiarities were owed to the fact that the young male head with tainia/horse type was mintedelsewhere than at the mint of Amphipolis, to which he attributed the production of Alexander’sother bronze types. Furthermore, he proposed Pella or Aegae in western Macedonia. The hoardevidence, however, does not support these views.

18 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1998; Πινγιάτογλου 1990; 1991; 1992.19 Λιλιμπάκη-Ακαμάτη 1996β, 95-100; 2000, 158-73.20 Δρούγου – Τουράτσογλου 1980. 21 Hardwick 2001.22 Liampi 1994; 2005.23 Kosmidou 2006.24 Robinson 1931; 1933β; Robinson – Clement 1938 ; 1952.25 Liampi 1998β, 252.26 Op.cit.27 CH IX 83, 84.28 Liampi, op.cit. (n. 25)29 See indicatively CH VIII 179, 217, and CH I 42. On new hoards and the re-examination of earlier ones see Γκα-Γκα-

τζόλης 2010.30 See indicatively CH VIII 241; NC 2001 49. On an important new hoard of 87 coins from Thessaloniki see Γκα-Γκα-

τζόλης 2010.

31 Valassiadis 2005, 405.32 Price 1991, 116-7.33 O p.cit.


18/132


404 και CH III 23). Δεύτερον, είχε διαπιστώσει ότι “the symbols and monograms do not per-III 23). Δεύτερον, είχε διαπιστώσει ότι “the symbols and monograms do not per-23). Δεύτερον, είχε διαπιστώσει ότι “the symbols and monograms do not per-the symbols and monograms do not per-symbols and monograms do not per-symbols and monograms do not per-and monograms do not per-and monograms do not per-monograms do not per-monograms do not per-do not per-do not per-not per-not per-per-per-mit any close relationship either with other bronzes or with silver issues”33, ενώ αμέσως μετάδιαπίστωνε την ύπαρξη πανομοιότυπων συμβόλων σε μεταθανάτιες αργυρές κοπές του Αλε-ξάνδρου. Ο Price θεώρησε ότι οι ιδιαιτερότητες αυτές οφείλονται στο γεγονός ότι ο τύποςανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος κόπηκε σε άλλο νομισματοκοπείο από αυτότης Αμφίπολης, στο οποίο απέδιδε την παραγωγή των άλλων χάλκινων τύπων του Αλεξάν-δρου. Πρότεινε μάλιστα την Πέλλα ή τις Αιγές, στη δυτική Μακεδονία. Η μαρτυρία των «θη-σαυρών» δεν υποστηρίζει τις παραπάνω απόψεις.

Δ. Μετά την αποκατάσταση των πρώιμων και των ύστερων εκδόσεων στο όνομα τουΑλεξάνδρου, είναι σαφές ότι οι υπόλοιποι τύποι πρέπει να τοποθετηθούν στο ενδιάμεσο δι-άστημα.

Ε. Η διακοπή της αποκλειστικότητας των δύο πρώιμων τύπων, δηλαδή Ηρακλής/αετόςκαι ασπίς ( επίσημα: κεραυνός)/κώνος από τα θησαυρικά σύνολα και η παρουσία αφενόςμικτών ευρημάτων, όπου συνυπάρχουν όλοι οι χάλκινοι τύποι του Αλεξάνδρου πλην του τύ-που ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος34, και κατόπιν «θησαυρών» μόνο με νο-

μίσματα Αλεξάνδρου των τύπων Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και Ηρακλής/ όπλα Ηρακλέους Β Α35, υποδεικνύει:Ε.1. την διακοπή της παραγωγής των δύο πρώιμων τύπων νωρίς, εντός της βασιλείας του

Αλεξάνδρου. Κατά συνέπεια, ευρήματα όπως αυτά των CH IX 83 και 84, πρέπει να απε-83 και 84, πρέπει να απε-κρύβησαν στις αρχές της βασιλείας του Αλεξάνδρου.

Ε.2. Η παραγωγή των τύπων Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και Ηρακλής/ όπλα Ηρακλέους Β Α είναι αυτή που διαδέχθηκε την παραγωγή των δύο πρώιμων τύπωνΗρακλής/αετός και ασπίς ( επίσημα: κεραυνός)/κώνος. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε νατοποθετηθεί μετά την έναρξη της ασιατικής εκστρατείας του Αλεξάνδρου το 334 π.Χ. ή τοπιθανότερο μετά το 333 ή το 332 π.Χ. όταν αρχίζει η παραγωγή των αργυρών τετραδράχ-μων του τύπου Ηρακλής/Ζευς αετοφόρος36. Οι δύο αυτοί τύποι αποτελούν τη βασική νομι-σματική παραγωγή σε χαλκό κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξάνδρου. Εντούτοις, η

συγκρότηση ευρημάτων όπου συνυπάρχουν οι τύποι Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους ΑΛΕΞΑΝ- ΔΡΟΥ και Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους Β Α και σε μικρά ποσοστά ο τύπος ανδρική, νεανι-κή, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος37 υποδεικνύει ότι οι πρώτοι συνέχισαν την έκδοσή τους μέ-χρι την έναρξη της παραγωγής του δεύτερου, μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου.

ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β΄Α. Η απουσία νομισμάτων Φιλίππου Β΄ από τα θησαυρικά σύνολα, στα οποία κυριαρχούν

οι δύο πρώιμοι τύποι του Αλεξάνδρου Γ΄ υποδεικνύει ότι κατά το πρώτο διάστημα της βα-σιλείας του Αλεξάνδρου Γ΄ δεν κόπηκαν μεταθανάτιες κοπές στο όνομα του Φιλίππου Β΄.

Β. Η παρουσία νομισμάτων Φιλίππου Β΄ στα θησαυρικά σύνολα, όπου κυριαρχούν οι τύ-ποι Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ και Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους Β Α, υπο-δεικνύει ότι η κοπή των μεταθανάτιων χάλκινων εκδόσεων του Φιλίππου Β΄ ξεκινά παράλ-ληλα με την έναρξη παραγωγής αυτών των τύπων του Αλεξάνδρου Γ΄ και σταματά όταν αρ-χίζει η έκδοση του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή δ./ίππος38.

ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΣΗ χαλκή παραγωγή του Κασσάνδρου χωρίζεται από τους ερευνητές σε δύο περιόδους,

με βάση το νομισματικό επιγράφιο. Στην πρώτη περίοδο (πριν το 306 π.Χ.) εντάσσονται

33 Ό.π.34 CH III 23 ΧI 89· 101· 198.35 Βλ. ενδεικτικά IGCH 404, 844· CH VIII 202 [ΧI 103]· IGCH 413· CH I 45 [II 54· III 26]. Για νέα ευρήματα

και επανεξέταση παλαιοτέρων βλ. Γκατζόλης 2010.

36 Troxell 1997, 88-9.37 CH IX 152· VIII 219. Για νέα ευρήματα και επανεξέταση των παλαιοτέρων βλ. Γκατζόλης 2010.38 Βλ. τους θησαυρούς παραπάνω, σημ. 34-5 και 37.


19/132


D. After the establishment of early and late issues in Alexander’s name, it is clear that theremaining types must be dated to the intervening period.

E. The fact that the hoards made up exclusively of the two early types, namely Heracles/eagle and Macedonian shield with thunderbolt in boss/ helmet, stopped to exist, and the existence at firstof hoards consisting of all the bronze types of Alexander, except for the young male head withtainia/horse34 type, and later of hoards made up of coins of Alexander of the Heracles/weaponsof Heracles ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ and Heracles/ weapons of Heracles B A35 types only, indicate:

Ε.1. the interruption of the production of the two early types early, during the reign ofAlexander. Consequently, hoards like those of CH IX 83 and 84 must have been concealed atthe beginning of Alexander’s reign.

Ε.2. The production of the Heracles/weapons of Heracles ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ and Heracles/ weapons of Heracles Β Α types succeeded the production of the early types, namely Heracles/ eagle and Macedonian shield with thunderbolt in boss/helmet. This event could be placed after thestart of Alexander’s Asian campaign in 334 BC, or more likely, after 333 or 332 BC, when theproduction of silver tetradrachms of the Heracles/Zeus type began36. The above mentioned two

types comprised the main bronze numismatic production throughout the reign of Alexander.However,F. The existence of hoards, where the Heracles/weapons of Heracles ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ and

Heracles/weapons of Heracles Β Α types coexist with small quantities of the young male headwith tainia /horse37 type suggests that the two former types continued to be issued until the beginning of production of the latter, after Alexander’s death.

PHILIP IIΑ. The absence of coins of Philip II from the hoards where the two early types of Alexander

III predominated, suggests that during the first period of Alexander III’s reign no posthumousissues were minted in the name of Philip II.

Β. The presence of coins of Philip II in the hoards where the Heracles/weapons of Heracles

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ and Heracles/weapons of Heracles Β Α types predominated, suggests that theminting of posthumous bronzes issues of Philip II began at the same time as the start ofproduction of these types of Alexander III, and ceased upon the beginning of the issuing ofthe young male head with tainia / horse type38.

CASSANDERCassander’s bronze coins production is divided by scholars into two periods on the basis of

their inscriptions. Coins bearing only his name in the genitive (ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ) fall in the firstperiod before 306 BC), while those that also record his royal title (ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ)fall into the second period (306-297 BC). The only type belonging to the first period is that ofHeracles/seated lion, while there are seven types in the second: Apollo/tripod, Heracles/horseman,Heracles/lion moving l., Heracles/weapons of Heracles, Athena/weapons of Heracles, helmet/spearhead and helmet/club39. However, neither the broad chronological framework of this numismaticproduction is generally accepted, nor the chronological limits of the two periods.

The first question concerns the year in which numismatic production began, while thesecond concerns the year in which the second period began, when the main bulk of hisproduction is dated, i.e. the year in which Cassander assumed the title of king. Most scholars

34 CH III 23; ΧI 89, 101, 198.35 See indicatively IGCH 404, 844; CH VIII 202 [ΧI 103]; IGCH 413; CH I 45 [II 54; III 26]. On new hoards and

the re-examination of older ones see Γκατζόλης 2010.36 Troxell 1997, 88-89.37 CH IX 152; VIII 219. On new hoards and the re-examination of older ones see Γκατζόλης 2010.38 See hoards above, nn. 34-5 and 37.

39 On coins of the Athena/weapons of Heracles, Heracles/weapons of Heracles, helmet/spearhead and helmet/club types,which appear to be entirely absent from both the excavation and the hoard evidence of Macedonia, (an absencethat appears to extend to the wider mainland Greece), see Valassiadis 2005, and Γκατζόλης 2010.


20/132


τα νομίσματα που φέρουν μόνον το όνομά του στη γενική (ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ ), ενώ στη δεύτε-ρη (306-297 π.Χ.) εκείνα που αναγράφουν και τον βασιλικό τίτλο (ΒΑΣΙΛΕΣ ΚΑΣΣΑΝ-

ΔΡΟΥ ). Στην πρώτη περίοδο ανήκει μόνον ο τύπος Ηρακλής/λέων καθήμενος, ενώ στη δεύ-τερη εντάσσονται επτά τύποι, ήτοι: Απόλλων/τρίπους, Ηρακλής/ιππεύς, Ηρακλής/λέων

βαδίζων α., Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους, Αθηνά/όπλα Ηρακλέους, κράνος/λόγχη και κρά-νος/κορύνη39. Εντούτοις, ούτε το ευρύτερο χρονολογικό πλαίσιο της νομισματικής αυτής πα-ραγωγής είναι γενικά αποδεκτό, ούτε, κατ’ επέκτασιν, τα χρονολογικά όρια των δύο περι-όδων.

Το πρώτο ερώτημα αφορά στο έτος έναρξης της νομισματικής παραγωγής, ενώ το δεύ-τερο αφορά στο έτος έναρξης της δεύτερης περιόδου, όπου τοποθετείται και η κύρια παρα-γωγή του, δηλαδή στο έτος κατά το οποίο ο Κάσσανδρος έλαβε το τίτλο του βασιλέως. Οιπερισσότεροι ερευνητές αποδέχονται την άποψη ότι ο Κάσσανδρος έλαβε τον βασιλικό τίτ-λο το 306 ή το αργότερο το 305 π.Χ.40, άποψη που υιοθετούν στην πλειονότητά τους οι νο-μισματικές εκδόσεις41. Διαφορετική άποψη εξέφρασε ο W. L. Adams42, προτείνοντας το 301π.Χ., τοποθετώντας κατά συνέπεια όλα τα νομίσματα του Κασσάνδρου με το επιγράφιο

ΒΑΣΙΛΕΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ στο διάστημα 301-297 π.Χ.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣΓια να τοποθετήσουμε τις εκδόσεις του Αλεξάνδρου και του Κασσάνδρου σε ένα χρονο-

λογικό πλαίσιο, θα πρέπει να συνδυάσουμε τη μαρτυρία των «θησαυρών» με συγκεκριμέναιστορικά γεγονότα. Σημαντικό ρόλο θα παίξει η χρονολόγηση των χάλκινων εκδόσεων τηςΑκαρνανίας και της Λευκάδας.

Η Κρεμύδη-Σισιλιάνου43 μελετώντας πρόσφατα τις χάλκινες κοπές των πόλεων της Ακαρ-νανίας διαπίστωσε ότι στο σύνολό τους, οι κοπές αυτές, είναι επικεκομμένες σε χάλκινα νο-μίσματα Φιλίππου Β΄ του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ιππεύς. Στη Λευ-κάδα, οι τύποι Χίμαιρα/Αθηνά και Αχελώος/Χίμαιρα είναι επίσης επικεκομμένοι σε χάλκι-να νομίσματα Φιλίππου Β΄ του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ιππεύς, ενώ ο

τύπος Αχελώος/τρίαινα είναι επικεκομμένος σε νομίσματα Αλεξάνδρου του τύπου ανδρική,νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος. Διαπιστώθηκε, δηλαδή, ότι σε κάποια χρονική περίο-δο, εισήχθησαν μαζικά στην Ακαρνανία και τη Λευκάδα μακεδονικά χάλκινα νομίσματα ταοποία χρησιμοποιήθηκαν ως πρώτη ύλη, ως πέταλα δηλαδή, για την κοπή των αντίστοιχωντοπικών νομισμάτων. Το επεισόδιο αυτό τοποθετήθηκε στο διάστημα 314-312 π.Χ., όταν,όπως γνωρίζουμε από τις πηγές, στο πλαίσιο της διαμάχης Αντιγόνου και Κασσάνδρου, οδεύτερος στην προσπάθειά του να προσεταιριστεί τους Ακαρνάνες, όταν είδε ότι οι Αιτωλοίπέρασαν με το μέρος του Αντιγόνου, έφθασε με μεγάλη στρατιωτική δύναμη στην περιοχή,και τους έπεισε να συνοικισθούν σε πόλεις, ενώ τους άφησε παράλληλα σημαντική στρατι-ωτική δύναμη για βοήθεια. Κατόπιν, πέρασε στη Λευκάδα, την οποία επίσης πήρε με το μέ-ρος του. Γενικά, η μακεδονική παρουσία στην Ακαρνανία, με βάση την αφήγηση του Διοδώ-ρου του Σικελιώτη, χρονολογείται στο διάστημα 315-311 π.Χ.44.

Εάν τα πράγματα συνέβησαν έτσι, αυτό σημαίνει ότι το διάστημα 315-311 π.Χ. τα μα-κεδονικά νομισματοκοπεία κόβουν αποκλειστικά δύο τύπους, και συγκεκριμένα τους τύ-πους ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ιππεύς στο όνομα του Φιλίππου Β΄ και ανδρι-κή, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος στο όνομα του Αλεξάνδρου. Η μαρτυρία των «θη-

39 Για τα νομίσματα των τύπων Αθηνά/όπλα Ηρακλέους, Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους, κράνος/λόγχη και κρά-νος/κορύνη τα οποία φαίνεται να απουσιάζουν εντελώς τόσο από τα ανασκαφικά όσο και από τα «θησαυ-ρικά» δεδομένα τη Μακεδονίας, ενώ η απουσία αυτή φαίνεται να επεκτείνεται και στον ευρύτερο ελλαδικόχώρο, βλ. Valassiadis 2005· Γκατζόλης 2010.

40 Βλ. Hatzopoulos 1996 I, 277, σημ. 4, και ΙΙ, 44-6.41 Βλ. χαρακτηριστικά SNG Cop. 1142 κ.ε.· Gaebler 1935, 176, SNG Alpha, 890 κ.ε. για το 306 π.Χ.· επίσης Eh-Alpha, 890 κ.ε. για το 306 π.Χ.· επίσης Eh-, 890 κ.ε. για το 306 π.Χ.· επίσης Eh-Eh-

rhardt 1973, 27, για το 305 π.Χ.

42 Adams 1983, 25-6.43 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 2000.44 Ό.π., όπου και η σχετική βιβλ.


21/132


accept the view that Cassander assumed the royal title in 306 or 305 BC at the latest40,a view which the majority of numismatic publications, both catalogues and monographs,accept41. A different opinion was expressed by W. L. Adams42, who proposed the year 301 BC,consequently dating all of Cassander’s coins with the inscription ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥto the period 301-297 BC.

THE CASE OF ACARNANIA AND LEUCASIn order to date the issues of Alexander and Cassander within a chronological framework,

we must relate the hoard evidence to specific historical events. The dating of the bronze issuesof Acarnania and Leucas plays a signficant role in this case.

Kremydi-Sisilianou43, who recently investigated the bronze issues of the cities of Acarnania,recorded that, as a whole, these issues were overstrikes on bronze coins of Philip II of the

young male head with tainia/horseman type. At Leucas, the Chimaira/Athena and Achelous/Chimaira types are also overtrikes on bronze coins of Philip II of the young male head with tainia/horsemantype, while the Achelous/trident type was overtruck on coins of Alexander of the young male

head with tainia/horse type. It was determined that at a certain period Macedonian bronze coinswere brought into Acarnania and Leucas en masse and were employed as raw material, i.e. asflans, for the minting of comparable (local) coins. This episode was set in the years 314-312BC, when, as it is known from the literary sources, during the conflict between Antigonos andCassander, the latter, in an effort to enlist the Acarnanians, when he realised that the Aitolianswere going over to Antigonos’ side, he arrived with a large military force in the region andpersuaded them to accept a synoecism into cities; at the same time, he left behind a significantmilitary force to assist them. He then proceeded to Leucas, which he also attracted to his side.Generally speaking, on the basis of Diodorus Siculus, the Macedonian presence in Acarnaniadates to the period 315-311 BC44.

If this is the case, it means that during the period 315-311 BC the Macedonian mints wereissuing only two types, specifically the young male head with tainia /horseman type in the name

of Philip II and the young male head with tainia /horse type in the name of Alexander. But thehoard evidence does not agree with this proposal. As we have already seen, the posthumousissues of Philip II of the young male head with tainia /horseman type were hoarded with issuesof Alexander III of the Heracles/weapons of Heracles45 type. When the issuing of the young malehead with tainia/horse type in Alexander’s name began, it appears that the production of theabove types in the name of Philip and Alexander ceased to be issued, as it is implied by thehoards consisting exclusively of this type.46. The few hoards where the above types coexist, i.e.Nikisiani (grave A)/1959 (CH VIII 213), Nikisiani (grave B)/1959 (CH IX 152), and Nikisiani(grave E)/1959 (CH VIII 219) were transitional and should be dated to the start of the issuingof the young male head with tainia/horse type. Consequently, if the coins in the name of PhilipII, which were imported to Acarnania and Leucas were posthumous issues, then they shouldalso have been accompanied by issues of Alexander III of the Heracles/weapons of Heracles type,since these issues circulated simultaneously.

The importing of coins of Philip II and Alexander III exclusively, and only in standardtypes, can only mean that when this occurred these specific coins constituted the soleissues by Macedonian mints. In the case of the coins of Philip II, this cannot have takenplace, except during his reign. Furtwängler47 had linked the importing of these coins

40 See e.g. Hatzopoulos 1996 I, 277, n. 4, and ΙΙ, 44-6.41 See characteristically SNG Cop. 1142 ff.; Gaebler 1935, 176; SNG Alpha, 890 ff. on the year 306 BC; also,

Ehrhardt 1973, 27, on the year 305 BC.42 Adams 1983, 25-6.43 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 2000.44 Op.cit., with relevant bibl.

45 See hoards above, nn. 34-5 and 37.46 See hoards above, n. 29.47 Furtwängler 1993.


22/132


σαυρών» δεν φαίνεται να συναινεί με την πρόταση αυτή. Όπως είδαμε παραπάνω, οι μετα-θανάτιες κοπές του Φιλίππου Β΄ του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ιππεύςαποθησαυρίζονται με κοπές Αλεξάνδρου Γ΄ του τύπου Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους45. Όταναρχίζει η έκδοση του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος στο όνομα τουΑλεξάνδρου φαίνεται να διακόπτεται η παραγωγή των παραπάνω τύπων στο όνομα του Φι-λίππου και του Αλεξάνδρου, όπως δείχνουν οι «θησαυροί» που αποτελούνται αποκλειστι-κά από τον τύπο αυτό46. Τα λίγα ευρήματα όπου οι παραπάνω τύποι συνυπάρχουν, ήτοι Νι-κήσιανη (τάφος Α)/1959 (CH VIII 213), Νικήσιανη (τάφος Β)/1959 (CH IX 152), Νικήσιανη(τάφος E)/1959 (CH VIII 219) αποτελούν μεταβατικά ευρήματα που θα πρέπει να χρονο-219) αποτελούν μεταβατικά ευρήματα που θα πρέπει να χρονο-λογηθούν στην αρχή της έκδοσης ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/ίππος. Κατά συ-νέπεια, εάν τα νομίσματα στο όνομα του Φιλίππου Β΄ τα οποία εισήχθησαν στην Ακαρνανίακαι την Λευκάδα αποτελούσαν μεταθανάτιες κοπές, τότε θα έπρεπε να συνοδεύονται καιαπό κοπές του Αλεξάνδρου Γ΄ του τύπου Ηρακλής/όπλα Ηρακλέους, καθώς οι εκδόσεις αυ-τές κυκλοφορούν ταυτόχρονα.

Η εισαγωγή αποκλειστικά νομισμάτων Φιλίππου Β΄ και Αλεξάνδρου Γ΄ και μόνον σε στα-

θερούς τύπους δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι, όταν αυτή έγινε, τα συγκεκριμένα νομίσμα-τα αποτελούσαν τις μοναδικές εκδόσεις των μακεδονικών νομισματοκοπείων. Και αυτό δενμπορεί να πραγματοποιήθηκε, για την περίπτωση των νομισμάτων του Φιλίππου Β΄, παράμόνον κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Ο Furtwängler47 είχε συνδέσει την εισαγωγή τωννομισμάτων αυτών με τις εκστρατείες του Φιλίππου Β΄ στην περιοχή, άποψη που φαίνεταιπερισσότερο συμβατή με τη μαρτυρία των «θησαυρών».

Εάν η μαρτυρία των «θησαυρών» φαίνεται να συνηγορεί στην εισαγωγή των νομισμά-των του Φιλίππου Β΄ στην Ακαρνανία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, υποδεικνύει επί-σης ότι εισαγωγή των νομισμάτων στη Λευκάδα του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόροςκεφαλή/ίππος στο όνομα του Αλεξάνδρου πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 315-311 π.Χ.με την εκστρατεία του Κασσάνδρου στην περιοχή, καθώς ταιριάζει απόλυτα με το μοντέ-λο αποκλειστικής κυκλοφορίας του τύπου αυτού στη Μακεδονία το συγκεκριμένο διάστη-

μα. Το 316 π.Χ. ο Κάσσανδρος εδραιώνει την κυριαρχία του στη Μακεδονία, δολοφονώ-ντας την Ολυμπιάδα και τελώντας το γάμο του με τη Θεσσαλονίκη. Δεν παύει όμως να εί-ναι ένας σφετεριστής χωρίς κανένα δικαίωμα στο βασιλικό θρόνο. Ο αγώνας από την αρχήτης σύγκρουσης με τον Πολυπέρχοντα (319 π.Χ.) ήταν για την επιμέλεια και αυτό το αξίω-μα τού ανέθεσε η Ευρυδίκη το 317 π.Χ. Το έτος 316 π.Χ. φαίνεται το πλέον κατάλληλο γιατον Κάσσανδρο να κάνει μια πρώτη τομή με το παρελθόν, δηλαδή τη διακοπή της έκδοσηςτόσο των μεταθανάτιων νομισμάτων του Φιλίππου Β΄, όσο και των μεταθανάτιων εκδόσεωντου Αλεξάνδρου Γ΄ και την έναρξη παραγωγής μιας νέας σειράς στο όνομα του ΑλεξάνδρουΔ΄. Η αποφυγή της αναγραφής του βασιλικού τίτλου μπορεί να αποτελεί μια αναφορά στηνπαλιά «καλή» εποχή της μακεδονικής δυναστείας.

Το χρονικό διάστημα 315-311 π.Χ. κατά το οποίο η συμμαχία Κασσάνδρου, Λυσιμάχουκαι Πτολεμαίου μάχεται κατά του Αντιγόνου, δεν φαίνεται, εξάλλου, κατάλληλη περίοδος

εντός της οποίας ο Κάσσανδρος θα μπορούσε να προβεί σε κοπή νομισμάτων στο όνομά του.Με τη συνθήκη που υπέγραψαν οι τέσσερις το 311 π.Χ., ο Κάσσανδρος αναγνωριζόταν ωςστρατηγός της Ευρώπης, έως την ενηλικίωση του γιου της Ρωξάνης. Η θέση αυτή ήταν βέ-βαια πολύ καλύτερη από αυτήν που είχε πριν το 315 π.Χ., όταν ήταν απλώς ένας από τουςδιεκδικητές της εξουσίας στην Ελλάδα. Τώρα, αναγνωρίζεται ως προστάτης του βασιλιά καιτης Ρωξάνης και στρατηγός της Ευρώπης, έχοντας υπό τον έλεγχό του εκτός του βασιλείουκαι ολόκληρο τον νοτιοελλαδικό χώρο48.

Τέλος, το 309 π.Χ., το έτος της δολοφονίας του Αλεξάνδρου Δ΄, είναι η κατάλληλη χρο-νολογία για τη διακοπή της παραγωγής του τύπου ανδρική, νεανική, ταινιοφόρος κεφαλή/

45 Βλ. παραπανω, τους θησαυρούς, σημ. 34-5 και 37.

46 Βλ. παραπανω, τους θησαυρούς, σημ. 29.47 Furtwängler 1993.48 Για το θέμα, με σχολιασμό των πηγών βλ. Hammond – Walbank 1988, 160-2.


23/132


with Philip II’s campaigns in the region, a view that appears in agreement with thehoard evidence.

If the hoard evidence seems to argue in favor of the import of coins of Philip II intoAcarnania during his reign, it also suggests that the importing of coins of the young male headwith tainia /horse type in the name of Alexander into Leucas took place during the period315-311 BC during Cassander’s campaign in the region, since it accords perfectly with themodel of exclusive circulation of this type in Macedonia during this period. In 316 BC,Cassander consolidated his dominance in Macedonia with the assassination of Olympias andhis marriage to Thessalonike. However, he did not cease to be a usurper without any right tothe royal throne. From the beginning of his clash with Polyperchon (319 BC), the struggle wasfor the epimeleia, and this office was delegated to him by Eurydice in 317 BC. The followingyear seems the most appropriate for Cassander to have made his first break with the past,i.e. the discontinuance of both the posthumous coins of Philip II as well as the posthumousissues of Alexander III and the start of production of a new series in the name of AlexanderIV. The absence of the royal title may have been a reference to the “good old days” of the

Macedonian dynasty.On the other hand, the period 315-311 BC, during which the alliance of Cassander,Lysimachos and Ptolemy was fighting against Antigonos, does not seem to have been anappropriate period for Cassander to issue coins in his own name. With the treaty signed bythe four men in 311 BC, Cassander was acknowledged as general in Europe, until Roxane’sson should come of age. This position was certainly much better than the one he had held before 315 BC, when he was merely one of the contestants for power in Greece. Now hewas recognized as the protector of the king and Roxane, and as general of Europe, while inaddition to the kingdom of Macedon he controlled all of Southern Greece48.

Finally, 309 BC, the year of Alexander IV’s assassination, is a suitable date for the cessationof production of the young male head with tainia/horse type and the start of production ofthe new Heracles/seated lion type in Cassander’s name. The iconographic choice of the lion

demonstrates a tendency to return to the pre-Philip era.It is difficult to determine how long the Heracles/seated lion type was produced from theexisting evidence, because its cessation needs to be connected with the year in which Cassanderassumed the royal title. As we have already seen, there are two opinions: one accepts the year306 or 305/4 BC at the latest49, while the second, proposed by Adams50, suggests the year301 BC.

One of the issues posed by Adams’s proposal is that the period 301-297 BC remainingfor production of Cassander’s royal coinage seems brief, particularly for a production likethat of the Heracles/horseman type. This fact appears to have worried Adams himself, buthe interpreted it with the outworn argument that “the copper coins minted in his own titleare few in number”51. Oikonomos had already counted 121 separate issues of the Heracles/ horseman type alone, and Ehrhardt52 176, and it appears that this type amounts to about 50%

of the total of Cassander’s numismatic production53. Furthermore, the less numerous Apollo/ tripod type seems to have been struck from at least 200 obverse dies54.

THE APOLLO/TRIPOD TYPEThe Apollo/tripod type presents certain peculiarities that have been pointed out in the recent

study on the coinage of Antipater’s son55. This Apollo series appears to be an independent

48 On this subject, with comments on the literary sources, see Hammond – Walbank 1988, 160-2.49 Hatzopoulos 1996 Ι, 277, n. 4, and ΙΙ, 44-6.50 Adams 1983, 25-6.51 Οp.cit., 26, n. 35.52 Ehrhardt 1973, 27.

53 Valassiadis 2005, 405.54 Οp.cit., 406.55 Valassiadis 2005.


24/132


ίππος και έναρξη της παραγωγής του νέου τύπου Ηρακλής/λέων καθήμενος στο όνομα τουΚασσάνδρου, ενώ η εικονογραφική επιλογή του λέοντος δείχνει μια τάση επιστροφής στηνπρο Φιλίππου εποχή.

Η διάρκεια της παραγωγής του τύπου Ηρακλής/λέων καθήμενος είναι δύσκολο να κα-θοριστεί από την υπάρχουσα εικόνα, και αυτό γιατί το τέλος της πρέπει να συσχετισθεί μετο έτος κατά το οποίο ο Κάσσανδρος έλαβε το βασιλικό τίτλο. Όπως είδαμε παραπάνω δύοείναι οι απόψεις. Η μία αποδέχεται το έτος 306 ή το αρ�

a re-examination of the bronze coinage o

Documents