7e j a a r g a n g , n r . 4, d e c e m b e r 1989

Naart<

/Mgnuuu n . * r .

Rerohuuien A I A ^ T

E, k \S E M

Bui.-iun

E n g

'ItrcsRmr

f f .

ïcum< ‘X ' '

A A \

y : . - /

F-emnes Buyten ^

Blok lands

' ft » I j f ” 7/ >7 | | * ^5* ƒ ** F'emne* Binnen

[, __ ____ _ ^ = — ,

ringing’Van grienden van het Gooi

enitiéhting'Tussen

F-embrug

t en EemBaren

m m

Dit tijdschrift wil verleden, heden en toekomst van het Gooi en omstreken in al zijn facettenbelichten, met als invalshoeken historisch perspectief, natuur, landschap

en ruimtelijke ordening.Het wordt toegezonden aan de leden van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de

donateurs van de Stichting Tussen Vecht en Eem.

De Vereniging van Vrienden van het Gooi stelt zichtot doel zowel in het landelijk als in het stedelijkgebied het eigen karakter van het Gooi en omstrekenzo goed mogelijk te bewaren en een goed natuurbe­heer te bevorderen. Zij streeft hierbij naar eenmilieubeheer en een ruimtelijke ordening, dieaantasting van natuur- en cultuurwaarden tegengaanof voorkomen. Het bestuur volgt de ruimtelijkeordening op de voet, adviseert over en maaktzonodig bezwaar tegen voorgenomen plannen. Er iseen door de vereniging ingestelde Gooise Natuur-wacht, die misbruik en ontsiering van de natuurtegen moet gaan. Verder organiseert de verenigingvoor leden roeitochten op het Naardermeer enwandelexcursies onder deskundige leiding.De vereniging werd in 1935 opgericht en telt ruim4000 leden, zij organiseerde in 1959 het Gooicongresdat mede de stoot gaf tot de oprichting van hetGewest Gooi en Vechtstreek. Op vertoon van hetlidmaatschapsbewijs hebben de leden toegang tot delandgoederen ’Bantam’, ’De Beek’, ’Oud-Bussem’,’Boekesteyn’ en ’Oud-Naarden’.Bestuurvoorzitter Ars. H. van Goudoever,Jan Hamdorfflaan 18, 1251 NM Laren, 02153-82555vice-voorzitter N. Biersteker-Vonk,Alexanderlaan 44,1213 XT Hilversum, 035-855294secretaris G. Hamminga-van der Vegte,Amersfoortsestr.weg 122, 1411 HJ Naarden,02159-41915penningmeester mr. G.H. Fuhri Snethlage,Everard Meysterweg 21, 3817 HA Amersfoort,033-621851ledenir. E.J. van Busschbach, Laren, 02153-15755A. Farjon, Huizen, 02152-62857E. Goldfinger-Albertis, Hilversum, 035-210423drs. J. Kwantes, Bussum, 02159-35970W.J.B. Nugteren, Bussum, 02159-13145dr. A.M. Voute, Soest, 02155-15573.

Correspondentie-adres SecretariaatAmersfoortsestraatweg 122, 1411 HJ Naarden.

Aanmelding LidmaatschapJ.B. Perry-Vlasveld, Braam 34,1273 EA Huizen, 02152-66848.Minimum contributie ƒ 20,- per jaar.Postbankrekening 262888t.n.v. de penningmeester van de VVG.

De Stichting Tussen Vecht en Eem overkoepelt ruim25 lokale èn regionale organisaties op historisch enaanverwant gebied. Zij bevordert en verbreidt dekennis op historisch gebied betreffende de streek,onder andere in het Goois Museum te Hilversum.Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur­historische en karakteristieke waarden. De Stichtingorganiseert jaarlijks een open dag in één van degemeenten in de regio. De stichting is opgericht in1970, maar vormt in feite de voortzetting van de in1934 opgerichte Stichting ’Museum voor het Gooi enOmstreken’, later ’Vereniging van Vrienden van hetGoois Museum’, die in 1969 werd opgeheven enwaarvan de bezittingen aan de gemeente Hilversumzijn overgedragen.

Dagelijks Bestuurvoorzitter mr. F. Le Coultre,Koningin Wilhelminalaan 1,1261 AG Blaricum, 02153-83013secretaris E.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer,Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum, 02159-13630.penningmeester mr. P. de Jong,Enghlaan 4,1261 CC Blaricum, 02153-13191ledenK. Kool, Laren, 02153-15680drs F.J.L. van Dulm/Naarden, 02159-41197dr G.J. Schutte, Hilversum, 035-40077.

Aanmelding donateurschapmr. P. de Jong, Enghlaan 4,1261 CC Blaricum, 02153-13191.Minimum bijdrage ƒ 20,- per jaar.Postbankrekening 3892084;Bankrekening 47.62.75.199t.n.v. Stichting Tussen Vecht en Eem.

T.V.E. overkoepelt onder andere HistorischeKringen in Ankeveen, Baarn, Blaricum, Bussum,Eemnes, ’s-Graveland, Hilversum, Huizen,Kortenhoef, Laren, Loosdrecht, Muiden, Muider-berg, Naarden en Weesp, musea in Hilversum,Huizen, Laren en Naarden, alsmede archeologischeen genealogische organisaties.

Gooise NatuurwachtJ. Kamies, Geysendorfferstraat 30,1403 VZ Bussum, 02159-15995.Naardermeer excursies:J.B. Perry-Vlasveld, Braam 34,1273 EA Huizen, 02152-66848.

7e jaa rg an g , n r. 4, d e c e m b e r 1989

Tussen Vecht en Eem

■HBI

"..

*

T ijd s c h r i f t van d e

Vereniging van Vrienden van het Gooien de

Stichting Tussen Vecht en Eem

Redactie Inhoud

voorzitterMr. M.W. Jolles, Larixlaan 10, 1213 SZ Hilversum,035-214227secretarisE.A.M. Scheltema-Vriesendorp, Turfpoortstraat 39,1411 EE Naarden, 02159-43610ledenJ. Daams, Zuidsingel 23,1241 EH Kortenhoef, 035-60601dr. A.J. Kölker, Jan Steenstraat 412162 BM Lisse, 023-163360 (kantoor)dr. W.K. Kraak, Wielewaallaan 38,1403 BZ Bussum, 02159-15725E.E. van Mensch, JHB Koekkoekstraat 26,1214 AD Hilversum, 035-234913Mw. C.M. Abrahamse, J.H. Meijerstraat 24,1214 NJ Hilversum, 035-44946D.A. Jonkers, Juffersland 16,3956 TT Leersum, 03434-51109drs. G.H.J. Holthuizen-Seegers,Groot Hertoginnelaan 3, 1405 EA Bussum,02159-13850

RedactiesecretariaatTurfpoortstraat 39, 1411 EE Naarden,02159-43610.

TUSSEN VECHT EN EEM verschijnt vier maalper jaar. Nieuwe leden/donateurs krijgen allenummers van het lopende jaar.

AdvertentiesW.J.B. Nugteren, Papaverstraat 11,1402 CV Bussum, 02159-13145.

Losse nummers, inbinden jaargangenK. Kool, Jagerspad 31,1251 ZW Laren, 02153-15680.

Druk:Spieghelprint, Gooilandseweg 14,1406 LL Bussum, 02159-14074.

© TVE 1989. Gedeeltelijk overnemen van artikelenslechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermel­ding. Geheel overnemen na schriftelijke toestemmingvan het redactiesecretariaat.

R. F. C. van der Lof,Achtiende eeuws vandalisme in deNaardermeer 195

G.J. Pouw,Molens in en rond Naarden(vervolg) 199

Martin E. van Doornik,Herbouw Blaricumse molenin zicht? 205

Gabriel Groenewoud,Een Naarder penning 210

J. Wit,De Naarder medaille vanPhilippus Christiani 212

A.J. Kooyman-van Rossum,Garage Van Asselt & Kuhn te Naardenopgericht in 1930 217

C. van Aggelen,Vliegveld Hilversum vijftig jaarEen jubileum dat niet gevierd werd 221

Naschrift artikel Parmentier 225

Literatuur,Uit de tijdschriften. Boekbespreking 225

VVG Activiteiten 229

Actualiteiten 230

Goois Natuurreservaat 233

Goois Museum 235

Varia 239

ISSN 0169-9334Oplage van dit nummer 5000 exemplaren. Bij de titelpagina: Korenmolen ’De Hoop’, 1903

Achttiende eeuws vandalisme in deNaardermeerR. F. C. van der Lof

Inleiding

In het provinciaal Rijksarchief te Haarlembevindt zich een document, waarvan deinhoud weliswaar niet bepaald dwingt totherziening van de vaderlandse geschied­schrijving, maar dat wel waarde heeft alsbron voor locale geschiedbeoefening. Hetgaat namelijk over Nederlands eersteofficiële natuurmonument: de Naardermeer.Het document in kwestie, dat ik min of meertoeallig in handen kreeg, is een Muiderschepenakte uit 1741, opgemaakt door destadssecretaris1-1. Omdat het enigszinssensationele karakter van dit stuk sommigenvan de tegenwoordige bewoners van hetgebied tussen Vecht en Eem wel zal aan­spreken, maakte ik een samenvatting van deinhoud ervan. Daarna volgen conclusies, diemen eruit kan trekken2’, vergezeld van eensituering van de in dit stuk belangrijkeplaatsen.

Essentie van de inhoud

Als ik de soms erg gebrekkig gestelde tekstgoed begrijp, is de essentie ervan als volgt:Op verzoek van de bedij kers van de Naarder-meer (de meerheren) legden bewoners vande Naardermeer verklaringen af ten over­staan van schepenen en secretaris vanMuiden. Dit geschiedde op 31 mei 1741.De eerste getuige, Jacob Willemsen Peyl-staart3', verklaarde, dat circa 1700 een grootgat in de meerdijk was ontstaan voor de 35morgen land van de heer Vingerhoed, welkland door koop eigendom was van TheunisGeurtsen Hilhorst. die het ook bewoonde.Toen Vingerhoed om hulp werd gevraagd bijhet dichten van het gat, weigerde hij die tegeven en wilde er ook niet voor betalen,omdat hij niets met de dijk te maken had ende meerheren dat dienden te verzorgen. Eenoom van Peylstaart had daarop met hulp van

anderen het gat gedicht, waarvan de kostendoor de meerheren waren betaald. Vervol­gens was elk jaar het onderhoud van de heledijk rond het meer door de meerherenbekostigd.De tweede getuige, Willem GijsbertsenVuijst, bevestigde de eerste getuigenis. Hijverklaarde tevens, dat de dijk sinds drie jaarverhuurd was aan Lambert Ryksen Schrick,Johannes van der Waart en Hendrik vanHoogevuurst voor ƒ 35,- en dat de tuin op dedijk verhuurd was aan Michiel Stoop voorƒ 7,-, voordat Theunis Geurtsen Hilhorst deplaats van 35 morgen had gekocht.De derde en vierde getuige, Steven JacobsenMolenaar en Johannes van der Waart,bevestigden die eerste getuigenis.De vijfde getuige, Christoffel Dolle,verklaarde te hebben gezien (samen met dezesde getuige), dat ongeveer een paar wekengeleden Hilhorst met hulp van TheunisRoelofsen, de tuinman van Schapedoorn4’,30 a 40 wilgen op de ringdijk van de Naarder­meer had afgehakt en dat het huis in de tuinop de dijk gesloopt was en alle huisraad voorhet grijpen lag. De vierde getuige ver­klaarde, dat hij dit ook had gezien en dat op20 mei 1741 de heren Andries Rutgers enD ’Orvelle5’, ingelanden van de Naardermeer(bedijkers), hetzelfde hadden gezien en ookdat er gaten in de dijk waren gegraven en hetzand op het terrein van Hilhorst was gestort.De vijfde getuige bevestigde dit.De vierde getuige verklaarde bovendien, datHilhorst vóór mei 1741 bij de meerheren wasgekomen om te vragen of zij de dijk aan hemwilden verhuren voor ƒ 35,- per jaar, maardat hij niet voor rede vatbaar was geweest(zie voor de logica hierna bij de Conclusies).De zesde getuige, Jannetie CornelisseVerhoef, preciseerde wat de vierde en vijfdegetuige hadden verklaard: dat op 13 mei1741 Hilhorst, zijn zwager Frans ten Hoeven

195

\ \ \ h i u i » / s r r r . M u n v m i u ' . u j o >//.?*in t / P r y v e t f » t d roa gm tta A fn g *■<*» h e l y . * l t r . i u « .

' \ *w vrxr

«

.y ' . .*i- **’'*•

Kaart van de Naardermeer, gezien vanuit het Noord-Westen, 1803

en Theunis, de tuinman van Schapedoorn(beiden wonend bij Hilhorst) bij haar huisjeop de dijk van het meer waren gekomen,haar gesommeerd hadden naar buiten tekomen en toen het huisje gesloopt haddenen de inhoud ervan op de dijk gesmeten.Jannetie bevestigde het afhakken van de 30 a40 wilgen en dat Hilhorst en Theunis detuinman gaten hadden gegraven in de dijk ende specie op werf en dammen van Hilhorsthadden gestort. Bovendien verklaarde zij,dat tuinman Theunis op 29 mei 1741nogmaals circa 30 wilgen op de dijk hadomgehakt.

Conclusies en situering van de plaatsen vanhandeling

Deze akte behoorde waarschijnlijk tot destukken van een proces tussen de eigenarenvan de Naardermeer enerzijds en meer-bewoners T.G. Hilhorst en twee mede­bewoners van zijn terrein (huisgenoten?)

anderzijds.Er is een inhoudelijk onderscheid tussen deeerste vier getuigenissen en de latere. Deeerste vier moesten vermoedelijk aantonen,dat de meerheren al sinds vele jaren correcthun verplichtingen na waren gekomen: toener omstreeks 1700 een gat in de ringdijk vanhet meer was ontstaan, bekostigden demeerheren het dichten en ook in allevolgende jaren lieten zij de dijk goedonderhouden. Deze getuigenissen stellen demeerheren dus in een goed daglicht. In dedaarop volgende getuigenissen wordtingegaan op de aanleiding voor dit proces:Hilhorst had onlangs de meerheren gevraagdde dijk aan hem te verhuren, maar blijkbaarwilden zij dat niet doen (misschien omdat zijnog een lopend contract hadden met de driemet name genoemde dijkhuurders). Hilhorstkon dit niet verkroppen en ging daarom mettwee medebewoners van zijn terreinvernielingen aanrichten op en aan de dijk,waarbij hij zich ook nog dijkgrond toe-

196

eigende.Omdat de getuigen allen a charge vanHilhorst en de zijnen spraken, zullen demeerheren het proces wel hebben ge­wonnen. Misschien kan eens wordenonderzocht of er nog andere stukkenbestaan die tot dit proces hebben behoord enwaaruit de afloop ervan bekend wordt?Een kaart uit 1803 bevat diverse topo­niemen, die in deze akte voorkomen,waardoor het mogelijk is de plaatsen vanhandeling te situeren. De ’plaats’ vanVingerhoed/Hilhorst kan met aan zekerheidgrenzende waarschijnlijkheid wordengelocaliseerd op het terrein van de ’Plaatsvan de Heer Slaghek’, die op voornoemdekaart is getekend in het oosten van deNaardermeer6). Andere 'plaatsen’ van groteomvang kwamen, voor zover mij bekendwerd, toen niet voor in het gebied. Dit iswaar nu nog boerderij ’Stadzicht’ ligt.’Stadzicht’, de naam zal zijn ontleend aanhet uitzicht op de vestingstad Naarden,bestond al in de 19e eeuw7'. Misschien gaanachter de huidige, 20e eeuwse gedaante vandeze boerderij nog 19e eeuwse restantenschuil. Omdat huize ’Stadzicht’ precies op deplek van het huis van Slaghek en waarschijn­lijk daarmee ter plaatse van het huis vanVingerhoed/Hilhorst lijkt te liggen, zou erzelfs bouwkundig verband kunnen bestaantussen laatstgenoemd huis en 'Stadzicht’,maar alleen nader historisch en bouw­historisch onderzoek zou op dit punt meerhelderheid kunnen verschaffen. Men magoverigens op grond van deze situeringaannemen, dat in de akte en op de kaart van1803 met ’plaats’ niet een buitenplaats isbedoeld, maar een grote boerderij metbijbehorende landerijen (ook de namen dereigenaren van de ’plaats’ wijzen enigermatein die richting). Vermoedelijk stonden hethuisje van Jannetje Verhoef en de omge­hakte wilgen daar vlak bij en werden degaten daar in de dijk gegraven8'. Op eenkaart die minder lang na opmaking van deakte werd getekend dan de voornoemde,namelijk in 1748, is deze hoek van deNaardermeer ook wel vrij gedetailleerd,maar waarschijnlijk niet zo betrouwbaarweergegeven. Er staat geen toelichting bij de

’plaats’9'. Wellicht was Hilhorst er toen nogeigenaar van.Het ging in dit artikel om ’zwarte bladzijden’uit de geschiedenis van de Naardermeer.Ook in onze dagen ondergaat het noggeweld, zij het niet meer zo zeer vanbinnenuit en kleinschalig, als wel vanbuitenaf en grootschalig door milieu-vandalisme in de breedste zin van het woord.

NOTEN1) Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem,

Oud-rechterlijke en weeskamer-archieven,inv.nr. 2764. Op le folio boven twee maalgezegeld en linksboven beschreven: 'gegros-seert’, rechtsboven handtekening van destadssecretaris; in linkermarge in modernhandschrift met potlood genoteerd: '31 mei1741’.E. Gijzen uit Weesp maakte fotocopieën vandit stuk voor het archief van de Vereniging totBehoud van Natuurmonumenten in Nederlandte ’s-Graveland, de huidige eigenaresse van deNaardermeer.De redactie van TVE achtte het niet nodig dedoor mij vervaardigde transcriptie van het stukte publiceren. Deze berust eveneens bijNatuurmonumenten.

2) Met dank aan E. Gijzen, dra. P.J.E.M.van der Lof-de Kruif en W. ter Wee te Weespvoor hun meedenken over de betekenis vandeze akte.

3) Omdat J.W. Peylstaart vermoedelijk kooikerwas (’vogel kooy’ = eendenkooi), de akte iseen (bescheiden) bron voor geschiedschrijvingvan de eendenkooien in de Naardermeer, magzijn achternaam, ontleend aan de eendensoortPijlstaart, heel passend genoemd worden.

4) ’Schapedoorn’ was een waarschijnlijk uit de17e eeuw daterende buitenplaats aan deVecht, ten westen van de Naardermeer,blijkens kaarten die zijn gepubliceerd doorMarijke Donkersloot-de Vrij, ’De Vecht­streek. Oude kaarten en de geschiedenis vanhet landschap', Weesp 1985, nrs. 17,28,32,33en 41b. Tegenwoordig ligt daar een 20e eeuwshuis met boerenbedrijf achter een ouder hek,waarop nog net de naam ’Schapedoorn’zichtbaar is.

5) Andries Rutgers behoorde waarschijnlijk tothet rijke Amsterdamse geslacht van die naam,waarvan ook andere telgen bezittingen in deVechtstreek hadden (vgl. Donkersloot-de Vrij, o.c., kaart nr. 25 met toelichting).Met ’’D’Orvelle” zal een spruit uit het

197

- , - « W \:, i'\ -■«;

* - ■ '

Gedeelte van een kaart van Naarden en de Naardermeer uit het Westen, 1748,Dumoulin en Croiset

eveneens aanzienlijke Amsterdamse geslachtD’Orville zijn bedoeld (vergelijk P.C.Molhuysen e.a. (red.), ’Nieuw NederlandschBiografisch Woordenboek’, Leiden 1911-1937,register, s.v..

6) Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage,Afdeling Kaarten en Tekeningen, VTH 2632,(afgebeeld en) toegelicht in Donkersloot-de Vrij, o.c., nr. 38; een in kleur gereprodu­ceerde copie van deze kaart is opgenomen inD.A.C. van den Hoorn, ’Het Naardermeer,gisteren, vandaag, morgen’, ’s-Graveland1980, pp. 4-5.

7) Zoals bijvoorbeeld is te zien op de Topo-graphische en Militaire Kaart van hetKoningrijk der Nederlanden, waarvan hiereen relevant fragment is afgebeeld in Donker-sloot-de Vrij, o.c.. nr. 41b.

8) Tegenwoordig ligt dicht bij het terrein van’Stadzicht’ op het adres Naardermeer 5,binnen de ringdijk tegenover de Karnemelk-sloot en direct ten zuiden van de spoorlijn doorhet meer, een huis, ten zuiden waarvan zichbinnen en parallel aan de dijk een oudeboomgaard bevindt. Misschien is dit de plaatsvan het huisje van Jannetje en de tuin? Helaasbieden oude kaarten hier geen uitkomst. Welis op de kaart uit 1803 ongeveer op deze plek,namelijk tussen het huis van Slaghek en het

fort aan dijk en Karnemelksloot, een huis meterf getekend, maar dit getekende huis staatniet onmiddellijk aan de dijk, zodat hetvermoedelijk niet mag worden aangezien vooreen opvolger van Jannetjes huisje.

9) Algemeen Rijksarchief, ’s-Gravenhage,Afdeling Kaarten en Tekeningen, VTH 3431.De irreële uitbeelding van de eendenkooi opdeze kaart doet vermoeden, dat de ’plaats’ enzijn omgeving hier niet erg betrouwbaar zijnvoorgesteld.Meer voor de hand liggend localiserings-materiaal dan een kaart uit 1803 en één uit1748 ware een kaart uit omstreeks de tijdwaarin de akte werd opgemaakt. Er bestaatweliswaar een kaart uit ca. 1740 waarop deNaardermeer is voorgesteld (bijvoorbeeld inAlgemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage,Afdeling Kaarten en Tekeningen, VTH 2578,toegelicht in Marijke Donkersloot-de Vrij,’Topografische kaarten van Nederland vóór1750. Handgetekende en gedrukte kaarten,aanwezig in de Nederlandse rijksarchieven’,Groningen 1981, nr. 799 en toevalligerwijzeweer in Van den Hoorn, o.c., p. 3, ten dele enin kleur afgebeeld, maar details die voor ditartikel van belang zijn, ontbreken er; wel toontdeze kaart de ligging van de toenmaligeeendenkooien van het meer.

198

Molens in en rond Naarden

G.J. Pouw

Vervolg van het artikel van G.J. Pouw,gebaseerd op gegevens van J.A. Versteegsr., dat verscheen in Tussen Vecht en Eem,7e jaargang, nr. 2, mei 1989, pp. 126-131.Het notenapparaat geldt voor het heleartikel.

De oliemolen

Ten behoeve van het vervaardigen vanverven en het verbranden in snotneuzen terverlichting, was men in de middeleeuwen ennog lang daarna aangewezen op oliënverkregen uit zaden. Deze en nog veleandere oliesoorten werden gewonnen uitlijnzaad, raapzaad, sesamzaad, hennepzaad,koolzaad, enz. De bewerking van de zaden isals volgt: met een groot en zwaar stelkantstenen, ook wel kollergang genoemd,bestaande uit de binnen-en de buitensteen,rondgaande op het doodbed, wordt het eerstgeplet, vervolgens werd het tot ± 70 a 80graden verwarmd, waarna het eigenlijkeoliepersen kon plaatsvinden. En dit persenmoet men niet onderschatten, daar de drukin het systeem van een oliemolen kanoplopen tot 250 a 300 atmosfeer. Alsbijprodukt verkreeg men nog oliekoekenbestaande uit het restant van het uitgeperstezaad. Deze koeken waren zeer geliefd alsbijvoeding voor de koeien in de omtrek.De stad kende op diverse lokaties oliemo­lens, zowel binnen als buiten de wallen.Noemden we reeds de oliemolens, staandeaan de reeds lang verdwenen haven, ookkwamen rosmolens voor binnen de stadswal­len.Reeds in 1453 komen wij een stuk tegen inhet archief, betreffende een bestaanderos-oliemolen. Deze is volgens de vermeldegegevens eigendom van het klooster buitende stad, in de buurt van het voormalige OudNaarden1'1’.De Prior van Windesheim wordt met dit stuk

verslag gedaan over de onderhoudstoestanden de opbrengsten van de molen. Vermeld isonder andere dat de molen een opbrengsthad van 25 Rijnse guldens per jaar, een voordie tijd niet zo slecht resultaat.Pas tweehonderd jaar later kunnen wevaststellen, aan de hand van een vermeldingop 11 april 1638, dat er meer oliemolens zijngeweest. Gerrit Jansen van Muyden enAnthonius Symonsen geven te kennen eenderde oliemolen te willen plaatsen op eendoor de vroedschap aan te wijzen plaats.Dat er wel geld is te verdienen met hetolieslaan blijkt duidelijk uit het verzoek,gedaan in 1643 door Gerrit Jansen vanLoenen om een bestaande volmolen om temogen bouwen tot oliemolen. In verbandmet de benodigde vollerscapaciteit tenbehoeve van de drapeniers wordt hem detoestemming onthouden.Een bepaling, uitgevaardigd op 27 april1657, brengt ons bij de plaats waar eenoliemolen stond. De bepaling luidde, dat ergeen ’spekmesse' mag aangevoerd wordenvia de haven, dichter tot de stad dan daarwaar de oliemolen staat17’. Is dit tevens deverklaring voor de aanduiding ’De olieberg-jes’, een verhoging in de Maatlanden tenwesten van de stad? Deze verhoging in hetland werd in de jaren twintig afgegraven omde laatste resten van de voormalige haven opte vullen met aarde. Er stond aan de havendus een oliemolen.Antonius Simonsen, de stichter van de derdeoliemolen in 1638, blijkt in 1659 overleden tezijn. De Potmeesters18’ delen dan namelijkmede, dat zij menen recht te hebben openige penningen, voortkomende uit deboedel van Simonsen, daar zij nog eenvordering op hem hadden.Betreffende deze zaak vinden we in 1663 nogeen stuk, waarin mededeling wordt gedaandat de molen van Simonsen bij executie isverkocht in verband met aan de stad nog

199

rsL": \' ' M

m» :aw«w>i

Keverdijksepoldermolen aan de Muidertrekvaart, 1900

verschuldigde verpondingen. De molenberust dan onder Roeloff Claesen, die belastis met de afhandeling van deze kwestie. Metde afhandeling van deze boedel is ook deoliemolen als nijverheid verdwenen uit dearchieven. Geen enkele vermelding is danmeer te vinden. Het olieslaan is wellichtgeruisloos, in tegenstelling tot het lawaai eenoliemolen eigen, heengegaan.

De runmolen

In de omgeving van de stad of wellicht ookbinnen de vestingmuren zijn er één ofmeerdere leerlooierijen geweest. Zeker isdat een leerlooierij heeft gestaan aan deCattenhagestraat ongeveer ter hoogte vanhet Burgemeester Wesselingplein.De runmolen, ook wel eekmolen, had alseindprodukt gemalen eikenschors, hetzogenaamde run. Eikeschors, dus ook hetmeel daarvan, bevat het voor de leerlooi­erijen onmisbare looizuur. Het eikeschorswerd in de bossen van het Gooi verzameld.Dit was een zeer ongezond werk en werd danook verricht door de allerarmsten. Hetvermalen van het eikeschors gebeurde metnormale maalstenen, die in verband met dit

specifieke werk, enigszins waren aangepast.Een aanvraag tot het herbouwen van eenmolen tot runmolen bevindt zich nog in hetstadsarchief. Het betreft hier de molen’De Juffer’ op het Amsterdamse bolwerk.Er wordt gevraagd op 23 februari 1697 omtoestemming deze molen te mogen verbou­wen tot een Runmolen. De plannen verkre­gen de goedkeuring van de vroedschap. Ofde molen inderdaad eikeschors is gaanmalen, vertellen de resolutieboeken onsniet.

De grutmolen

Onder een grutmolen wordt veelal verstaaneen maalderij, welke werkt op veel kleinereschaal dan een wind- of watergedrevenmolen. Ze waren ook in de meeste gevallengecombineerd met een winkel, die weer deoorsprong is van de grutterij of kruideniers­winkel.Werden in de korenmolens de granen totmeel vermalen, in de grutmolen werden degraankorrels in kleine hoeveelhedengemalen of slechts gebroken, waardoor menhet grutten- of griesmeel verkreeg.Daar de grutmolenaar op veel kleinere

200

schaal granen verwerkte kon hij ookvolstaan met een, wat apparatuur betreft,veel minder omvangrijke en energie vra­gende molen. In bijna alle gevallen koosmen dan voor een rosmolen, wat inhield datde molen werd aangedreven door een ofmeerdere paarden. Binnen iedere stad ofdorp had men wel een grutterij of grutmolen.Aan de vele gevelstenen, die nog hier endaar bewaard zijn gebleven, kan men nogzien dat in bepaalde gebouwen een derge­lijke molen gehuisvest is geweest.Ook binnen de stadsmuren van Naardenwaren grutmolens gevestigd, daar op23 oktober 1660 een notariële akte wordtvermeld aangaande de verkoop van eengrutmolen, gevestigd in het pand hoekNieuwe Haven en de Markstraat. Dezegrutmolen komt later nog eens ter sprake.De dorpen rond Naarden behoren tot hetgerechtelijk gebied van de stad. Om diereden diende men zich ook te wenden tot hetstadsbestuur als men één of andere molenwilde oprichten in die dorpen.Zo komt er dus op 1 oktober 1666 eenverzoek uit Huizen om daar ten gerieve vande ingezetenen van dit dorp een grutmolente mogen opzetten. Het verzoek is afkomstigvan Jacob Gerritsen Buyrens.Dan komen we weer terug bij de eerdergenoemde grutmolen aan de Nieuwe Haven.De molen staat op naam van LeendertTheunis Vergoes en het is kennelijk finan­cieel niet zo best verlopen met deze nering.Er zijn namelijk twee curatoren benoemd,de heren Cornelis Ploos en Paulus Teede-mans. Uit de desbetreffende stukken blijktdat Vergoes niet de enige eigenaar was, wantbeide curatoren treden op namens Vergoesen namens de weeskinderen Adriaan enPieter van wijlen Gerrit Duyrkant19).De verkoop van de molen brengt totaal ƒ2.475,- op, waarover nog dient betaald teworden de belastingen in de vorm van de40ste en de 10de penning.Maar het ging niet alleen slecht met dezemolen, er heerst kennelijk door een te groteconcurrentie algehele malaise in de grutterij.De grutmolens, gevestigd binnen de stad,derven veel inkomsten door het verlies aanmaalwerk aan dergelijke molens, gevestigd

in de omliggende dorpen. Op 19 mei 1704geven de gezamenlijke molenaars te kennenaan de bestuurders van de stad, dat zij grotebezwaren hebben tegen de vestiging van eenderde grutmolen binnen de vesting.De vroedschap toont zich ontvankelijk voorde geopperde bezwaren en deelt mee, datbinnen de stad en jurisdictie daarvan geengrutmolens meer gevestigd mogen worden,mits zich daartoe geen dringende redenenvoordoen.Vier jaar later in 1708 is de toestand kenne­lijk gewijzigd, daar men dan wel goedgunstigreageert op wel drie verzoeken tegelijkingediend om een grutmolen in bedrijf temogen stellen. Niet duidelijk is of dit drieafzonderlijke verzoeken zijn of verzoekengedaan door drie firmanten voor één endezelfde molen. De aanvragers zijn AertJansen, Boudewijn Schriek en AndriesVincken.In 1719 ontvangt men weer een verzoek, nuvan Pieter de Vries, om een grutmolen temogen plaatsen. Deze Pieter de Vries, zozegt hij met zijn eigen woorden, is reedsjaren eigenaar van een winkel in kruideniers-en andere waren. In zijn verzoek verwijst hijnog naar een gelijksoortige situatie in de stadAlkmaar. Op basis van de zaken, genoemdin zijn verzoek en op voorspraak van deprocureur Hendrik Thierens, wordt hem devergunning verleend.Voordat ook de grutmolens als zodanig nietmeer genoemd zullen worden in de archief­stukken, doet Albert Gesis voor zijn zoonElbert tot slot nog een verzoek tot hetoprichten van een grutmolen. Het isinmiddels 1743. Hij stelt zelfs in zijn verzoekdat hij zich in staat acht goedkoper meel teproduceren dan tot nu toe gebruikelijk wasbinnen de stad. De vroedschap had hierkennelijk wel oren naar en verleende hemtoestemming.Hoe dit is afgelopen is niet bekend, daar ergeen gegevens na 1712 meer betreffendegrutmolens in de archieven voorkomen.

De karnmolen

Dit waren veelal kleinschalige molensuitsluitend voor eigen gebruik op de

201

boerderijen. In het Gooi zijn een aantalplaatsen bekend, waar zich dergelijkemolens bevonden hebben. Zo is er inBlaricum nog een exemplaar dat geheelcompleet is en met weinig werk weer inbedrijf gesteld zou kunnen worden.Wat Naarden betreft, is alleen bekend dat ereen karnmolen is geweest in de groteboerderij van de familie Link. Deze familiehad een grote veehouderij tussen de Kloos­terstraat en de Regenboogstraat. Het betrofhier een tredmolen, uitgerust met een rad,waarin een hond liep voor de aandrijving vande karnton.

De poldermolens

De molens voor het vermalen van granenzijn ongetwijfeld het oudste type molen wathun funktie betreft. De poldermolen werdontwikkeld uit een van deze, de standerdmo-len. Hieruit ontstond de wipwater- ofkokermolen. De vermelding van poldermo­lens gaat terug tot 1326 en het betreft hier demolen te Oterleek.De poldermolens zijn in een paar groepennaar model en werking in te delen. Zokennen we wat hun uiterlijk betreft debinnen- en buitenkruier. Verkruien van eenmolen wil zeggen op de wind zetten. Detweede indeling is wat het wateropvoerwerk-tuig betreft: een scheprad- of een vijzelmo-len. We kunnen gevoegelijk aannemen, datde molens in en rond Naarden werdengebouwd door een daar gevestigd molenma-kersbedrijf. Uit de gegevens in het Water-schaps- en in het Stadsarchief weten we dateen molenmakersgeslacht in Naarden denaam droeg Van der Stok. Leuk is wel teweten, dat een van de molens gebouwd doordit molenmakersgeslacht nog bestaat, al isdeze molen niet meer maalvaardig. Hetbetreft hier de molen te Kortenhoef, bekendonder de naam ’De Gabriël’. Daar dezemolen een binnenkruier is, zouden wekunnen aannemen dat dit het model is watdeze molenmakers regelmatig bouwden,maar met zekerheid is dit niet te zeggen daarer, voor zover bekend is, geen afbeeldingenvan bestaan. Met zekerheid kunnen we welzeggen, dat deze molens waren uitgerust met

Zaag Molen 'Elck zijn Zin’, aan de Amster­damse straatweg

een scheprad als wateropvoerwerk, geziende vermelding als schepradmolen in hetjaarboekje 1914 van de Overscheense,Berger- en Meentmolen.Hoewel deze molens uiterst belangrijkwaren voor de landen, gelegen rond de stadNaarden, vinden we weinig betreffende demolens in het archief. Dat is ook niet zoverwonderlijk, daar zaken de poldersbetreffende, werden afgehandeld binnen depolderbesturen. Van groot belang zou hetzijn als deze archieven, nu elders berus­tend20*, beschikbaar kwamen voor onder­zoek. Binnen de gemeentegrenzen zijnenkele molens bekend, waarvan de belang­rijkste zijn de molen van de Binnendijkse,Overscheense en Bergerpolder en de molenvan de Naarder Keverdijkse of KeverdijkseOverscheense polder. Deze beide polderswaren voor het graven van de NaarderTrekvaart één geheel en maalden haar wateruit op het Naardermeer via de Molenwete­ring, die nu in twee delen is gesplitst, zoweldoor de trekvaart als de rijksweg no. 1. De

202

molen aan het einde van deze molenweteringstond toen hoogstwaarschijnlijk aan deMeerkade ter hoogte van de Eendenkooi,waar de Meerkade een scherpe knik heeft211.Maar nu naar de gegevens, bekend van hetNaardens archief. De eerste vermeldingdateert van 28 maart 1615 wanneer gewagwordt gemaakt van een watermolen staandebij de sluis aan de Karnemelksloot inverband met het uitdiepen van de sloot. Hetmeeste is bekend van het droogleggen vande Naardermeer. Een plan hiertoe wordtvermeld in het resolutieboek, gedateerd12 november 1640. Naar aanleiding van dezeplannen geven de vroede vaderen aan demolenmeesters opdracht om met de plan­nenmakers te onderhandelen in verbandmet de belangen van Naarden.Het betreft hier een van de vele plannen, dieal of niet ten uitvoer worden gelegd met alsuiteindelijk resultaat, dat de Naardermeerer nog steeds ligt. Nog steeds zijn de sporenmet betrekking tot deze aktiviteiten in deMeer terug te vinden. Zes jaar later, 29 april1646, komt een schouwbrief ter sprakebetreffende de Binnendijkse en Bergerpol-der. De schouwbrief zelf is nergens meer tevinden in tegenstelling tot de schouwbriefvoor de Keverdijkse polder. Deze is welaanwezig en geeft veel informatie over hetwel en wee van de polder in het jaar 1656.Op 5 september 1646 komt de molen bij desluis van de Karnemelksloot nog ter sprake.Nu noemt men hem bij naam, de Goysemo-len aan de Broeckdijk. Het gaat hier om devaststelling hoever de burgers van Naardenhet visrecht genieten in de Karnemelksloot.Dan malen de molens, naar alle schijn, hetovertollige water in alle stilte en probleem­loos weg.De Franse tijd brengt ook hier niet alleenvrijheid, gelijkheid en broederschap, maarook grote problemen. Tijdens de belegeringvan de stad Naarden menen de terugtrek­kende Franse soldaten zo hier en daar dezaak in brand te moeten steken, zo ook demolen van de Binnendijkse polder.Voor herstel wordt een kostenbegrotingopgevraagd bij zowel Claas Timmer teMuiden als Nicolaas van der Stok te Naar­den. Beiden komen tot de som van 13.500

guldens voor het zetten van een nieuwegelijkwaardige molen. Als post 186 op delijst van beschadigde of verloren geganegebouwen vinden we de molen. Hierbij staatnog een vermelding in de jaare 1814 werdenopgebouwd, zijnde daartoe een oude molengekogt. Dat het behoorlijk forse molensbetreft, blijkt wel uit het feit, dat bij hetvaststellen van de polderpeilen wordtgesproken van achtkante molens. Medegezien het oppervlak van de te bemalenpolders, moeten de molens ongeveer gelijkzijn geweest aan de nog bestaande molenvan de Naardermeer te Muiderberg.In het verslag van het polderbestuur van deingelanden van de Buitendijkse of Kever­dijkse polder vinden we de mededeling datde molen stilgezet zal worden en vervangendoor een 25 PK Wolfsche hogedruklocomo-biel met vijzel. De overbodig gewordenmolen wordt dan kort na 1914 gesloopt.

Weidemolentjes

Hoewel dit type molen niet voorkomt in dediverse gegevens in de archieven, menen wetoch deze niet onvermeld te mogen laten.Dit uiterst nuttige molentje, want ze warenklein in formaat, kwam over ons gehelewaterrijke land veelvuldig voor.Het is een klein molentje gebruikt om kleinediepgelegen stukjes grond van overtolligwater te ontdoen. Ze waren uitgerust meteen waaierpompje, dat het water slechtsenkele tientallen centimeters omhoog konstuwen. Ze werden door de boeren zelf gezeten onderhouden, in tegensteling tot de grotepoldermolens, die voor gezamenlijkerekening van de polderbewoners werdengebouwd en onderhouden.

Tot besluit

We weten nu al veel meer betreffende demolens in en rond Naarden dan voorheen,wat vooral te danken is aan het geduldigespeurwerk van de heer J. A. Versteeg sr. Eris echter nog veel meer te vertellen, bijvoor­beeld hoe de werking van de molens was.Gaarne zullen wij hier later op terugkomen.

203

NOTEN

1) Algemeen Rijksarchief te Den Haag.2) Gemeentearchief Naarden (GAN) onder de

registernummers C III-l pp. 88-89, C III-2pp. 59-60, C III-3 p. 379.

3) Rijksarchief te Haarlem. (Zie ook hetschilderij ’De brand van Naarden’ van 1604 inhet gemeentehuis.)

4) F. Stockhuyzen, ’Molens’, 5e geheel herzieneuitgave.

5) Zie noot 4.6) Jaarboekje ’Hollandsche Molen’ 1935-1942,

p. 19.7) In het oude archief van Naarden en in het

bijzonder de resolutieboeken bevinden zichvele gegevens betreffende molens in en om destad Naarden. Voorzover in dit artikeljaartallen en data worden vermeld, komendeze gegevens over het algemeen alle uit dezearchieven.

8) Index op de windrechten verleent door derekenkamer.

9) Rijksarchief Prov. Zuid Holland. Archief vande Contra-rolleurs van ’s Lands werken,inventarisnummer 29. Naar het request is inde archieven van de Staten van Holland enGecommitteerde Raden gezocht, doch nietgevonden.

10) Per kon. Decreet van de 30ste van de Lente­maand 1808 no. 43 is vastgesteld dat demaallonen voor de Jurisdictie van Naardenzullen zijn:Tarwe per Amsterdamsche zak: 10 stuiversRogge per Amsterdamsche zak: 9 stuiversKoekrogge per Amsterdamsche zak: 12stuiversMesting per Amsterdamsche zak: 8 stuiversHierbij was het haal- en brengloon inbegre­pen.

11) Onder boerengemaal wordt verstaan: hetvermalen van granen voor veevoeder.

12) G. Huslage, ’Windmolens’. Overzicht van deverschillende molensoorten en hun werkwij­ze.

13) Volgens een kaart getekend en uitgegevendoor Frederic de Wit, te weten: ’UltraiectiniDominii (zonder datum) lagen de ’GemeeneWeide’ ter weerszijde van de Karnemelk-sloot. De kaart werd gedrukt in de ’WittePaskaert’, Calverstraet te Amsterdam,waarschijnlijk tussen 1640 en 1670.

14) DrD.Th. Enkelaarendr A.C.J. de Vrankrij-ker, ’Geschiedenis van Gooiland’. HoofdstukV, p. 129.

15) Voor de juiste plaats van de molen staat dezegenoteerd onder het kadasternummer Sectie

A-no. 983.16) Zie T.V.E. 5e jaargang no. 1, 1987. Artikel

’De rosmolen en met name de Naardense uit1513’, A.J. Kölker.

17) De molen als zodanig is aangegeven op dekaart genoemd onder noot 13. De gronden,waarop hij staat, worden aangegeven als ’HetHaverlandt'. Op een stafkaart van 1888 no.368 noemt men deze landen ’StadskampHavenlanden’ en liggen ten westen van hetFort Ronduit.

18) Potmeesters waren een stadsinstelling tenbehoeve van de leniging van de nood geledendoor de allerarmsten.

19) Compleet inventaris van de grutmolen wordtgenoemd in een stuk dat zich bevindt in hetRijksarchief te Haarlem, in het Oud Rechter­lijk archief no. 3069 over de jaren 1699-1705,pp. 158-160.

20) De polderarchieven bevinden zich tot nu toein het archief van het Waterschap Drecht enVecht te Ouderkerk aan de Amstel.

21) De molen is ondermeer aangegeven op dekaart getekend 1604 (bijgewerkt 1607) doorBruno van Kuyck beëdigd landmeter ensecretaris van het Domkapittel.

204

Herbouw Blaricumse molen in zicht?

Martin E. van Doornik

Al vanaf omstreeks 1500 en wellicht veeleerder, heeft er een windkorenmolen inBlaricum gestaan. Uiteraard is het nietsteeds dezelfde molen geweest. De molendie daar tot 1873 heeft gestaan, was eenstanderdmolen, zoals de Huizer molen,welke nog in het Nederlands Openlucht­museum te Arnhem te zien is.In dat jaar werd hij vervangen door eenzeskante, rietgedekte grondzeiler met eendraaibare kap. Dit type is zeer zeldzaam,want op een totaal van 996 windmolens(februari 1989) in ons land zijn er slechtszeven zeskante molens te vinden, te wetenin: Niebert (Gr.), Ommen, Nederhemert(Gld.), Waardenburg, Westzaan, Aagte-kerke (Zld.) en in Haps (N.Br.). Niet in dezin van een complete zeskante molen isvermeldenswaardig de molen ’De Roos’ teDelft, een grote ronde stenen stellingmolen,waarvan de onderbouw beneden de stellingeen zeskante vorm heeft.Buiten Nederland zijn er in Europa (metinbegrip van de Oostbloklanden) slechtsdrie zeskante molens bekend. Ze staan in:Meopham (Kent, Engeland), in Levcrn(Kreis Minden-Lubbecke, West-Duitsland)en in Hüven, eveneens in West-Duitsland,over de grens vlakbij Emmen. Laatst­genoemde is een z.g. watervluchtmolen, eenfraai vakwerkgebouwtje met een door eenstromend beekje aangedreven waterrad enop het dak is een slanke zeskante stelling­molen gebouwd. Een bijzondere combinatievan wind- en waterkracht!De spanwijdte van de wieken bedroeg 22,50meter, gelet op het aantal heklatten van dezemolen op oude foto’s. De Blaricumse molenstond op de plaats van het huis TweedeMolenweg 49. Ondanks de vele inspannin­gen om de molen te behouden, werd hij in1928 afgebroken. Blijkens navraag bij deautochtone oudere Blaricummers wordt het

verlies vandaag de dag nog steeds gevoeld.Met een beetje meer inspanning zou dezeskanter misschien nu nog bestaan. Meerdan vier eeuwen heeft Blaricum een molen­historie gekend en nu zitten wij 61 jaarzonder molen! Menig dorp voelt zich rijkmet een dorpsmolen, die het gelukkig magbezitten.In de afgelopen 10 jaren is het Nederlandsmolenbestand met maar liefst ongeveer 50nieuwe exemplaren verrijkt. Molens die alsverloren waren beschouwd, soms bijna nietmeer bestonden of weer geheel nieuwwerden herbouwd. In het Gooi staat men opculinair gebied op een hoog peil en men kaner nergens terecht voor het échte meel vande molen om zelf heerlijke pannekoeken,gebakjes, taarten of brood te bakken,hoewel de belangstelling hiervoor groot is.Molenmeel is veel voedzamer en gezonder.De dichtsbijzijnde verkooppunten voor hetmolenmeel zijn in stad Utrecht, IJsselsteinen in Vreeland, wat niet bepaald naast dedeur genoemd mag worden.Ondergetekende is geboren en opgegroeidin Blaricum, woont nu in het Noord-groninger dorpje Westernieland en is in zijnvrije tijd korenmolenaar op vrijwillige basisop twee molens in zijn omgeving. Vandaardat de Blaricumse molen mij als molenlief­hebber na aan het hart ligt.Als een windmolen tegenwoordig toch sterkin de belangstelling staat als hierbovenduidelijk is gemaakt, is bij ondergetekendereeds in 1983 een idee geboren om inBlaricum de zeskante molen eventueel tekunnen herbouwen. Na zes jaar voor­bereiding wordt er nu gedacht aan hetoprichten van een Stichting Vrienden van deBlaricumse Molen, die de herbouw van deBlaricumse molen onder de aandacht van deplaatselijke bevolking wil brengen doormiddel van inzamelingsakties, met steun van

205

j# y i

'■ M m

'v% *.

-

— , HH M 'Jm ..WaillP

Zeskante grondzeiler-korenmolen te Blaricum, ca. 1895

sponsors, giften en dergelijke. Er zijnvoldoende gediplomeerde vrijwilligemolenaars in het Gooi woonachtig, maar zijdraaien op een molen meer dan 15 a 30 kmvan huis. Bovendien is een nog klein aantalin opleiding. Een molen betekent eenaanzienlijke verrijking, zeker met zijndraaiende wieken, voor het dorp Blaricum;een mooi dorp met zijn vele pittoreskehoekjes en boerderijen, met zijn beidekerken, maar de toeristen komen niet veelverder dan rondkijken of foto’s maken,gebruik maken van onze goede restaurantsof recreëren aan het Gooimeer. Iets leuksbeleven met een bewegend werktuig uitvroeger tijden, dat kan met een molen. Enwat te denken van het Concours Hippique-gebeuren met een feestelijk versierde molenop de achtergrond? Want er wordt aan eenlocatie voor de te herbouwen molen gedachtiets ten oosten van het kruispunt VerlengdeBergweg/’t Harde in het vrij omstredenWarandepark.Na twee hoorzittingen bij de gemeenteBlaricum toonde de gemeente sympathie enhechtte een voorlopige goedkeuring aan deplannen om de in 1928 gesloopte molen in

Blaricum te herbouwen. Deze hoorzittingenvonden plaats op 26 juni en 7 augustus 1989in de raadszaal, in het kader van hetontwerp-bestemmingsplan ’Warandepark’te Blaricum. Het wordt door de gemeentewat voorbarig geacht om thans reeds ruimtevoor de nieuwe molen te reserveren aan heteerder genoemde kruispunt. Een anderelocatie in het volgebouwde en bosrijkeBlaricum lijkt echter onaanvaardbaar geziende onontbeerlijke windvang voor dezeskante wiekendrager. Ingeval de locatieaan dat kruispunt door de gemeenteafgewezen zal worden, komt de zogenaamdemolenbiotoop in gevaar.Biotoop betekent een plaats waar een dier ofplant geheel in zijn omgeving ingepast is,ook wel een ’levensplaats’ genoemd. Vooreen windmolen heeft de bekende molen­deskundige Evert Smit van de vereniging DeHollandsche Molen te Amsterdam hetwoord ’molenbiotoop’ bedacht. En net alsbij planten en dieren stelt een molen hogeeisen aan zijn omgeving. Op grond hiervan isvoor die levensplaats van de molens hetwoord molenbiotoop gekozen, een woorddat inmiddels in de Nederlandse molen-

206

Situatietekening van de mogelijke ligging vande molen in het Warandepark

wereld geheel is ingeburgerd. Er bestaatzelfs een landelijk net van biotoop-wachters,onder coördinatie van genoemde heer Smit,waarvan de deelnemers nauwlettend deontwikkelingen in de omgeving van molensin de gaten houden. Zoals gemeentelijkeuitbreidingsplannen, bouw via de beruchteen ondemocratische artikel 19-procedures,aanleg van volkstuinen of sportveld-complexen, bomenaanplant, ruilverkave­lingen, kantorenbouw, geluidsschermen etc.Ons landschap in het dichtbevolkte Neder­land is tegenwoordig helaas sterk onderhevigaan steeds veranderende processen.Op veel plaatsen worden er storendemodernistische elementen gepland, dit totgroot ongenoegen van veel landgenoten.Wie kijkt niet met weemoed naar foto’s uitde bekende Oude Ansichten-seneslDe Werkgroep Molenbiotoop van delandelijke Vereniging De HollandscheMolen heeft besloten de kwaliteit van demolenbiotoop met een cijfer van 1 t/m 5 uitte drukken. In het computerbestand vandeze vereniging worden momenteel alle 996windmolens van zo’n waarderingscijfervoorzien. Een niet gering karwei, want debiotoop van de molens moet ter plaatsebeoordeeld worden. De cijfers 1: slecht;

2: bedenkelijk; 3: matig; 4: aanvaardbaar;5: zeer goed, geven aan of een molenrondom geheel is ingebouwd of gedeeltelijkof geheel vrij staat. Zo is de molen in Larenvolledig ingebouwd en krijgt dus een 1,Vreeland bij voorbeeld krijgt een 3.Daarnaast is er sprake van de zogenaamdebelevingswaarde. Bij een stellingmolen,zoals het molentrio te Weesp, is er vol­doende wind boven stellinghoogte, maar erstaan te veel huizen rondom de molen. Dezeblijven wel onder de stelling, maar vanaf destraat zien we slechts de wieken boven dedaken uitsteken. In zo’n geval verliest debiotoop-beoordeling één punt.De open plek in het Blaricumse Warande­park, waar de nieuw te bouwen moleneventueel komt te staan, bestaat uit tweedelen: het westelijke-deel is natuurgebiedmet geringe berkenopstand, het oostelijkedeel bestaat uit weilanden. Vanuit degeplande molenlocatie zijn metingenverricht met betrekking tot de dichtst­bijzijnde obstakels. De afstanden bedragennaar het westen (de bomenrij bij de Alge­mene Begraafplaats): 500 meter; naar hetoosten de Gooiersgracht: 340 meter en debeide afstanden naar de Randweg Oost (hetnoorden) en de Meentzoom (het zuiden)bedragen allebei 440 meter.Met de door molendeskundigen vastgesteldebiotoopnormen kunnen biotoopwachters desituatie ter plaatse beoordelen. Een normbijvoorbeeld is de verhouding 1 : 50 tussende hoogte van een obstakel boven deonderkant van het wiekenkruis en de afstandtot de molen in meters. Op een afstand van200 meter mag een obstakel bijvoorbeelddus niet hoger dan de 4 meter uitkomen.In verband met de onzekerheid tot hetkiezen van de nieuwe molenlocatie inBlaricum heeft de Werkgroep Molenbiotoopmij dan ook prompt tot biotoopwachter voorBlaricum benoemd. Een voor molenlandNederland unieke situatie: een biotoopbewaken voor een nog niet bestaandemolen! Naar wij hopen zal de gemeenteBlaricum hiervoor begrip tonen.En dan komen de nodige financiën tenbehoeve van de herbouw van de molen tersprake. Officieel is de Stichting Vrienden

207

De auteur tijdens het ’billen’ (scherpen van de maalkerven) van een molensteen

van de Blaricumse Molen nog niet opgericht,de naam draagt dan ook de afkorting i.o.Momenteel sta ik er alleen voor; wettelijkmoet er een bestuur gevormd worden.Hopelijk zal een aantal mensen uit Blaricumof omgeving, vooral vertegenwoordigersvan diverse verenigingen, stichtingen eninstanties, die belangstelling tonen voor deBlaricumse molen, de koppen bij elkaarsteken om de stoot tot het oprichten vandeze Stichting te geven. Om een idee vanstreefkosten en begrotingen te hebben, zijner reeds enkele offerte-aanvragen verzon­den. Tot nu toe zijn er twee antwoordenbinnengekomen: van een Noordhollandsemolenmaker. Met uitzondering van dezogenaamde molenroeden, die tezamen devier wieken zullen vormen en derhalve eenapart vakmanschap vereisen, vraagt dezemolenmaker voor een geheel nieuwe moleneen bedrag van ƒ 824.000,-. Een Drentseroedenbouwer levert de roeden van Corten-staal (een speciaal weerbestendige staal­

soort) met een lengte van 22,50 meter elk envoorzien van 26 gaten voor de heklatten perwiek en voorzien van verdere toebehorenzoals klemmen voor bliksemafleider,zeilklampen, houten wiggen voor de askop,etc. voor de prijs van ƒ 25.833,-. Al dezekosten zijn inclusief 18,5% BTW, transport­kosten van de benodigde materialen,gebruik van een mobiele kraan voor hethijswerk, alsmede de verzekeringspremiesen tenslotte de schilderswerkzaamheden.Wat niet inbegrepen is, zijn de aannemervoor de fundering en de grijs bepleisterdemuren onder het rieten molenlijf en derietdekker, die het zeskante molenlijf en dekap van riet zal voorzien. Het zou fijn zijn alshiervoor Blaricumse firma's worden betrok­ken. Aangezien ik ze nog niet heb aange­schreven, zijn de kostenramingen hiervannog niet bekend. Hoewel ik de maten van deoude Blaricumse molen precies weet, is ernog geen bouwbestek opgesteld met alsgevolg, dat de bovengenoemde kosten

208

Zeskante korenmolen ’De Lelie’ te Eenrum,1862

globaal gebaseerd zijn op soortgelijkeervaringen in de bouw elders van de molen­maker. Hopelijk kunnen de kosten even­tueel lager uitvallen. Een gespecialiseerdemolenzeilmakerij in Naarden kan de zeilenleveren voor de wieken voor ongeveerƒ 7 5 0 per stuk. Alleen de gegevens van hetmoleninterieur, zoals de maalstenen, dehouten molentandwielen, de spillen en assenen dergelijke, zijn helaas verloren gegaan.De zeskante korenmolen van Nederhemert,gelegen ten zuidwesten van Zaltbommelheeft een interieur, dat mogelijk dat vanBlaricum benadert. Dat interieur zalderhalve als model dienen voor de Blari-cumse molen. De oude Blaricumse molenwas uitgerust met twee koppels maalstenen.Wij kunnen voorlopig wel volstaan met éénkoppel maalstenen, gezien de kosten.Het is bijzonder droevig gesteld met demolens in het Gooi en omgeving. Een grootaantal is niet te bezichtigen. Hier en daar zijnde drijfwerken verwijderd voor een wezens­

vreemde horeca- of woonbestemming of zeverkeren in vervallen staat. De molens vanAnkeveen, Kortenhoef, Laren, Nederhorstden Berg en de voormalige zaagmolen ’DeEendracht’ te Weesp zijn in deze staat enniet te bezichtigen. Het is jammer, dat nietiedereen inziet dat een molen een industrieelmonument is. En dat de na ons komendegeneraties moeten kunnen zien, hoe in hetverleden het koren werd gemalen, het houtgezaagd en polders van hun water werdenverlost. Met de herbouw van de Blaricumsemolen zou het Gooi dan een complete engoed werkende molen binnen zijn grenzenhebben. Molens, levende monumenten!Molens met de geur en het stof van meel.Poldermolens met het geluid van opspattendwater en het kreunende binnenwerk.Een plaatselijke molenstichting in deOverijsselse gemeente Denekamp is eringeslaagd binnen een tijdsbestek van drie jaartwee verdwenen molens in de dorpenLattrop en Tilligte, geheel nieuw te her­bouwen. Hetzelfde gebeurde zeer onlangsmet de molen van Medemblik. Waarom zouhet hier in Blaricum niet kunnen lukken?Met geldelijke inzamelingsacties, subsidies,sponsoringen van bedrijven moet het lukkenom de mooie zeskanter in Blaricum terug tebrengen. Daartoe is er al een bankrekeningop de Rabobank geopend, nummer30.84.46.070 t.n.v. Stichting i.o. Vriendenvan de Blaricumse Molen op de Rabobankaan de Huizerweg 10a te Blaricum.Indien de stichting een feit is, ben ik bereidde papieren aan het bestuur over te dragen.Mijn adres is: Martin E. van Doornik,Kaakhornsterweg 9, 9969 PN Wester-nieland, tel. 05952-650.

Zogenaamde 'molenbaard'

209

Een Naarder penning

Gabriël Groenewoud

.3

WÊXmm mw % mê$êÈ& M

Gegraveerde zilveren penning

Inneming van Naarden door stadhouderWillem III, gegraveerd zilver 108,5 mm,116,45 g. Schitterende iets bruine patina,Unicum. Herkomst: particulier bezit;veiling Schulman, Bussum, mei 1988.

De vesting Naarden is regelmatig toneel vanstrijd geweest. Belegering, verovering,verwoesting en wederopbouw kenschetsenhaar geschiedenis. In 1350, na verwoestingtijdens de Hoekse en Kabeljouwse twisten,werd zij met toestemming van Graaf WillemV, als versterkte stad herbouwd. Tijdens de80-jarige oorlog werd zij als afschrikwekkendvoorbeeld voor de andere opstandige stedendoor de Spanjaarden uitgemoord enplatgebrand. In het ’Rampjaar' 1672 werdNaarden door de troepen van de Franse’Zonnekoning’ Lodewijk XIV ingenomen.Stadhouder Willem III sloeg het beleg

om Naarden en heroverde de stad op12 september 1673, waarna de herbouw vande vesting naar het NieuwnederlandsVestingstelsel ter hand werd genomen. Hetis dit laatste feit, de herovering van Naardendoor stadhouder Willem III dat op de thansverworven zilveren penning wordt weer­gegeven.

De voorzijde van de penning laat een portretzien van stadhouder Willem III iets naarrechts gewend met lange, golvende pruik,een prachtige kanten jabot en harnas. Hij isomhangen met een penning aan een lint metdaarop een afbeelding van Sint Joris en dedraak. Het randschrift aan deze zijde van depenning luidt: SYN CONINCKLYCKEHOOGHEIT WILHEM HENRICKPRINS VAN ORANIE EN NASSOUSTAD T HOUDER CAP1TEIN ADMI-R A E L GENERAEL der Vereenigde Nederl.

210

De keerzijde van de penning is een gezichtop Naarden. Duidelijk zijn enkele molens,de Grote Kerk en de vestingwerken te zien.Aan weerszijden bulderende kanonnentussen schanskorven met daarvoor legers enloopgraven. Op de voorgrond vier figuren tepaard. Centraal van rechts opzij gezien PrinsWillem III met een grote hoed met pluim.Op de paardedeken is zijn monogram tezien. Het randschrift rond de keerzijde luidt:BELEGERING DER STAD T NAERDENZYN D E DE EERSTE OVERWINNINGEDE Z Y N KONINCKL YCKE HOOG HEITDE HEER PRINSE VAN ORANIENHEEFT G EDAAN OP DEN 12 SEPTEM­BER 1673.

De penning, uit particulier bezit via eenveiling verworven, is een belangrijke en zeerwelkome aanwinst voor het museum. Hetthema, de afbeelding, maar vooral de wijzevan graveren maken dit unicum, waarvanhelaas de graveur ons niet met name bekendis, tot een pronkstuk in de collectie.

211

De Naarder medaille vanPhilippus ChristianiJ. Wit

In de collectie van het Amsterdams His­torisch Museum bevinden zich drie pennin­gen, die herinneren aan het beleg vanNaarden (december 1813 - mei 1814). Daarhadden de Fransen zich verschanst. Devesting werd op 16 november 1813 ingesloten(’ter beteugeling eener moord- en roofziekebende’) door de Nationale Garde, uitgebreidmet een 5de bataljon vrijwilligers, gerecru-teerd uit oud-officieren van de schutterij. Zijallen waren opgetrokken uit Amsterdam,onder bevel van kolonel-generaal C.R.T.Kraijenhoff, in november 1813 benoemd totcommandant der militaire defensie vanAmsterdam en omliggende plaatsen. Eenhalfjaar lang, onder de barbaarse koude vaneen zeer strenge winter, duurde dit belegvoort, tot het moment aanbrak dat deFransen zich gewonnen gaven en de aftochtbliezen.Tijdens het beleg werden de troepen steedsna twee weken afgelost, altijd op zaterdag.In Amsterdam werden daarbij de vertrek­kende en terugkerende militairen feestelijkuitgeleide gedaan en ingehaald met muziek.Toen op 12 mei 1814, twee dagen na deovergave, de Fransen de vesting verlatenhadden, trokken de belegeraars er binnen,op bevel van Kraijenhoff begeleid doormuzikanten van het corps schutters. Ook deterugtocht naar Amsterdam en de ontbin­ding van de troepen op de Dam werdenopgeluisterd met muziek.Laat maagdelijk vingrenLauwren om den schedel slingerenVan den dappren jongeling’,zo klonk de door M. Westerman geschreven’Lierzang'. Lauwerkransen hebben welis­waar de roep er geruime tijd fris uit te zien,maar alras wilde men toch als aandenkenaan dit roemvol wapenfeit een huldeblijkvan grotere duurzaamheid. Daarom beslootmen, op initiatief van de ’Hoofdcommissie

tot aanmoediging en ondersteuning van degewapende dienst in de Nederlanden’, eenerepenning te laten slaan. De opdracht tothet vervaardigen van de penning werdgegeven aan koperslagerij-pletterij ’DeIJver’ van Hendrik de Heus, vlak bij deLeidse Poort. Er werden 903 medaillesuitgereikt: aan de vrijwilligers in zilver, aande 'remplacanten’ (plaatsvervangers) inbrons. De bronzen medaille is het zeld­zaamst.

Drie penningen

In de penningencollectie van het Amster­dams Historisch Museum bevinden zichzowel een zilveren als een bronzen exem­plaar. De zilveren medaille behoorde aanJohannes Anthonius van den Corput,korporaal bij het corps scherpschutters,geboren te Breda in 1785, in 1807 gehuwdmet Johanna Batenburg en in 1837 gestorvenin het werkhuis. Het bronzen exemplaar wasvoor Barend Freek, grenadier in de 2ecompagnie van het 1 e bataljon en remplacantbij de Nationale Garde, kennelijk een ’braveborst’ bij het beleg en later in dienst getredenbij de schutterij. (Meer persoonlijkegegevens zijn over hem niet te vinden.) Hetderde exemplaar van deze Naarder medaillestelde mij echter aanvankelijk voor eenraadsel. Dit exemplaar was namelijk vanbrons èn verzilverd, een specimen dat ingeen numismatisch handboek is te vinden:de Naarder medaille is öf van brons, öf vanzilver! Het zilverlaagje van dit curieuzeexemplaar is deels weggesleten en het gaatjedat oorspronkelijk aan de bovenzijde wasgeboord om er een ringetje voor eendraaglintje door te halen, is dicht gesoldeerd.Ook het lettertype waarin de naam van deeigenaar is gegraveerd, wijkt sterk af van datwaarmee de overige namen van onze

212

VJ ' I f * S #• # f V * Z ir t mmMmm

- J F H O * \toSLjlV** Mfa* • |

5©K’< I6 - / i :f § ' 1

mm/m/hUSPEUi IMMl

Naarder medaille 1814 vóór- en achterzijde

Naardense helden op de erepenninggeschreven zijn. De naam op dit afwijkendeexemplaar luidt: ’PH: CHRISTIANIKAPELMEESTER le Rt:'

Philippus Christiani

Al snel kwam ik erachter dat deze PhilippusChristiani zich inderdaad verdienstelijk hadgemaakt tijdens al dit martiale gebeuren enwel op muzikaal gebied. Zijn artistiekekwaliteiten werden dan ook na het beleg, inde lange jaren die volgden, zeer gewaar­deerd. Zo duikt zijn naam op tijdens een’Groot Militair Concert' in de Comedie aande Erwtemarkt (thans Kleine Komedie) opde avond van 21 augustus 1815. Na eenopgewekte militaire mars van R. Benucci,gaf volgens het programma PhilippusChristiani een solopartij weg in een ’clarinet-concert’ en, na de pauze, een arrangementvan een aria uit de opera ’De Dood vanCleopatra’ van diezelfde Benucci. Ook vanoptredens in 1816 bestaan programma’s enrecensies.De opstand in de Zuidelijke Nederlandenbrengt Christiani weer in de militaire sfeer.Op bevel van de kolonel-commandant der

schutterij Hodshon werd op 24 februari 1831een muziekkorps opgericht met onzePhilippus als kapelmeester. In mei 1831 zienen horen wij hem in de Stadsschouwburgtijdens een Groot Militair Vocaal enInstrumentaal Concert. Dit werd gegeventen behoeve ’van het Vaderland en achter­gebleven betrekkingen van hunne reedsuitgetrokken Wapenbroeders’, van onzejongens in Vlaanderen dus. Vóór de pauzegeniet men van een ’potpourri voor declarinet’ van Georg, uitgevoerd doorChristiani, en waarschijnlijk speelde hij ookzijn partij in ’De Dageraad, groot MilitaireSymphonie’ van Benucci en een koorwerkvan J.B. van Bree. Ook in augustus, nu in deParkzaal, speelde Christiani weer mee invoornoemde symfonie van Benucci, in hetprogrammablad aangeduid als ’De glorie­rijke intogt van het Hollandsche Leger teLeuven'. Wat onze klarinettist verder heeftbijgedragen aan de wapenstrijd in dezeroerige periode is mij niet bekend, maar wèlblijkt hij te zijn benoemd tot ridder in deorde van de eikekroon.

213

Ijdele hoop op beloning

Deze onderscheiding voor de musicus staatin schril contrast tot de grote teleurstellingdie Christiani te slikken kreeg, toen hij in1816 zijn hoop op beloning voor zijnmuzikale bijdrage aan het beleg van Naardenin rook had zien opgaan. Hij had, zoals veleanderen, gehoopt in aanmerking te komenvoor de felbegeerde erepenning.Toch niet geheel zeker van de inwilliging vanzijn verzoek, wendde hij zich tot de voor­malige luitenant-kolonel van het 2debataljon Nationale Garde, A.J. Schuyt vanCastricum. Schuyt op zijn beurt schreef op30 oktober 1816 aan generaal-majoorG.C.R.R. van Brienen:Den Kapelmeester Christiaani alsmeede denTamboer Major Hollegraaf mij verzogthebbende om aan U Hoog Ed.Gestrenge teworden voorgedragen ten Eijnde meede opde lijst geplaast te worden der geene welkeEere teekens erlangen zullen wegens hungehouden gedrag bij het beleg voor de VestingNaarden, doch aan dit hun verzoek niet kanvoldoen uit hoofde dezelve niet tot hetBatallon t welke ik destijds kommandeerdebehoorde - Edoch zulks gaarne zag uithoofdede door dezelve ten alle tijde betoondeActiviteijt, zoo heb ik de Eer hun ten dienEijnde in U Hoog Ed. Gestrenge geëerdAandenken aan te beveelen.In 1816 rezen er problemen bij de admini­stratie van de toekenning der medaille: erwaren nogal wat remplacanten geweest meteen niet geheel onberispelijk gedrag tijdenshet beleg. Ook bleek het vaak moeilijk deadressen van de helden van Naarden teachterhalen. Daarom werd een 'Raad totMaintien van Naardens Erepenning’gevormd, die de aanvragen voor eenpenning moest beoordelen. Op 2 december1816, leren de notulen, nam de raad degenummerde lijst van ’reclamanten totverkrijging der Eerepenning’ door. Enzojvaar: Philippus Christiani stond als nr. 1op die lijst, onmiddellijk gevolgd doortamboer-majoor Hollegraaf. Maar... hunverzoek werd afgewezen, omdat ’deselvereclamanten' niet vielen ’in t formulier doorde Hoofdcommissie voorgeschreven'.

De notulen van november 1863

Maar hoe viel dan het bestaan van diemedaille in het Amsterdams HistorischMuseum te verklaren? Had men later tochde hand over het militaire hart gestreken?De oplossing van dit mysterie vond ikuiteindelijk in een document van bijna eenhalve eeuw later: de notulen van een zittingvan de Raad tot Maintien van 14 november1863 ten huize van de heer J .G. Matthes.Deze raad besprak daar onder meer eenincident van enkele dagen tevoren. Toenvond, na een oproep tot de burgerij, tenhuize van de heer C.C.H. Bert een soortreünie plaats van de nog levende strijd­makkers van Naardens beleg. De bejaardekrijgsbroeders bespraken de vraag welkefeestelijkheden moesten plaatsvinden terherdenking van het zegenrijk beleg, vijftigjaar geleden. Een voorstelling in de schouw­burg, een défilé op de Dam: teveel om op tenoemen. Alle dragers van een Naardermedaille waren uitgenodigd.In totaal verschenen die avond een twintigtalpersonen. Toen de 71-jarige president, deoud-officier Bert, het woord nam, begon hij(men voelde zich nog militairen onderelkaar) met een ’normaal appèl’. En wietreffen we op de appèllijst? Jawel, deinmiddels ook hoogbejaarde kapelmeesterChristiani. Niet helemaal zeker van zijnrecht aanwezig te zijn, had de slimmegrijsaard zijn voorzorgen genomen entoonde zijn oude wapenbroeders trots eenheuse Naarder medaille met zijn naam er op.Maar helaas had hij gerekend buiten het nogscherpe geheugen van sommige aanwezigenen de punctuele militaire administratie vanons jonge koninkrijk, die, zeker als het gaatom militaire eer, elk bedrog genadeloos aanhet licht bracht, zelfs na vijftig jaar... Helaaswas niet iedereen vergeten dat Philippus diezilveren medaille nooit gekregen had.En zo zit, op die koude avond van14 november 1863, Philippus Christianizenuwachtig buiten de deur van het vertrekte wachten tot de heren van de Raad, diehem 'geconvoceerd' hadden, hem zullenbinnenroepen. Maar hij neemt zich voor zijnhuid duur te verkopen. Binnen overleggen

214

.

K ill

mm

sfega»;ggg>..Doorijzen van de sloten rond de vesting Naarden, P.G. van Os, 1814

de heren Backer, Matthes, Bert en VanRossum nog, hoe ze de musicus zullenaanpakken. Dan roepen ze hem binnen. Devoorzitter, mr A. Bakker jr ., begint hem ’opgevoelige en ernstige wijze’ toe te spreken.Waarschijnlijk ziende dat dit weinig effectheeft, begint hij te zinspelen op een moge­lijke aangifte bij de politie, met alle ellendevan dien. Christiani’s eer 'als achtenswaardigen hoogbejaard’ burger komt dan op detocht te staan en misschien zelfs zijn onder­scheiding van ridder in de orde van deeikekroon.Daar schrikt de oude kapelmeester toch welerg van. Hij geeft min of meer toe, dat hijmet het Naardense ereteken heeft gefrau­deerd, maar houdt koppig vol dat hij er rechtop had: was hij niet met zijn blazers triomfan­telijk Naarden binnengetrokken? Had hijniet trouw met marsmuziek de strijdersuitgeleide gedaan en ingehaald tijdens diebarre winter van het beleg? Maar als deheren star voor zich uit blijven kijken,belooft hij dat hij het ding nooit meer zal

dragen. Maar hij kan het toch niet latenenige stukken over tafel te schuiven, die zijnclaim moeten onderbouwen. Die wordenmeteen als volstrekt onvoldoende wegge­schoven.Dan willen de heren toch wel weten hoeChristiani aan deze medaille, die voor ze optafel ligt, is gekomen. Christiani komt eerstmet een wanhopig leugentje: hij zou hemgekregen hebben van de heer D. Hooft jr.(die was al jaren dood en kon dus nietgehoord worden). Maar smalend werd hem,volgens goede militaire logica, tegen­geworpen dat dat niet kon, omdat Hooftdaar nooit de bevoegdheid toe had gehad.Nogmaals proberen de heren de oude man tebewegen de hele waarheid te spreken. Hijzwijgt nog. Dan dwingen ze hem te zwerendat hij de penning nooit meer zal dragen,zelfs niet het mooie draaglint. Hij mag zichniet meer vertonen in het gezelschap van de’echte helden’ van Naarden. Hij moet zelfsde invitatie teruggeven voor de herdenkings­festiviteiten in de Schouwburg en moet het

215

ook niet wagen zich op de Dam te ver­tonen...

Dikke tranen

Dat is teveel. Tranen biggelen overChristiani’s rimpelige wangen. Nauwelijkshoorbaar komt dan de hele waarheid er uit:hij had de bronzen penning zelf stiekumgekocht op een veiling, had hem heimelijklaten verzilveren (kennelijk niet alleen omde oorspronkelijke naam die er op stondonleesbaar te maken,maar ook omdat hijwist dat alleen ’remplacanten’ een bronzenexemplaar gekregen hadden) en toen had hijer zijn naam op laten graveren.Nu zijn de heren waar ze wezen wilden. Henrest echter nog een klein probleem: wienseigendom is nu dit corpus delicti? Hebben zewel de juridische zeggenschap de penning teconfisqueren en ligt dit niet buiten hunbevoegdheid? Enfin, dat wordt een punt opde agenda van de volgende vergadering.Maar ze staan er op de uitnodigingskaartvoor de schouwburgvoorstelling ter plekkeuit handen van Christiani te ontvangen. Deoude baas heeft die natuurlijk niet op zak.Hij probeert nog even iets als: later inleverenof afgeven, maar nee, geen sprake van, zehebben niet meer het minste vertrouwen in’s mans woord: er zou wel iemand met hemmeegezonden worden naar zijn huis aan’t Singel, om het gewraakte stuk op te halen.De enige troost, welke Christiani ontvangtals hij tenslotte murw en verslagen magvertrekken is, dat dit muisje geen staartje zalhebben en ’alles binnen de muren van ditvertrek besloten zal blijven’; een belofte dieeen beetje vreemd aandoet, aangezien ik 125jaar later alles precies in de notulen van deRaad kan lezen.Op 21 november 1863 ontvangt de Raad vanMaintien een beverig briefje van Christiani:ik ondergetekende Ph. Christiani, verzoek enconsenteert dat de Heeren der Commissie totMaintien van Naarders Eerepenning demedailje bij hun berustende op de welke metdrukletters is gegraveerd Ph. ChristianiKappelmeester door versmelting of op welkewijze hun goed dunken zullen vernitigen,Amsterdam 12 november 1863 (getekend Ph.

Christiani).Om welke redenen dan ook, de edelachtbareheren van de Raad tot Maintien hebben ditniet gedaan: de penning bevindt zich thans inde collectie van het Amsterdams HistorischMuseum: een onschuldig ogend voorwerpjedat enerzijds herinnert aan het gekwetste engekrenkte eergevoel van een artistiekgedreven mens en aan wie op jonge leeftijdeen felbegeerd eerbetoon onthouden werd,anderzijds lijkt het een stille getuige van eenmeedogenloos militair eergevoel.

BRONNENGemeentearchief Amsterdam, PA 21: Archiefvan de Raad tot Maintien.J.A. Jochems, Gewapende Burgermacht teAmsterdam (Schutterij) 1796-1889. Amsterdam.Ernst A. Klusen, Johann Wilhelm Wilms und dasAmsterdamer Musikleben (1772-1847). Buren1975.

216

Garage Van Asselt & Kuhnopgericht in 1930A.P. Kooyman-van Rossum

sTTA

PSBLJiiJ m : ;

s * « 1 U » M I v

/vasif.iglPII Wl i tf r iH tt\ tom. ix: mmM

nmrn-,llgilllii

Garage Van Asselt & Kuhn in de jaren dertig

Garage Van Asselt aan de Amersfoortse-straatweg te Naarden heeft, met handhavingvan de oorspronkelijke gevel, kort geledende meest ingrijpende verbouwing in haarbijna zestigjarig bestaan achter de rug. Denieuwe eigenaar, Carel R. Buis, heeft hetpand door architect C.G. Scheltema latenverbouwen overeenkomstig de eisen, dieaan een modern autobedrijf worden gesteld.Hij stort zich nu vol enthousiasme op zijnhernieuwde zaak.Nu deze garage aan een nieuwe fase isbegonnen, lijkt het aardig een blik te werpenin de historie van een bedrijf, dat bij velen inhet Gooi bekend is alleen al door zijn ligging.In 1930 werd het pand in de nu nog zokarakteristieke vorm gebouwd door archi­tect Joh. Negrijn in opdracht van H. Kuhn,op het uiterste puntje van het terrein vanZandbergen, dat zijn eigendom was, naast

de statige villa ’De Bongerd’ van de familieDudok van Heel. Hiernaast verrezen veellater de flats 'Zandbergen’ en 'Beukenrode’.Beide families waren nazaten van J.P. vanRossum, de vroegere eigenaar van degronden1’.Bij de opening op 1 november 1930 wasgarage Van Asselt & Kuhn C.V. eigendomvan H. Kuhn (1894-1946) en van H. vanAsselt (1887-1967). De heer Van Asseltbracht de technische kennis in, die hijgedurende vele jaren in de praktijk hadverworven. In zijn jonge jaren had hijgewerkt in de autofabriek van de gebroedersTrompenburg aan de Amsteldijk te Amster­dam; de fabriek waar de beroemde Spykerwerd gebouwd. In 1912 was Van Asselt metzijn collega Houtekeet voor zichzelf begon­nen. Hun automobiel kreeg de naamEconoom. Deze onderneming is echter niet

217

gelukt. Van Asselt trok met zijn gezin naarBussum, waar hij eerst op de Brinklaan enlater op de Huizerweg een garagebedrijfheeft gehad. Tenslotte stapte hij op vijfen­vijftig jarige leeftijd met Kuhn in de nieuweonderneming. Toen de garage aan deAmersfoortsestraatweg gereed was, ver­huisde hij met vrouw en vijf kinderen naar degrote bovenwoning. Van daaruit heeft hijjarenlang het autobedrijf bestierd.Van Asselt kreeg in de nieuwe werkplaatswagens van allerlei merken in onderhoud,waaronder veel Amerikaanse, zoals Buick,Nash, Oldsmobile, Chevrolet en Lincoln.Toen de moeilijke periode 1940-1945aanbrak, moest hij ondanks benzine-schaarste, vordering van auto’s en tenslottehet geheel ontbreken van verkeer, tochproberen aan inkomsten voor zijn gezin tekomen. In een tussenstadium werd er noggereden op gas: auto’s reden dan met eengrote wapperende ballon op het dak.Op sommige vrachtwagens bevond zichachterop een omvangrijke houtgenerator,waar dan een rookkolom uit opsteeg,afkomstig van smeulend hout. Maar allengsontbrak ook voor deze noodvoorziening denodige brandstof.Van Asselt en de zijnen waren echterinventief. Van banden van auto’s, die nog inde garage stonden, maar wegens brandstof-gebrek toch niet konden rijden, werdenfietsbanden gemaakt. Zelf geconstrueerdeolielampjes werden gevuld met restjes olieuit de olietanks van de niet meer gebruiktecentrale verwarming uit de huizen vandiverse klanten. Die olielampjes diendendeels als ruilmiddel voor de olie en de restwerd verkocht.Halverwege de oorlog werd een gedeeltevan de garage gevorderd als opslagplaatsvoor voedselwagens van het Duitse leger.Deze voorraden werden beheerd doorRijksduitsers, Duitsers, die soms al jaren inNederland woonden. Zij keken niet al tenauw, wanneer de kinderen van Van Asseltenige broden wegnamen om de karigehoeveelheid voedsel van het gezin aan tevullen en ook om de Amsterdammers, dieaanklopten op terugkeer van hun voedsel-tochten, iets toe te kunnen stoppen.

IETER m WILUGCi®

Sak

TJ

Dit is voorbij Bij VAN ASSELT & KUHNdoen ze het zoo

Geen jongens meer, die onderde wagens kruipen om ze tesmeren en een paar belangrijkesmeerpunten overslaan!

Bij VAN A SSELT & KUHNeen modern smeerstation. Ééndruk op den knop, de wagengaat pneumatisch de hoogte inen een goed onderlegd werkmansmeert elk punt met het vetkanon.

T W I J F E L T G I J A A N U W R E M M E N ,onze Remcontroleur, welke automatisch de remkracht vanelk uwer remmen aangeeft, staat gratis ter uwer beschikking

Zoo is heel de garage VAN ASSELT & KUHN ingericht

M.V. &UT@OÜIID)[ IU)F

VAN ASSELT & KUHNAgente van de beroemde Italiaansche FIAT-AutomobielenA M E R S F O O R T S C H E S T R A A T W E G 4 ANAARDEN T E L E F . 2 3 5 0

In 1943 verkocht Kuhn zijn aandeel in hetbedrijf aan Van Asselt, die beherendvennoot bleef. In de oorlogstijd dook eenjongeman in de garage op, die een belang­rijke rol zou gaan spelen: Frits van der Eyk(1924-1977). Halverwege de bezetting werdhet voor studenten onmogelijk verder testuderen. Zo zag ook Van der Eyk geen kansmeer zijn technische studie in Delft tevervolgen. Geïnteresseerd als hij was intechniek zocht hij zolang zijn heil bij degarage. Hij had er toen nog geen idee van datzijn toekomst daar voorgoed zou liggen. Nade bevrijding nam hij namelijk de zaak vanVan Asselt over.In 1964 liet hij een verbouwing ontwerpendoor architect C.G. Scheltema, waardoorhet bedrijfsgedeelte van het pand twee maalzo groot werd. In dat jaar werd de C. V.omgezet in een N. V. en vervolgens in 1972 ineen B.V. Gedurende de lange periode vanmeer dan dertig jaar heeft Van der Eyk het

218

Wmmmm m'.

H. van Asselt bij het remtestapparaat in de jaren dertig

autobedrijf met veel liefde ën kundigheidgeleid. Hij werd bijgestaan door mede­werkers, die ook vele jaren in dienst zijngeweest. Vooral Simon de Haan moetworden genoemd, die na de verhuizing vande familie Van Asselt naar de Beethoven­laan, de bovenwoning heeft betrokken.Uit de oude rekeningen van 1944-45 blijkt,dat er ondanks de door de Duitsers gevor­derde ruimte steeds auto's in de garagegestald zijn geweest, a raison van ƒ 5,- totƒ 10,-per maand. Bij het doorkijken van dierekeningen valt het op hoe laag de toengangbare bedragen waren, ook na omreke­ning van de waarde van de gulden. Enigetarieven van de werkzaamheden, die vlak nade oorlog veel voorkwamen, waren bijvoorbeeld: aanslepen: ƒ 1,-; accu opladen:ƒ2,- (vaak om de twee weken); doorsmeren:ƒ 1,50 en wagen wassen: ƒ 1,-. Vulcaniserenvan banden werd ook gedaan, evenals hetweer rijklaar maken van motoren en somsvan fietsen. Richtingaanwijzers, aan dezijkant van de auto op- en neerbewegendepijltjes waren kwetsbare onderdelen, dieeindeloos moesten worden gerepareerd.Enige cliënten zagen kans te voorkomen,dat hun auto in de oorlog door de Duitsers

werd gevorderd door hem ergens te ver­stoppen. Na de bevrijding maakte VanAsselt zulke geredde exemplaren weerrijklaar, zoals uit onderstaand voorbeeldblijkt.

Rekeningen uit 1945

Morris.Wagen naar werkplaats gesleept en motoruit onderdelen opgebouwd, van de remmende zuigers gangbaar gemaakt, waar noodigvernieuwd, remleidingen en -pomp metLockheed olie gereinigd en doorgeperst,rempoulies gladgeschuurd, banden gemon­teerd, electrische benzinepomp in ordegemaakt, leidingen en carburator gecontro­leerd, vooras gemonteerd en wiellagersafgesteld, carrosserie in- en uitwendigschoongemaakt, motorkap roestvrijgemaakt en gespoten.Loonen: 26 uur a ƒ 2,— ƒ 5 2 ,-

48 uur a ƒ 1,75 ƒ 84,—46 uur a ƒ 1,50 ƒ 69,—

Materiaal: motorolie ƒ 1 5 ,-Lockheed remolie ƒ 8,50batterij geladen ƒ 2 , -

ƒ230,50

219

Het 'nieuwe’ model topolino na 1945

Be ‘‘500,, cabriolet

1 l l 3 m i*Y * l l ik -l;«a * l

' “ " * t * - B W j1 Vl11 l ik s i - J m i . lw i’’Ciz,.,...—

® r |

Vlak na de oorlog werd ook voor het militairgezag gewerkt gezien de volgende rekening:Rekening van 5 augustus 1945 voor Neder­lands Herstel te Bussum.Volgens opdracht Lincoln geheel rijvaardiggemaakt ten behoeve van M.G.:Opgesleept naar garage. Motor in ordegemaakt door revisie van ontsteking enbenzinepomp. Remmen gemonteerd,signaalhoorn gemonteerd, alle 'onderdelengecontroleerd en waar nodig, gerepareerd enafgesteld; wagen gewassen en door­gesmeerd; banden gerepareerd.Loonen: 26 uur a ƒ 1,75 ƒ 45,50

12 uur a ƒ 2 , - ƒ 24,—Materiaal: olie en vet ƒ 4,25

batterij geladen ƒ 1,75ƒ 75,50

De benzinepomp werd na de oorlog weerintensief gebruikt. Alleen blijkt in 1945/46een heel gedoe met benzinebonnen.Herhaaldelijk komt op de rekeningen hetdringende verzoek voor, de achterstalligebenzinebonnen zo spoedig mogelijk in televeren.Veel verschillende automerken werden terreparatie aangeboden. In de rekeningenworden ze niet altijd vermeld, maar devolgende zijn teruggevonden: Morris, Ford,Studebaker, Nash, Wolseley, Fiat, Opel,Bugatti, Graham, Buick, Rockne (Stude­baker), Hillman, Hudson Cabriolet,Citroen, Peugeot en zelfs al een Fiat 500 enverder de motoren Ariel en Sparta.In de huidige showroom prijkt een bord uit1948 met koperen letters, waarop Van

Asselt’s agentschap van Fiat al vermeldstaat. Door dit agentschap werd het aandeelvan de Fiat in de onderhoudsstaten steedsgroter. Op het ogenblik staat er overigenseen Topolino (Fiat 500) uit 1949 met hetkentekennummer VG-96-51 in de nieuweshowroom. Dit autootje dat ooit gekochtwerd door iemand uit Laren, is na veertigjaar omzwervingen onder andere door hetGroningse, bij Van Asselt teruggekeerd. Dit’blauwe engeltje’ wordt nu liefdevol en lang­zaam maar zeker weer in de oorspronkelijkestaat teruggebracht.Onder leiding van Van der Eyk is het bedrijfbelangrijk uitgegroeid. Het heeft zich aan­gepast aan een tijd, waarin ’iedereen’ eenauto heeft en het normaal vindt periodieklangs te komen voor kleiner of groter onder­houd en om steeds sneller over te gaan tot deaanschaf van een nieuwe auto. Tot zijn over­lijden in 1977 werd het bedrijf met succes entot veler tevredenheid geleid.Onlangs heeft mevrouw A.A. van der Eyk-Boers de zaak verkocht aan Carel Buis, diedaarmee de langgekoesterde wens van eeneigen bedrijf in vervulling zag gaan.

Carel Buis bij zijn garage Van Asselt

i

NOOT1) Zie artikel over J.P. van Rossum in TVE.

7e jrg. nr. 2, 1989.

220

Vliegveld Hilversum 50 jaar:Een jubileum dat niet gevierd werdC. van Aggelen

Inleiding

In 1989 is het vijftig jaar geleden, dat deaanleg van het vliegveld Hilversum klaarkwam. In 1939 ging het openingsfeestwegens de mobilisatie niet door. Mogelijkdat daardoor ook het jubileum in 1989vergeten wordt.Overigens werd in 1973 op bescheiden wijzegevierd, dat het vliegveld 25 jaar in gebruikwas voor de sportvliegerij. In dit artikel wilik laten zien, dat de plannen en feitelijkeaanleg al in de jaren dertig gestalte kregen.

Sport- en vliegcentrum

In januari 1934 ontstonden er plannen tothet oprichten van een sport- en vliegcentrumin Hilversum. Hiertoe was de N. V. Sport­park en Vliegveld ”’t Gooi" opgericht.Men had het plan om aan de Loosdrechtse-weg/Raaweg aan te leggen: een sportpaleismet wielerbaan, tennisbanen, cricketkooien,een motor-racebaan, een voetbalveld, eenpolobad, twee café-restaurants, ver­schillende clublokalen, servicestations,stallingen voor auto’s, fietsen, enz. Boven­dien zou ten noorden van dit complex eenvliegveld worden aangelegd.Men heeft getracht de gemeente Hilversumover te halen in zee te gaan met dit zeergrootschalige projekt. De directeur vanPublieke Werken adviseerde het Collegevan B. en W. om te antwoorden: "Vindtgeen termen de totstandkoming der plannente bevorderen". Geen wonder dat degemeente Hilversum niet erg happig was.De geraamde kosten bedroegenƒ1.500.000,-!

Gooisch Vliegveld Actie Comité

Deze groep richtte op 8 maart 1934 eenverzoek aan B. en W. van Hilversum tot het

verkrijgen van een vliegveld ’ter beoefeningvan de sportvliegerij’. Het dagelijks bestuur:A.L. van Beusekom (voorzitter),P. Verschuyl (secretaris) en K. de Geus vanden Heuvel (lid) had al een terrein op hetoog: ten noorden van de Noorderbegraaf-plaats, grenzend tot aan de Crailooscheburg.Ondanks de, in onze oren wat negatiefklinkende naam, kreeg men vanuit degemeente alle steun en medewerking. Zekertoen vanuit het G.V.A.C. de suggestiegedaan werd om de terreinen in ’werk­verschaffing’ te egaliseren. Helaas (ofgelukkig?) weigerde het bestuur van hetGooisch Natuurreservaat om 7 ha grond inhuur af te staan. Door deze beslissing moestmen op zoek naar andere terreinen.

Andere mogelijkheden

Al in maart 1934 ging het Gooisch Vliegveld(Actie) Comité op zoek naar alternatievelocaties. Met de heer Insinger werdenonderhandelingen gevoerd om het vliegveldop het landgoed ’Einde Gooi’ aan te leggen.Hiertoe had Insinger een strook van 1000 bij500 meter in gedachten. Daar de breedteechter minimaal 700 meter moest zijn,gingen die plannen niet door. Ook het planvoor een (eenvoudig) vliegveld nabij deRaaweg/Loosdrechtseweg kwam weer optafel. Nu wel met steun van B. en W. Maarnu gooide de Minister van Waterstaat roet inhet eten. Hij weigerde het terrein "aan tewijzen als luchtvaartterrein in den zin van deLuchtvaartwet".

Noodweg

Weer een andere mogelijkheid was hetgebied tussen de Noodweg en de Egelshoek.Na onderhandelingen met de eigenaar, de

221

N. H . Kerk te Naarden, kon men 45 ha grondhuren. De aanleg van een vliegveld aldaarzou in werkverschaffing worden uitgevoerd.Er was een krediet van ƒ 6 5 .0 0 0 vooruitgetrokken. Over het uurloon van de tewerk gestelde werklozen is nog uitgebreidgediscussieerd. Uiteindelijk bepaalde deminister op 6 januari 1937 dat het uurloonƒ 0,38 zou worden.Bezwaren tegen de plannen kwamen er ook.De Vereniging tot het oprichten vanarbeidskolonies voor t.b.c.-lijders inNederland kwam met medische argumententegen de aanleg in een bezwaarschriftondertekend door J.A. van Zutphen.Raadslid D. Lammes kwam met socialeargumenten tegen de aanleg. Hij vond hetuurloon, dat in werkelijkheid nog lageruitviel, schandalig laag.Ondanks de bezwaren ging op 22 februari1938 toch de eerste spade in de grond.Burgemeester J.M.J.H. Lambooy, oudminister van Oorlog en Marine, verrichttede handeling.

Tegenslag

Door een samenloop van omstandighedenwas er bij de aanleg van het vliegveld nogalwat tegenslag. De invoering van de zoge­naamde ’verkorte tewerkstelling’ leidde toteerder wisselen van werkploeg, juistwanneer men die oude ploeg had ingewerkt.De maatregel leidde dan ook tot krediet-overschrijding. Verder had men bij deplannen voor het egaliseren een aantalsloten over het hoofd gezien. Men had meergrond nodig om die sloten te dempen. Naegalisering, ploegen, eggen en rollen werdde grond ingezaaid. De winter van 1938/39was echter droog en koud. Het gras had telijden en de wind verstoof het terrein.Het in orde maken van rails en kipkarrenkostte meer geld dan was voorzien. Demoderne dieseltractoren werden op 'Anna’sHoeve’ gebruikt, zodat men het bij de aanlegvan het vliegveld moest doen met deverouderde benzinetractoren. Ook desalariskosten voor een technisch ambtenaarvielen hoger uit. Al met al was dit voor degemeente Hilversum een tegenvaller van

wmmni im m »mmm.

VLIEGTTEKTtN

* •, ..* Vv-.

, • • - V ■ • • j*HXDlb-.n* ‘*OTOAFC>.

• MNOODGANG Ad

# PLAATS '

/ l M 1?""H e t v l i e g p a r k H i lv e r s u m ind e v r o e g e m o r g e n v a n io m e i1940.

'DOELEN

ƒ20.000,-.Toen na de zomer van 1939 een Fokker C. V.een proeflanding wilde maken, veroorzaaktedit diepe voren in het grasveld. (N.B. DeFokker had geen staartwiel maar een

• staartslede!)

Stichting Vliegveld ’t Gooi

Op 3 februari 1938 werd deze stichtingnotarieel opgericht. De Raad van Beheervergaderde in Grand Hotel Gooiland.Burgemeester Lambooy was ere-voorzitter.De stichting hield zich bezig met de bouw enexploitatie van clubgebouw, kantoor enhangar. Ook benoemde men de heer VanMarken tot eerste (ongesalarieerde!)havenmeester.Op 27 mei 1939 werd door de burgemeestereen gedenksteen in de vestibule geplaatst.De werkzaamheden werden op 19 augustusbeëindigd. Op 30 september 1939 zou hetvliegveld geopend worden. Men dacht aaneen vliegfeest van twee dagen. Men zoumedewerking krijgen van de N.L.S. (de

222

Nationale Luchtvaartschool), Fokker,Koolhoven en militaire 'eskadrilles’. Zovermocht het evenwel niet komen.

Mobilisatie

Op 28 augustus 1939 werd de algemenemobilisatie afgekondigd. De volgende dagwerd het vliegveld door defensie in gebruikgenomen en vergroot. Op 31 augustus kwamde le Verkenningsgroep (2e LuchtvaartRegiment) naar het vliegveld. Dit was dezogenaamde ’neutraliteitsopstelling’. VanSoesterberg kwamen zeven Fokker C.V. envijf Koolhoven FK-51 vliegtuigen.Twee maanden later werd het nog drukkerop vliegveld Hilversum. Ook van Soester­berg kwamen op 16 okober 1939 zevenFokker D.XVII vliegtuigen. Deze behoor­den tot de Jachtgroep Veldleger/2e Ja. V. A.Met deze vliegtuigen werd vanaf eindoktober 1939 ook 's nachts geoefend.Andere mobilisatie-oefeningen werdengehouden. Een onderdeel daarvan vormdehet verspreid opstellen der vliegtuigen. Methandkracht en behulp van auto’s werden devliegtuigen versleept naar het bos- enheidegebied ten noorden van het vliegveld.Ze werden zelfs nabij een vennetje ('Zonne-heide’) en ten zuidoosten van Zonnestraaltussen de bomen geparkeerd.In november 1939 vertrokken de FokkerD.XVII vliegtuigen weer naar Soesterberg.Op 1 maart 1940 werd de le Verkennings­groep uitgebreid met twee Fokker C.X.vliegtuigen.De bewaking van het vliegpark was inhanden van de 6e Compagnie BewakingsTroepen.

Spionage

Vliegveld Hilversum trok de aandacht vanspionnen van ’vreemde mogendheden’. DeReichsdeutsche Gemeinschaft was zeeractief. Haar leider Butting had in Voorburgpapieren verloren. Over het vliegveldHilversum was genoteerd: bezetting zesvliegtuigen (’Jager Modell Focker’) en hetveld zou pas ’fertig gestellt’ zijn. Ook vanItaliaanse kant is er op het vliegveld rond-

Commando overdracht in 1939

geneusd. Een auto met Italiaans kentekenhad in de nacht van 16 op 17 november overhet veld gereden. De schildwacht loste tweeschoten, echter zonder resultaat. Degemeentepolitie van Hilversum moest ditzaakje onderzoeken. Veel vond men niet.Slechts sporen van autobanden en eenverklaring dat de auto met hoge snelheidrichting Utrecht was vertrokken.

Meidagen 1940

De situatie was begin mei al zorgelijk enbedreigend. Het landingsterrein wasversperd met betonnen rioolbuizen. Negenvliegtuigen waren gevechtsgereed enverspreid opgesteld. Munitie was opgeslagenin het bos ten oosten van het vliegveld.Het meeste personeel was gelegerd in deGeraniumschool in Hilversum. Officierenwaren in de omgeving van het vliegveldingekwartierd. In de nacht van 9 op 10 meiwerd het personeel om 1.00 uur gewekt.Vanaf 3.00 uur moest het personeel bij hetvliegpark aanwezig zijn. De bewakings-troepen moesten om 3.15 uur in de hoogstegraad van strijdvaardigheid verkeren. Dezecompagnie was gelegerd in een thee- enkampeerhuis en in een zusterhuis van’Zonnestraal’. Rond de klok van 4.00 uurwerd het vliegveld door Duitse Me-109’saangevallen. Er werd wel degelijk terug-

223

V- cv* i*W 4 i-w** , I»

■r -

Fokker C-X nr. 718 op 10 mei 1940 achtergelaten in het bos en ontmanteld door omwonenden

geschoten. Vier vliegtuigen op het veldwerden beschadigd. De verspreid opgesteldetoestellen werden niet aangevallen. Dezemaakten op 10 mei nog wel een ’sortie’(vlucht) met als doel Duitse vliegtuigen ophet strand van Scheveningen. Deze drie enalle overige vliegwaardige ’kisten’ vlogen nunaar een ander vliegveld: Middenmeer. Vierachtergebleven, beschadigde vliegtuigenkonden niet meer vlieggereed wordengemaakt.

Duitse bezetting

Na de capitulatie werd het vliegveldHilversum door de Wehrmacht gevorderd.Er volgde een grootschalige uitbreiding. Zokwamen er gebouwen ten oosten van hetveld .(thans kazerne landmacht) en in deomgeving van Zonnestraal. Daar werd ookeen grote hal gebouwd. Ten noordwestenvan het veld verschenen betonnen bunkers.In de bosgebieden ten noordoosten van hetvliegveld werden munitiekuilen aangelegd.Deze licht hellende kuilen konden elk een1000 kg-bom bevatten.Ondanks deze grootschalige uitbreidingen

werd het vliegveld niet door Luftwaffeeenheden gebruikt. Wel werden er zeer veelBÜ-181B ’Bestmann’ in elkaar gezet eningevlogen. Deze vliegtuigen werden inAmsterdam-Noord door Fokker gebouwd.Per oplegger ging het dan naar Hilversum,alwaar ze gemonteerd en vliegwaardigwerden gemaakt.

Bevrijding

Tijdens de nadagen van de oorlog, probeer­den de Duitsers gebouwen en materialenonklaar te maken. Na de bevrijding kondende geallieerden het vliegveld evenwel tochnog gebruiken. Op 1 juni 1945 kwam hethoofdkwartier van het Engelse 657 (Army)squadron met Auster AOP.5 vliegtuigennaar het vliegveld. Deze eenheid zorgdevoor steun aan het Canadese leger. DeAusters bleven echter maar zeer kort. Al op20 juni 1945 verhuisde de eenheid, over deweg en niet door de lucht, naar Goslar(Duitsland). De laatste geallieerdengebruikten het vliegveld of gebouwen nogtot januari 1946.

224

Na-oorlogse wederopbouw

Na de bevrijding werd de oppervlakte vanhet vliegveld weer teruggebracht tot devooroorlogse situatie. Immers veel grondenwaren gedurende de mobilisatie of tijdens debezetting gevorderd. De grasmat werdhersteld door de rijksdienst ’Landbouw-herstel’. Het opruimen van opgeblazenbouwwerken nam ruim twee jaar in beslag.Andere Duitse bouwwerken bleven staan enworden thans nog gebruikt, zoals op hetterrein van Zonnestraal en de Korporaal vanOudheusdenkazerne (= voormalige MarineOpleidings Kamp).Op 10 juli 1948 waren de herstelwerkzaam­heden klaar en kon het vliegveld officieelgeopend worden. Met zijn eigen vliegtuig,de Stinson Sentinel PH-PBB, kwam PrinsBernhard om de opening te verrichten.De exploitatie van het vliegveld kwam na deoorlog aanvankelijk in handen van deNationale Luchtvaartschool (NLS).Verschillende Aeroclubs en bedrijvenvestigden zich op het vliegveld. Eén van debekendste is wel het luchtreclamebedrijfSkylight, dat al vanaf 1955 van het vliegveldHilversum gebruik maakt.

Nawoord

Het vliegveld Hilversum stond (en staat)regelmatig in het nieuws. Ooit waren erplannen van de gemeente Hilversum om eengehele nieuwe woonwijk ’Egelshoek’ aan teleggen. Uitbreidingsplannen van Hilversum-Zuid en met name Loosdrecht zorgden datde grens van bebouwing steeds dichter naarhet vliegveld kwam te liggen. Om degeluidshinder te beperken, werden vastebanen op het vliegveld uitgezet.Het beheer door de Stichting VliegveldHilversum is door de gemeente Hilversumverlengd tot 1997. Een poging van Ben-Airom via onderhandelingen het beheer over tenemen, strandde echter.Zeer recentelijk zijn weer plannen totbebouwing van het vliegveld e.o. ver­schenen. De Woningbouwvereniging vanErfgooiers ziet een Hilversumse wijk op hetterrein van het voormalige woonwagen­centrum. Aansluitend kan dan het vliegveld

worden bebouwd met woningen. Dezeuitbreidingsplannen sluiten dan mooi (?)aan op de nieuwbouw van Nieuw-Loos-drecht.

BRONNENArchief Gemeente Hilversum, dossiers 1.858.3VIII, Villa, VlIIb in Streekarchief voor Gooi enOmstreken.Knipselarchief ’Gooi-Collectie’, bibliotheek's-Gravelandseweg, Hilversum.Dagblad ’Gooi- en Eemlander': 13 maart 1934,16 maart 1934, 22 maart 1934, 14 juli 1973,15 december 1975, 8 februari 1989, 23 september1989.’De Arbeid’: 12 april 1938.Tijdschrift ’Roundel’, vol. 6, no. 6 (november1982).De Bruin, e.a., Illusies en incidenten. Demilitaire luchtvaart en de neutraliteitshandhavingtot 10 mei 1940. z.p., z.j.Molenaar, F.J., De Luchtverdediging Mei 1940.Den Haag, 1970.Gemeente Hilversum, Verslag over de jaren1939-1949.

Naschrift artikel Parmentier

In goed overleg tussen M.F.G. Parmentieren de redactie is besloten de aangekondigdevervolgen op zijn artikel over de Katholiekekerkgeschiedenis tussen Vecht en Eem (zienr. 3 van deze jaargang ) niet op te nemen.In deze artikelen zouden namelijk zoveelbronnen moeten worden opgenomen, dat deredactie er de voorkeur aan geeft dat deauteur ze in een daartoe meer geëigendtijdschrift dan Tussen Vecht en Eempubliceert.Dit spijt de redactie zeer, die daarom des temeer verheugd is dat de heer Parmentier inhet eerste nummer van de volgende jaargangde dan verschenen boeken over de geschie­denis van de oud-katholieke parochie vanHilversum zal voorstellen.

225

Literatuur

Uit de tijdschriften

Natuur en Milieu, uitgave van de gelijknamigestichting; februari 1989, jrg. 13, no. 2Nummer gewijd aan het thema natuurontwikke­ling. Aan de vooravond van het verschijnen vanhet Nationale Natuurbeleidsplan van hetMinisterie van Landbouw en Visserij geeft deStichting Natuur en Milieu haar visie op hetnatuurbeleid. Een lijst van 20 veranderingen, diebinnen 10 jaar nodig zijn, ziet er indrukwekkenduit; maar zijn ze realiseerbaar? Stellig denkt deStichting, dat men moet beginnen hoge eisen testellen!Belangrijk is dat de mensen meer en meer gaanbeseffen, dat er iets mis gaat en ook dat er wat aande gang is om het kwaad te keren.Ondanks het deprimerende onderwerp een goedgeschreven nummer, dat ieder moet lezen, zodathij zich bewust zal worden, dat hij ook zelf en inzijn eigen direkte omgeving iets ten goede kandoen. Hopelijk is er dan toch vóór het jaar 2000,althans een deel van het verlanglijstje verwezen­lijkt!

Natuur en Milieu, september 1989, jrg. 13, nr. 9

In de rubriek ’Wat onze aandacht heeft’ lezen wijhet volgende:Herstel natuurgebied met kwelwater GooisewoonwijkSchoon kwelwater uit de Hilversumse Meentwordt sinds 14 juni 1989 naar de aangrenzende’s-Gravelandse polder gepompt om daar hetmilieu te verbeteren. De provincie Noord-Holland heeft daartoe een overeenkomst geslotenmet het waterschap Drecht en Vecht, degemeente Hilversum, het ZuiveringsschapAmstel- en Gooiland en Natuurmonumenten.Het gaat om een hoeveelheid van één miljoenkubieke meter water per jaar, die tot voor kortverdween in de vervuilde Vechtboezem.De Hilversumse Meent moet zoveel grondwaterkwijt, omdat er een woonwijk op een te laagniveau is gebouwd. Deze voor het waterbeheerverkeerde stedebouw is moeilijk ongedaan temaken. De verspilling van het grondwater is nugestopt.De ’s-Gravelandse polder waar het water nu naartoe gaat, bevindt zich in een kwelzone aan dewestrand van het hooggelegen Gooi. Dankzij het

opwellende grondwater bevonden zich daarverrassend rijke ecosystemen. Grondwater­onttrekking in het Gooi en aanleg van diepepolders in de Vechtstreek deden de grondwater­stand in de ’s-Gravelandse polder sterk dalen. Dekwel droogde op en de bijzondere ecosystemenverdwenen. Vervuild Vechtwater moest dieverdroging compenseren. Dat leverde in de’s-Gravelandse polder levenloos water op, tussenverruigde oevers. Waar eeuwenlang bronwaterhet Gooi uitstroomde, stroomde de laatste jarensmerig water het Gooi in. De gevolgen van degrondwateronttrekking en de mogelijke uitwegenzijn onderzocht door de Vakgroep Milieukundevan de Rijksuniversiteit Utrecht (zie ook N+M86/5). Daaruit kwam als beste oplossing eensterke vermindering van de grondwaterwinning.De kwelstroom zou dan weer op gang komen ende natuurwaarden konden zich herstellen. Deprovincie besloot in 1986 om voor dit doel dewaterwinning in het Gooi te halveren. Eénpompstation is inmiddels gesloten, het tweedevolgt in 1991. Met deze aanpak loopt Noord-Holland eenzaam voorop. De op een na besteoplossing was terugpompen van kwelwater uitdiepe polders naar natuurgebieden. Dit bleek uitberekeningen door dezelfde vakgroep in opdrachtvan de provincie. Beide oplossingen worden nutoegepast. Dit is ook nodig, want het tekort van6 miljoen kubieke meter per jaar dat de polder nuheeft, zal ook in de toekomst niet geheel doorkwelwater worden aangevuld.Omdat de ’s-Gravelandse polder al sinds enkeledecennia een gebied is waar vuil water in debodem is weggezegen, bevindt zich onder depolder een vuilwaterbel. De schoonmaakoperatieis begonnen met water uit de Hilversumse Meent.Dit gebiedseigen water van bijzondere kwaliteitwordt zo in de ’s-Gravelandse polder geleid, dathet de sloten en vijvers vult. Daardoor kan hetwaterleven terugkeren. Vervolgens zijgt hetingepompte water weg en duwt de vuilwaterbelvoor zich uit. De natuurgebieden van Ankeveenmoeten daar nog even onder lijden, want hetwater stroomt ondergronds naar het westen enkomt als kwel in de Ankeveense polder weerboven. Nu is die kwel nog vuil. Maar als over eenpaar jaar het schone Meentwater Ankeveenbereikt, zullen ook daar de water- en moeras­ecosystemen zich herstellen. Voor een reeksnatuurgebieden in de Vechtstreek is het eind vande vervuiling in zicht door de principiële keus vande provincie Noord-Holland voor aanpak aan debron. Kosten ƒ 150.000,-.

Onder ’Publikaties’ lezen wij bij de besprekingvan een boekje ’De Sallandse heuvelrug als

226

reservaat voor het Westeuropese heidekorhoen’(auteurs: F.J.J. Niewold en H. Nijland):Het heidekorhoen heeft gedurende een korte tijdin Nederland een wijde verspreiding gehad. Totaan het eind van de vorige eeuw was het korhoeneen zeldzame verschijning in Nederland. Datveranderde met de ontginning van de uitgestrekteheidevelden. In de versnipperde en verruigdeoverblijvende heide, afgewisseld met kleineakkers, floreerde het korhoen. In heel West-Europa nam de soort met grote aantallen toe.Tussen 1910 en 1930 leefden er tienduizendenkorhoenders op onze heide- en hoogveen­gebieden.De afgelopen decennia zijn door de ruilverkave­ling en de steeds intensievere landbouw veelkleinschalige heidegebieden weer verlorengegaan en met de afname van de leefgebiedenverdween ookhet korhoen. In 1976 werden er nog450 baltsende hanen in Nederland waargenomen;in 1988 waren dat er nog 43. Door de heidekleinschalig te beheren (plaggen, maaien enbranden) kunnen de korhoenders weer terug­komen.De Sallandse heuvelrug is volgens de samenstel­lers van dit rapport het meest geschikt daarvoor;het Gooi kennelijk niet.

Natuur en Milieu, oktober 1989, jrg. 13, nr. 10

Een kwellend bestaan, visie op natuur enlandschap in het Noorderpark. Auteurs: RenéeSantema en Roel Voetberg. Uitgave: StichtingStichtse Milieufederatie en de Vereniging totBehoud van Natuurmonumenten, ƒ 25,-; tebestellen bij Natuurmonumenten.In bovengenoemd rapport is het interessant telezen hoe de kwelstroom uit de oostelijk gelegenUtrechtse Heuvelrug, door onder water zettingvan de Bethunepolder, naar het Noorderpark, tennoorden van de stad Utrecht gelegen moeras- enveenweidegebied geleid moet worden.Het Noorderpark krijgt in het onlangs verschenenNatuurbeleidsplan de status van kerngebied en ermoet een echt natuur- en landschapsplan voorgemaakt worden. Het woord is nu aan deLandinrichtingsdienst voor verdere uitwerking.Zie ook N+M, nr. 9.

Natuurbehoud, tijdschrift van de Ver. tot Behoudvan Natuurmonumenten in Nederland; mei 1989,jrg. 20, no. 2

Natuurmonumenten schakelt runderen, schapen,pony’s en andere grazers in bij het natuurbeheer;wetenswaardig voor allen, die belang stellen in depogingen van het Gooisch Natuur Reservaat om

nog wat van de Gooise heiden te redden.Verder een reeks verslagen over het jaar ’88, eenindrukwekkende lijst van de activiteiten van deVereniging. Veel cijfers en ogenschijnlijk drogefeiten, die echter samen een allerminst drogeimpressie geven van alles wat er gebeurt en moetgebeuren op het gebied van natuurbehoud inNederland. Stellig aanbevolen lectuur voordemissionaire en komende regeringen!

Natuurbehoud, tijdschrift van de Ver. tot Behoudvan Natuurmonumenten in Nederland, augustus1989, jrg. 20, no. 3.

De vereniging zal enkele Galloway-runderen(Schotse hooglanders) rond de Naardermeerinzetten, om als begrazers te dienen. Natuur­monumenten heeft eind mei 1989 in Eemland40 ha grasland aangekocht, in het kader van deruilverkaveling Eemland. Het gaat om terreinenvan belang voor de zogenaamde kritischeweidevogelsoorten: kemphaan, tureluur engrutto. Zodra een aaneengesloten reservaats-gebied ontstaat moet het waterpeil verhoogdworden.

Boekbespreking

Poëtische tocht door Nederhorst den Berg

door Martha van Wichem-Schol.Achttien gedichten over Nederhorst den Berg enomgeving verenigd in een kleine bundel.Verschenen bij de Gooibergpers te Bussum inapril 1989 (ISBN 90-72184-06-8).

De gedichten zijn verstilde poëzie uit eenbewogen hart van iemand, die al enige jaren inNederhorst den Berg woont. Zij heeft haarwoonplaats lief gekregen, ondanks afbraak vanveel ouds en monotone nieuwbouw (p. 11) en’denderend verkeer’ (p. 10). Zij heeft oog voorhet unieke landschap rondom en wijdt tweegedichten aan het kasteel Nederhorst: Je zegt meveel/ Stil staande/ sla je me/ met donkere ogen/gade./X)De Vecht (in het gedicht op p. 15), waaraan hetdorp ligt, is de Reevaart (of Nieuwe Vecht) langgeleden gegraven als afkorting van de vaarroute.De Oude Vecht stroomt als een dwaalroute metvele kronkels van Overmeer langs Nigtevecht totHinderdam om de Horn- en Kuijerpolder heen.Vergelijk het gedicht ’Eilandseweg’ (p. 9):Slingerend lintje/ langs de Vecht./Het gebied van Nederhorst den Berg wordt naarhet westen toe begrensd door de Oude Vecht; aande andere kant van het dorp, ten oosten van de

227

Reevaart, liggen de Blijkpolder en de Spiegel-polder. In recente tijd is het landschap hier totaalveranderd: het oude en wijde coulissenland vanmoerasbos, water en legakkers is ten gevolge vanzandwinning tot op grote diepte veranderd in eenenorm meer. Een oud voetpad, het enige in ditgebied, is over een lengte van een kilometergeheel verdwenen. De dichteres is overigens dieponder de indruk van de schoonheid, de fraaiewijdheid van deze plas (p. 26 gedicht ’Plas’).In het algemeen laten de gedichten ons mee­voelen, meegenieten en meedenken met haar,terwijl zij wandelt en telkens stil staat. Dezepoëzie kan u warm maken voor een excursie naarNederhorst den Berg. Ik raad u aan de fiets tenemen en het gebied te benaderen uit Ankeveenlangs het Bergse Pad. Na 2 km moet u linksaf.Rechtdoor is niet meer mogelijk, want hetvoetpad is verdwenen, u staat voor diep water.Wel ziet u de molen aan de overkant: daar duikthet voetpad weer op, nu als verharde weg, onderde naam ’Ankeveensepad’. Zie het gedicht.op p. 7en een foto van de molen in wintertijd op p. 8.Op de omslag van de gedichtenbundel staat eenreproductie van een zeventiende eeuwse gravure:de oude huisjes geschaard rond de ’berg’, waaropde kerk staat. Verspreid in de tekst staan behalvede al genoemde foto van de molen, nog tweegravures: zicht op het dorp langs de vaart naar hetnoorden toe en het kasteel. Dan is er nog eentekening opgenomen van de NH-kerk voor derestauratie van 1892 en een van een gedenkraamin die kerk.W.K. Kraak

Gooise legendendoor drs G.H.J. Holthuizen-Seegers95 bladzijden tekst, 20 illustraties. (1988)Uitgeverij Bekking, Amersfoort. ISBN 90-6109-0776, NUGI 350. Prijs ƒ 24,90.

De sinds nog niet zo lang burgemeestersvrouwvan Bussum, mevrouw drs G.H.J. Holthuizen-Seegers, heeft een aantal sagen en legenden uithet Groene Hart van Holland (zoals in hetvoorwoord het Gooi wordt genoemd) samen­gebracht. Het zijn zowel bekende als minderbekende verhalen, deels bewerkt en herschreven.Hiermee heeft de schrijfster de nieuwe generatiein deze tijd van mechanisering en automatiseringwat verpozing willen verschaffen bij een watminder zwaar verleden, waarin overigensspanning zelden ontbreekt. Dat er zich veel in hetoude Gooi heeft afgespeeld, zet ons bij het lezen

van deze Gooise legenden nog eens nader totdenken. Het verhaal over de smokkelaars en deduivel heeft als onderkopje ’Naarden’, maarbeschrijft een situatie in het Gooyerbosch(Gooiersbos door de schrijfster genoemd) met het’Jeneverpad’, niet te verwarren met het Jenever-pad, dat van de Hollandsche Sloot naar hetHilversumsche Waschmeer loopt en nu door deaanleg van de A27 geen ’doorgangspad’ meer is.Dat laatstgenoemde pad is reeds lange tijdomzoomd geweest door struiken van de Ameri­kaanse Jeneverbes.De vlot en luchtig geschreven verhalen zijngeïllustreerd met veelal afdrukken van oudeprenten uit het Gooisch Museum en verhogen hetverlangen om dit boek zelf te bezitten.

Jaap Taapken

Fabritiusschool - 60 jaar onder een rieten kap

door Paul Pack en Jaap Tersteeg56 bladzijden tekst, 77 foto’s, 1 grafiek (1987).Met een voorwoord van R.J.W. Dijkgraaf.Uitgave van de Stichting ’Vrienden van deFabritiusschool’, Hilversum. Prijs ƒ 12,50.

De opening van het nieuwe gebouw op 11november 1987 viel samen met het zestigjarigbestaan van de Fabritiusschool te Hilversum.Deze schepping van architect W.M. Dudok werdop 23 april 1985 geteisterd door een felle brand enis thans weer geheel in de oude stijl opgebouwd.Twee van de huidige leerkrachten hebben hetfeestelijk zestigjarig bestaan dan ook niet zonderreden aangegrepen om een boekje samen testellen met levendige herinneringen van oud-leer-lingen en leerkrachten gedurende die zestigjaren.Omdat deze school op de grenslijn lag tussen eenrijke buurt en een arbeidersbuurt nam de schooleen unieke positie in binnen het openbaaronderwijs van Hilversum. De school had eengoede reputatie, was zeer geliefd bij de leerlingenen nam een dominerende positie in de schilders­wijk van Hilversum in. die door de bewonershogelijk werd en wordt gewaardeerd. Het hoofdvan de toenmalige plantsoenendienst de heerMeyer, die daar in de buurt woonde, heeftdaartoe ongetwijfeld het zijne bijgedragen.Het boekje geeft een aardige kijk op de ge­schiedenis van deze school. De tekst hebben desamenstellers in vier perioden opgedeeld. Omdatde oplage van dit boekje maar 1200 exemplaren is,zal het bovendien van bijzondere waarde wordenvoor bibliofielen.

Jaap Taapken

228

Activiteiten van de Vereniging vanVrienden van het Gooi ' r t r &

Steunactie een succes

De steunactie voor het Goois Natuurreservaatblijkt bijzonder goed aan te slaan. Het is u bekenddat onze Vereniging een tweetal projectengeadopteerd heeft: verbetering van het uitzicht­punt Magdalenabos en het restaureren van hetheideven op de Zonneheide.Wij vroegen dit voorjaar uw steun om dezeprojecten te kunnen realiseren. Uw reactie wasoverweldigend; ruim de helft van onze ledenreageerde met een -soms aanzienlijke- gift. Metveel genoegen konden wij de rentmeester van hetGoois Natuurreservaat dan ook berichten dat wijde aanvankelijke toezegging van ruim ƒ 31.000,-volledig waar kunnen maken. Hartelijk dank aanu allen die dit mogelijk hebt gemaakt. En mocht unog niet bijgedragen hebben, het gironummer is262888 t.n.v. penningmeester VVG, Amersfoort.Er is nog veel te doen!H. van Goudoever, voorzitter.

Blaricum

In juni hebben wij bij de Gemeenteraad vanBlaricum bezwaar gemaakt tegen het ontwerpbestemmingsplan ’Warandepark’. Kort samen­gevat: wij waren tegen het handhaven van hettracé van de Verlengde Bergweg, tegen deomschrijving van de bestemming van hetnatuurgebied ’t Harde en tegen de mogelijkheidte parkeren in het groen bij de ingang van hetkampeerterrein de Woensberg. Desondankswerd het bestemmingsplan door de Raad op31 augustus jl., op deze punten ongewijzigdgoedgekeurd, zij het dat een opening werdgemaakt voor een mogelijk ander tracé van deVerlengde Bergweg. Alhoewel een dergelijkewijziging zeker een verbetering zou zijn, staat deuitkomst nog geenszins vast. Wij hebben dan ookbesloten bij Gedeputeerde Staten van Noord-Holland in beroep te gaan. Dienovereenkomstigis een bezwaarschrift ingediend.

Hilversum

De Gemeente Hilversum overweegt, vooruit­lopend op een nieuw bestemmingsplan, deKoninklijke Nederlandse Papierfabrieken

toestemming te geven voor de bouw van een grootkantoorgebouw annex bezoekerscentrum in degroene zuidrand van Hilversum bij de Bonaire-laan. Wij hebben bij de Raad hiertegen bezwaargemaakt. Het gebouwencomplex doet ernstigafbreuk aan de ecologische waarde van hetterrein. Het afgeven van een bouwvergunning,voordat het bestemmingsplan is vastgesteld,ontkracht volledig de zorgvuldige procedure, diein de Wet op de Ruimtelijke Ordening isvoorzien. Bovendien staat de situering van ditkantoorgebouw met bezoekerscentrum aan eenrijksweg haaks op het regeringsvoornemen omhet autoverkeer terug te dringen.Wij blijven ook protesteren tegen de bebouwingbij het Hertenkamp aan de andere zijde vanHilversum. Alhoewel het plan inmiddels wat isbijgesteld, blijft het een aanslag op het toch al zoschaarse groen in Hilversum.

Het Gewest

Het Gewest heeft een schema opgesteld over dewijze, waarop in de komende maanden dediscussienota Regio-perspectief 2015 zal wordenbehandeld. Wij zijn erbij betrokken en zullen uover de ontwikkelingen berichten.

Provincie Noord-Holland

Inmiddels is de structuurvisie Noord-Holland2015 verschenen. Diverse belangengroeperingenen instanties zijn uitgenodigd commentaar tegeven op deze nota. In de Regio Gooi- enVechtstreek werd een eerste bijeenkomstvastgesteld in november. Aangezien zo’nstructuurvisie een eerste schets is voor devaststelling van het eerstvolgende streekplan ishet van belang hier de nodige aandacht aan tebesteden.

Goois Natuurreservaat

Zoals elders al is vermeld, hebben wij het GooisNatuurreservaat het groene licht kunnen gevenvoor onze beide adoptieprojecten: de verbeteringvan het uitzichtpunt Magdalenabos en hetherstellen van het heideven op de Zonneheide.

229

GNR heeft inmiddels actie genomen tot dedaadwerkelijke aanleg van het uitzichtpunt metzitgelegenheid. Inzake het herstel van hetheideven vernamen wij dat het tijdstip en de wijzevan uitvoering pas definitief kan worden bepaaldna afronding van het inmiddels gestarte hydro­logisch vooronderzoek, waar wij financieel aanbijdragen. Afhankelijk van de uitkomst zal eennader en mogelijk uitgebreider plan wordenuitgewerkt.

In memoriam Anne SoutendijkDeze zomer, op 31 juli 1989, is Anne Soutendijkoverleden. Zij was bestuurslid van onze Vereni­ging en daarna lid van de Raad van Advies.In deze laatste functie heb ik haar goed lerenkennen. Zij gaf daar een duidelijke inhoud aan.Wanneer zij -vaak eerder dan ieder ander-merkte dat in het haar zo geliefde Blaricum eennieuwe aanslag op de natuur werd voorbereid,dan zocht zij onmiddellijk contact. Altijdstrijdbaar was zij aanwezig wanneer er vergade­ringen waren of inspraakavonden. Onomwonden,vaak geestig, bracht zij onder woorden wat zij erop tegen had.Wanneer ik haar thuis opzocht, liet zij mij vaak inhaar tuin bloemen of planten zien, waar zij trotsop was.In die tuin overleed zij plotseling. Niet alleen deVereniging, maar allen die de natuur en het milieueen goed hart toedragen, hebben een groot verliesgeleden.

H. van Goudoever

Actualiteiten

Herinrichting Wapenzaal RijksmuseumMuiderslot

Bij gelegenheid van de grote tentoonstelling naaraanleiding van het 100-jarig bestaan van hetKoninkrijk der Nederlanden, in 1913, werd in hetMuiderslot onder andere ook een wapenzaalingericht.

Die inrichting heeft in de 75 jaar, welke sindsdienzijn verlopen een aantal wijzigingen ondergaan.Daarbij is er steeds naar gestreefd de zaal zo veelmogelijk te laten beantwoorden aan de kritischeverwachtingen van het publiek. Deze verander­den evenwel in de loop van de tijd, evenalswetenschappelijke geschiedopvattingen.Drs. Th.L.J. Verroen, wetenschappelijkmedewerker van de Rijksdienst Kastelenbeheerwaaronder het Muiderslot ressorteert, heeft eenonderzoek uitgevoerd, gepubliceerd in hetJaarboek van het Genootschap AmstelodamumLXXX (1988). Nog authentieke arsenalenhebben de gedachtenbepaling rond de herinrich­ting van de wapenzaal van het Muiderslot sterkbeïnvloed. Er is vanuit gegaan dat het karaktervan een wapendepot, de som der delen dus,belangrijker is dan de individuele objecten. Er isdaarbij gestreefd naar vanzelfsprekendheid- wapens zet je op hun plaats - ten koste van demuseale presentatie. Voorzover uitleg gewenst is- de rondleiding in het Muiderslot is bekend omhaar traditie veel spreekwoorden te vertellen ente verklaren en aan het krijgsbedrijf zijn heel watuitdrukkingen en zegswijzen ontleend - wordthierin royaal voorzien door de gidsen.Er is een infrastructuur ontworpen, die hetfunctionele karakter van een wapendepot beoogtte onderstrepen. Hierbij is geen enkele poginggedaan om te historiseren. Niettemin heeft dezaal een authentiek karakter door de zorgvuldigemateriaalkeuze, met als resultaat, dat het systeemvan rekken en standaards zelf geen enkeleaandacht opeist, maar evenmin is weggemoffeld,waardoor de voorwerpen los in de ruimte zoudenlijken te hangen. Deze infrastructuur is hetresultaat van het pakket van eisen, waarmeevormgever Guus Boudestein uit Den Haag aanhet werk is gegaan. Uitvoering van diens ontwerpis financieel mogelijk gemaakt door de StichtingDe Commissie voor de inwendige restauratie vanhet Muiderslot.

230

Het Muiderslot is geopend:

van 1 april t/m 30 september:op maandag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur;op zondag en feestdagen van 13.00-17.00 uur.Zaterdag gesloten.Laatste rondleiding om 16.00 uur.van 1 oktober t/m 31 maart:op maandag t/m vrijdag van 10.00-16.00 uur;op zondag en feestdagen van 13.00-16.00 uur.Zaterdag, beide Kerstdagen en Nieuwjaarsdaggesloten.Laatste rondleiding om 15.00 uur.

De geschiedenis van een Hilversumse luidklok

Wij willen hier iets vertellen over de luidklok vande in februari 1983 buiten gebruik gesteldeNederlands Hervormde Maranatha-kerk, dieeens de hoek van de Kamerling Onnesweg en deMincklerstraat sierde. Deze 400 kilo wegende

Tekening van de nieuwe klokkestoel voor deOud-Katholieke kerk te Hilversum

klok werd in 1952 door de N.V. Ijzergieterij enMachinefabriek Js. Zimmer & Zonen te Amster­dam geleverd aan de Hervormde gemeente. Hetwas één van de 110 klokken, die in de jaren tussen1947 en 1955 door deze, inmiddels opgehevenfirma werden gegoten. De naam Js. Zimmer kanmen in Amsterdam overigens nog op veel, heelprozaïsche, plaatsen aantreffen, namelijk opputdeksels!Zoals het een goede klok betaamt, heeft ook dezeklok een randschrift: + Land, Land, Land, hoordes Heren woord. Jer. 22:29 + 1952 Maranatha-kerk. Toen de kerk onder de slopershamer vielwerd de klok opgekocht door de Oud-Katholiekekerk, die in april 1983 echter nog geen mogelijk­heid had om deze in haar oorspronkelijke glorie teherstellen, omdat het kerkgebouw wel eenimposante koepel maar geen klokketoren heeft.Nu zo’n zes jaar nadat de klok onvrijwillig hetzwijgen werd opgelegd zullen haar klanken weerover Hilversum te horen zijn. En wel vanuit deklokkestoel, die dezer dagen is opgericht tussende Oud-Katholieke St.-Vituskerk aan hetMelkpad en het ernaast gelegen parochiëlecentrum ’de Akker’, door de Kon. EysboutsKlokkengieterij & Fabriek van TorenuurwerkenB.V. te Asten.Bij de wijding krijgt de klok nu ook een eigennaam: CRESCENTIA. Zij die doet groeien,genoemd naar de verzorgster van de HeiligeVitus, die in het begin van de vierde eeuw methem gemarteld en ter dood gebracht werd.De klok wordt langs electronische weg, vanuit dekerk bediend en zal iedere zondag vóór het beginvan de Eucharistie-viering worden geluid.De oproep van het randschrift aan land en volkom te luisteren naar het woord van God, blijft ooknu volledig gelden.

J. Hendriks

Verslag van de restauratie van het Burgerweeshuisin Naarden

Najaren van voorbereiding zijn op 3 oktober 1989de werkzaamheden voor de restauratie van hetvoormalige Burgerweeshuis, in de Cattenhage-straat, van start gegaan.Na de voltooiing van de verbouw en restauratiezal op de benedenverdieping de Naardensearchiefdienst worden ondergebracht. Hiermeekrijgt het pand een openbare functie, waardoorhet voor publiek toegankelijk zal zijn. Ook de tuinwordt opnieuw ingericht. Deze zal beperkttoegankelijk zijn voor publiek.De bovenverdiepingen zullen verhuurd wordenals kantoorruimte.

231

In de tuin achter het pand wordt, onder de grond,een betonnen bunker van ongeveer 20 x 20 metergebouwd. Deze ruimte zal straks maximaal3 strekkende kilometer archief kunnen bergen.Links en rechts aan de achtergevel worden tweekleine aanbouwen gemaakt. Daarvan zal delinker dienen als toegang tot de archiefbewaar­plaats, terwijl in de rechter de installaties wordenondergebracht voor klimaatbeheersing (tempera­tuur en vochtigheid) en filtering van de lucht.Hierdoor kunnen de archieven en collecties onderoptimale omstandigheden worden bewaard.In het pand zullen ten behoeve van de archief­dienst werkruimtes worden ingericht alsmede eenstudiezaal voor het publiek.Het pand dateert van rond het jaar 1700. Het isgebouwd in opdracht van de bekende Naardensefamilie Heshuysen, die in Naarden de ’HamburgerPost’ exploiteerde. Deze familie heeft het huisbewoond tot 1828. In dat jaar werd het gebouwverkocht aan de regenten van het weeshuis.Daarna heeft het ruim een eeuw dienst gedaan alshuisvesting voor de Naardense wezen. Na deopheffing van deze instelling, in 1930, is hetgebouw voor verschillende doeleinden gebruikt.Een echte functie echter heeft het sindsdien nietmeer gehad.Van de inrichting uit de tijd van de HamburgerPost is, behalve enkele voorwerpen, zoals eengietijzeren potkacheltje, niet veel bewaardgebleven. De huidige inrichting stamt voor hetgrootste deel uit de 19e eeuw en is aangevuld meteen aantal 17e eeuwse voorwerpen, afkomstig uithet gebouw, waarin het weeshuis oorspronkelijkgehuisvest was, de tegenwoordige weeshuis­kazerne. Het betreft een aantal schilderijen eneen kroonluchter, waarin de namen van deregenten zijn gegraveerd.Bij de restauratie zal, voor zover mogelijk, deinrichting uit de ’weeshuisperiode’ hersteldworden. Daarbij wordt in de eerste plaats gebruikgemaakt van het nog aanwezige meubilair en destoffering. Aangevuld met gegevens van foto’s enuit archiefonderzoek. Veel foto’s van hetinterieur zijn helaas niet voorhanden. De laatstewezen, die in de jaren twintig uit het Weeshuisvertrokken, kregen ter herinnering een fotoalbummee. Maar het is niet bekend of er nog ergens zo’nalbum bestaat.De belangrijkste kamers bevinden zich op debenedenverdieping. De grote hal geeft toegangtot de schilderijenzaal, waar drie van de vierregentenstukken hebben gehangen. De wandenvan deze kamer zijn bespannen met beschilderdbehang. De restauratie van deze wandbespanningis één van de grootste ’klussen’ van het geheleproject.

Werkzaamheden in de keuken van hetBurgerweeshuis

*

' ■ ’ ■{-■ .

Aan de voorzijde van het gebouw bevindt zich de’fraaie’ regentenkamer. Over de fraaiheid van deinrichting van deze kamer kan men van meningverschillen. Het geheel van vloerbedekking,behang en plafondbeschildering kan men gerustbetitelen als ’bont’. Feit is evenwel dat de 19eeeuwse inrichting van deze kamer vrijwelcompleet is en juist daarom ook bijzonder.Aan de achterkant bevindt zich een grote keuken,waarvan de zijmuur zodanig verzakt is, datbesloten moest worden om hieronder een nieuwefundering aan te brengen. Bij de werkzaamhedenwerden onder de vloer van de keuken restengevonden van kelders en fundamenten van een,vermoedelijk 16e eeuws, huis. De zijmuur van hethuidige pand is gebouwd op een oude keldermuuren is daardoor onvoldoende gefundeerd. Bij dewerkzaamheden in de keuken werd nog eenandere vondst gedaan. Onder een granitoaanrechtblad trof men een kookinstallatie aan.Het bestaat uit een aantal ingemetselde gietijzerenpotten, die vanuit één centrale plaats werdenvoorzien van hete lucht, waardoor bovenopvoedsel warm gehouden kon worden. Dezeinstallatie dateert waarschijnlijk uit het begin vande 19e eeuw.Ook in de tuin zijn al enkele vondsten gedaan.Naast scherven van aardewerk werden twee oudegemetselde waterputten aangetroffen, die nogvolledig intact bleken te zijn.

Dirk Dekema

232

Goois Natuurreservaat

Adoptieprojecten

Na de prijsuitreiking op 14 oktober jl. vond op hethoogste punt van het Gooi (De Tafelberg 36,4 m)tevens de onthulling van een stenen oriëntatietafelplaats. De Tafelberg heeft dus weer net alsvroeger een echte oriëntatietafel. We moeten onsechter wel realiseren, dat het uitzicht, zoals dat inhet verleden te bewonderen viel, niet meer terugte halen valt. Het Gooi was in de tijd van de groteschaapskuddes een nauwelijks beboste streek.Een blik op Pampus en de Dom in Utrechtbehoorde toen dan ook tot de mogelijkheden.De heer R. J. de Wit, voorzitter van het GNR,bedankte de heer H.A.J.M. Tijhuis, voorzitterbestuur Rabobank Blaricum, voor het beschik­baar stellen van de financiële middelen om hetuitzichtpunt op de Tafelberg te renoveren.Door de heer De Wit werd tevens van degelegenheid gebruik gemaakt om te wijzen op deandere adoptieprojecten, die in een meer ofminder ver gevorderd stadium zijn. Gezien hetsuccesvolle verloop van de aktie onder de ledenvan de Vereniging Vrienden van het Gooi, isinmiddels gestart met de voorbereidendewerkzaamheden om het ven op de Zonneheide enhet uitzichtpunt bij het Magdalenabos aan deGooimeerkust op te knappen.Het herstellen van de knuppelbrug bij hetuitzichtpunt in het Hilversums Wasmeer istoegezegd door de firma Prinsen Waterwerkenb.v. uit Vreeland. De firma Van Doorn uit Soestgeeft een forse korting op het aanbrengen van deschapenrasters. De firma Hogenbirk uit Larengeeft eveneens een forse korting op het treffenvan goede parkeervoorzieningen. Het plaatsenvan een schaapskooi op de Blaricummerheidewordt door de firma Slokker uit Huizen gereali­seerd.Kort geleden is het project Eukenberg (uitzicht­punt) door Naardense zakenlieden geadopteerd.Het kan dan ook binnen korte termijn op dezelfdewijze als de Tafelberg opgeknapt woTden.Adoptie van het project Hollandse Rading

(treffen van goede parkeervoorzieningen) zalnaar alle waarschijnlijkheid binnen afzienbare tijdplaatsvinden.De waarde, in geld uitgedrukt, van de nu reedsgeadopteerde projecten is ruim 250.000 gulden.

Aktiekaart

De kaarten/loterij-aktie als één van de aktie-onderdelen binnen de grote aktie ’Kom op voor't Gooi’ is met de feestelijke prijsuitreikingendoor mevrouw Caroline Kaart op 14 oktober jl.afgesloten.De netto opbrengst is circa 30.000 gulden. Dekaart met op de achterzijde informatie over deaktie heeft ervoor gezorgd ,■ dat de slogan ’ Kom opvoor 't Gooi’ is gaan leven onder de Gooisebevolking.

Stort voor een schaap

Scholen, verenigingen, stichtingen, bedrijven enparticulier initiatief hebben nog zo’n 120.000gulden aan het hierboven vermelde bedragtoegevoegd. 'Stort voor een schaap’ is in ditverband dan ook geen loze kreet gebleken.Degenen, die nu een bedrag van 100 gulden(symbolisch schaap) of meer storten op rekening­nummer 120420 van de postbank t.n.v. StichtingSteun GNR te Hilversum, krijgen gratis hetkinderboekje ’Dora Blaat het aarzelende schaap'gesigneerd door Jet Boeke toegezonden. Met defeestdagen (Sinterklaas en Kerst) in het verschietis dit wellicht een extra stimulans om een schaapte adopteren. De huidige opbrengst, inclusief deadoptieprojecten, komt op zo’n 400.000 gulden.

Serviceclubs

Om het streefbedrag van 1,4 miljoen bijeen tebengen, zal er nog meer aktie nodig zijn. Deserviceclubs (Rotary, Lions, Lady Circle,Soroptimisten, Kiwani's, Juniorkamer, Round

233

Table e.a.) in de regio’t Gooi e.o. zullen hetGoois Natuurreservaat met raad en daad bijstaanom het streefbedrag bijeen te krijgen. Deinstallering van een stuurgroep, bestaande uit eenevenredige afvaardiging uit de verschillendeserviceclubs, met de voornaamste taak dekomende akties van de verschillende serviceclubsop elkaar af te stemmen, heeft plaatsgevonden.Begin november zullen de voorlopige aktie-plannen voor het jaar 1990 in concept bij deStuurgroep op tafel liggen.Het gericht benaderen van met name Gooisebedrijven en het organiseren van een aantalpublieksgerichte akties zal in de komendemaanden zijn beslag krijgen.

Begrazingsproject Zuiderheide

Als laatste punt, kan het (in het komende jaar) terealiseren begrazingsproject Zuiderheide(runderbegrazing) genoemd worden.Vorig jaar en ook dit jaar (ten oosten van hetKamrad) zijn behoorlijk wat bomen en struikenverwijderd. Het doel van deze opslagverwijderingis, de te sterke dichtgroei met bomen en struikentegen te gaan. Het GNR wil hier een zogehetenhalf-open bos-heidelandschap realiseren.Op de Zuiderheide betekent dit concreet, dat demeestal wat oudere eikengroepen (gemengd meto.a.berk, grove den, vuilboom, lijsterbes enkamperfoelie) gespaard worden. De boom­groepen komen te liggen als kleine eilanden in eenverder open gebied. De open plekken zullenvooral bedekt zijn met struikheide en deelsgrassen.Het (heide)landschap dat ontstaat, zal overeen­komen met de situatie, zoals dat in de vroegemiddeleeuwen voorkwam. Voor de dieren, vogelsen planten zal een dergelijk afwisselend landschapuiteindelijk meer mogelijkheden bieden.In het in 1988 uitgekomen rapport ’De heide heefttoekomst’ (uitgebracht door de WerkgroepHeidebehoud en Heidebeheer op verzoek van

Natuur, Milieu en Faunabeheer van het Ministerievan Landbouw en Visserij) wordt dit typeheidelandschap aangegeven als de doeltypen 4 en5 (zie bijgevoegde tekeningen).Dat al vrij snel gekozen werd voor een runder­begrazing op de Zuiderheide heeft te maken methet feit, dat op de plekken waar we gekapt hebbenmet name de Amerikaanse Vogelkers weermassaal terugkomt. Om het effect van deopslagverwijdering dan ook niet geheel verlorente laten gaan, is enige spoed vereist. De keuze omrunderen te nemen, wordt gestaafd door de goederesultaten in het tegen de Zuiderheide aan­liggende Laarder Wasmeer, waar inmiddels alruim twee jaar Charolaisrunderen (Fransvleesras) lopen.

Nadere informatie is telefonisch te verkrijgen bijJaap Vlaanderen, voorlichter Goois Natuur­reservaatTelefoon: 035-214598.

Doeltype 4: mozaïek van bos, heide en gras

l , - i i u - |% < & t i w , 'n v r , ' r i u > f t Y & & r lV fr r r)Vo f lY && &£>

234

Goois Museum

100 jaar Sint Vitus aan het Melkpad

Op 10 december 1989 herdenkt de oud-katholieke parochie het 100-jarig bestaanvan de Sint Vituskerk aan het Melkpad.Na ruim 200 jaar in schuilkerken konden dediensten weer in het openbaar gehoudenworden.

Oorspronkelijk kende Hilversum maar éénkatholieke parochie. In 1416 werd Hilver­sum door Frederik van Blankenheim,aartsbisschop van Utrecht, losgemaakt uitde parochie Laren/Hilversum. De bestaandekapel aan de brink werd parochiekerk.

De hervorming deed pas relatief laat zijnintrede in Hilversum. Dat gebeurde ondersterke druk van de Staten van Holland.In 1580 werden kerken en goederen door deStaten verbeurd verklaard en werd uitoefe­ning van de eredienst streng verboden. In1590 benoemden de GecommitteerdeRaden van Noord Holland de eerstedominee voor Laren en Hilversum samen.Het aantal gereformeerden was nog zoklein, dat de katholieken hun overwicht inde openbare en bestuursfuncties in het dorpbehielden.

De katholieke erediensten moesten vanaf1580 in het geheim plaatsvinden; in schurenen stallen, in het bos en vaak ’s nachts.Priesters waren er volop; in vermommingtrokken ze langs de wegen.Gebruik makend van de bestuurscrisis tengevolge van de Franse inval in het rampjaar1672, zagen de katholieken kans een nieuwkerkhuis te stichten, beoosten het KorteAchterom (hoek Laarderweg). Dit was dez.g. Achterhofse kerk, die in een boerderijwas ondergebracht. De pastoor woondevooraan aan de Laarderweg (nu Stations­straat) en in het achterhuis was de kerkingericht. Later heeft men aan het KorteAchterom (nu Koninginneweg) een zelf­

standige kerk gebouwd. In verband met deplakaten had deze de vorm van een schuur.Aan het eind van de 18de eeuw werd aan deoostzijde van de pastorie een nieuwe kerkgebouwd. De Franse revolutie maakte eeneind aan de overheersende positie van degereformeerden, waardoor het niet langernodig was een echte schuilkerk te bouwen.Deze kerk met pastorie heeft dienst gedaantot de kerk aan het Melkpad in 1889 gereedwas.

Tot 1784 zou de Achterhofse kerk het enigekatholieke kerkgebouw in Hilversumblijven.In het laatste kwart van de zeventiende eeuwontstond in de Hilversumse parochie eenconflikt dat zelfs tot een lokaal schisma zouleiden. Het speelde zich af rond de persoonvan pastoor Smidts, een geleerd man, diestrenge morele normen hanteerde. Zijnstrengheid werd door een groot deel van deparochianen niet geaccepteerd.Smidts was een volgeling van de ideeën vanJansenius, de schrijver van een boek over degenadeleer van de kerkvader Augustinus.Eén van de kenmerken van het Jansenismewas een strenge zedenleer.Op beschuldiging van ketterij probeerde eengroep van 34 personen pastoor Smidts in eenkwaad daglicht te stellen. Tot in Rome wasmen van de Hilversumse affaire op dehoogte. Het was in wezen een conflikt tussenpersonen, waarbij de theologische kwestieals dekmantel werd gebruikt. Smidts werdgesteund door de Utrechtse aartsbisschop

235

Hilversum Öttd Koomsche Kerk

>. SÜ

j

wm mmmmKffif -..*+ & ' ^ V i i * v . ViV^v- . -‘v^g • j g

1 ^ V

' l i f e

« □ 2 1 0

*• • • a» **M «mi» **m„ ■■'**,. ' ■■ ■ • ■

Petrus Codde. Tegen de bisschop waren eenreeks van beschuldigingen ingebracht en in1702 werd hij afgezet. Het Utrechtse kapittelbleef hem echter steunen. ‘Rome’ nam datniet en begon Codde’s volgelingen teexcommuniceren. Daardoor ontstondentwee elkaar openlijk bestrijdende partijen.Het Utrechtse kapittel bleef het zelfbeschik­kingsrecht van de lokale kerk verdedigen.Pastoor Smidts bleef - ook vanwege devoorgeschiedenis - bij de ‘Utrechtse’ partij.Als gevolg van het conflikt keerden veleHilversumse katholieken de Achterhofsekerk de rug toe. Er bleef maar een kleinegroep getrouwen over. Maar in Hilversumwas maar één kerkgebouw. Pas in 1784konden de rooms katholieken hun eigenkerk stichten, tot die tijd kerkten zij in deomliggende dorpen. De nieuwe kerk werdgebouwd op de plaats waar nu de groteSt. Vitus staat. De rooms katholieken warenin 1784 de grootste christelijke groepering.

In de 19de eeuw heette de oud-katholiekekerk officieel ‘Rooms katholieke kerk vande oud-bisschoppelijke cleresie’. Met dezenaam wordt de oud-katholieke kerk nogsteeds door de overheid aangeduid. Denaam oud-katholiek wordt pas regel na deUnie van Utrecht in 1889, de bijeenkomst

waar de pauselijke onfeilbaarheid, die ophet Vaticaans concilie van 1870 tot dogmawas verheven, werd afgewezen. De oud-katholieken wilden katholiek zijn op deoude, d.w.z. oorspronkelijke manier.Centraal staat de aandacht voor de rechtenvan de lokale kerk en de gezamenlijkebesluitvorming van lokale kerken in conci­lies, zoals in de eerste tien eeuwen het gevalwas.

De tentoonstelling die van 11 november t/m10 december in het Goois Museum wordtgehouden geeft een indruk van de schuilkerkaan het Korte Achterom, van de bouw vande St. Vitus aan het Melkpad, toont bouwte­keningen van architect P. A. van Weelden-burg en ontwerpen voor de glas in loodramen en de muurschilderingen die in dejaren ’20 werden aangebracht. Ook zijn erliturgische gewaden en andere kerkelijkeattributen te zien.

BRONNEN:

De Oud Katholiek 15/11/1969(Oud-)katholiek Hilversum 1589-1989, door MartinParmentier. In: Eigen Perk 1989/2

236

WmmmÊÊSSÈÊËt

Stonehenge, Wiltshire

De wereld van StonehengeMegalitische monumenten vannoord-west Europa

21 december 1989 t/m 11 maart 1990In het Goois Museum te Hilversum vindtvan 21 december 1989 t/m 11 maart 1990 eenintrigerende tentoonstelling plaats, getiteld’De wereld van Stonehenge’. Met behulpvan prachtig beeldmateriaal, bijzonderearcheologische vondsten en audiovisuelepresentaties zal aan de wereld van de eerstebouwers op dit continent gestalte gegevenworden. Ruime aandacht wordt besteed aande wijze waarop dit tot de verbeeldingsprekend monument in de loop van de tijdafgebeeld is.

Stonehenge

In de vlakte van Salisbury staat een monu­ment, dat sinds mensenheugenis tot deverbeelding van tallozen heeft gesproken:Stonehenge. De bouw duurde vele genera­ties lang en werd voltooid rond 1500 voorChristus.

Stonehenge is in de loop van de tijd toege­schreven aan de afstammelingen vanAtlantis, de Phoeniciërs, de Keltischedruïden, de Romeinen, de magiër Merlijnen aan vele anderen. Ook omtrent de functievan het monument bestaan de meestuiteenlopende theorieën. Mogelijk hebbende Kelten er sinds hun komst hun gódenvereerd en zijn hun druïden op deze plaatsactief geweest.Nog niet zo lang geleden ontdekte eenastronoom, dat uit de constructie vanStonehenge kan worden afgeleid, dat hetmonument is gebouwd en gebruikt alssterrenkundig observatorium. Als de zon op21 juni opkomt boven de noordoostelijk vanhet monument gelegen ’heelstone’, schijntzij over dit punt heen precies in het centrumvan Stonehenge.Kunstenaars als Turner en Constablebrachten Stonehenge in beeld en ontelbaarzijn de geschriften, die aan het bouwwerkzijn gewijd.

Menhirs, dolmens, ganggraven, hunebedden

Stonehenge is geen monument, dat op

237

zichzelf staat. In een groot deel van Europastaan megalitische constructies (gemaaktvan grote stenen), die volgens dezelfdetradities gebouwd zijn: de menhirs endolmens van Bretagne, de ganggraven vanIerland en niet te vergeten onze eigenhunebedden.Stonehenge kwam tot stand in de nieuwesteentijd en de bronstijd (2600-1500 v.Chr.).Eveneens uit deze tijd dateren de graf­heuvels, die ook in het Gooi bewaardgebleven zijn. De mensen die Stonehengezijn definitieve uiterlijk gaven, behoordentot de Wessex cultuur. De karakteristiekepotten uit deze cultuur vertonen een sterkeovereenkomst met het aardewerk van deHilversum cultuur, die vernoemd is naar deoudste vondst, in deze Gooise gemeente.In de loop van de eeuwen zijn veel mega­litische monumenten vernietigd. Vaak uitnaam van de kerk, die wilde afrekenen methet heidendom, soms gewoon om te dienenals bouwmateriaal of dijkverzwaring.Tegenwoordig springt men zuinig om metdeze prehistorische erfenis. De megalitischemonumenten worden vrijwel overal door dewet beschermd, terwijl archeologischonderzoek kennis verschaft over de ouder­dom, de bouwgeschiedenis en de cultureleachtergrond.

De wereld van Stonehenge

De tentoonstelling gaat in op tal van vragen,zoals: wanneer, hoe en door wie werden demegalieten gebouwd, hoe gingen de laterebewoners er mee om en hoe werden ze inbeeld gebracht en beschreven. Er zijnarcheologische vondsten te zien, zoalsstenen werktuigen en vaatwerk, afkomstiguit binnen- en buitenlandse musea.Stonehenge spreekt veel mensen tot deverbeelding. Jaarlijks wordt het monumentbezocht door een half miljoen mensen.Auteurs als de Vlaamse schrijver HubertLampo liet zich meermalen door dit onder­werp inspireren.Met behulp van audiovisuele presentatieswordt de verbeeldingswereld rond Stone­henge opgeroepen.

Reconstructietekening van Stonehenge

r jT 'f

mm

Brochure en sponsors

De tentoonstelling wordt begeleid door eenbrochure, waarin achtergrondinformatiewordt gegeven over het onderwerp, dat opde tentoonstelling driedimensionaal in beeldwordt gebracht.De tentoonstelling wordt mogelijk gemaaktdoor onder meer Quadrant Communicatie,Capi Lux, British Airways en ScheuerVerzekeringen.

Het Goois Museum, Kerkbrink 6, Hilver­sum, is geopend dinsdag t/m zondag,12.30-16.30 uur. Tel. 035-292826.

238

Varia

Auteurs

C. van Aggelen (geb. 1954). Onderwijzer aan deVondelschool te Hilversum. Bestuurslid vanHistorische Kring Albertus Perk te Hilversum.Publiceert over uiteenlopende Gooise onder­werpen en salamanders. Woont te Hilversum.

Martin E. van Doornik (geb. 1951). Vlakdruk-monteur op drukkerij te Leens. Gediplomeerdvrijwillig molenaar, draait op de molens teEenrum en Den Andel, samensteller Groningermolentijdschrift ’De Zelfzwichter’. Verzameltoude ansichten van Blaricum. Woont in Wester-nieland.

A.P. Kooijman-van Rossum (geb. 1926).Landschapsarchitect, oud-wethouder vanHuizen. Publiceerde over het landgoed Crailo endie ten oosten van Naarden in TVE. Woont teHuizen.

drs R.F.C. van der Lof (geb. 1956). Studeerdekunstgeschiedenis aan de R.U. te Utrecht.Publiceert op kunsthistorisch, historisch enarcheologisch terrein. Woont te Weesp.

G.J. Pouw (geb. 1930). Auteur en illustrator van’Wieksystemen voor Polder- en Industriemolens’.1982 Kluwer Technische boeken en van diversetechnische les-informatiebladen betreffendeuiteenlopende onderwerpen op molengebied.Deze bladen werden alle uitgegeven door hetGilde van Vrijwillige Molenaars als lesmateriaalvoor leden in opleiding. Woont te Naarden.

J.A. Versteeg sr. (geb. 1920). Verricht veelarchiefonderzoek over de stad Naarden. Diversepublicaties in kranten en tijdschriften. Auteur vanhet werkje 'De oude straatnamen van Naarden',1982. Woont in (de vesting) Naarden.

J. Wit (geb. 1931). Sinds 1970 verbonden aan deKunsthistorische documentatie van gemeentelijkkunstbezit te Amsterdam. Werkzaam bij hetAmsterdams Historisch museum met alsspecialisatie de penningcollectie. Woont teAmsterdam.

Verantwoording illustratiesTitelpagina: foto stadsarchief NaardenAchtiende eeuws vandalisme: A.R.A., ’s-GravenhageMolens in Naarden: foto’s stadsarchief, NaardenBlaricumse molen: briefkaart coll. A. Borsen-Jacob’sBlaricum, foto’s en tekeningen auteurNaarder penning: Coll. Vestingmuseum, NaardenNaarder medaille: Coll. Historisch museum AmsterdamVan Asselt: Coll. A.J. Kuyl, Naarden en Simon de Haan,AlmereVliegveld Hilversum: Coll. Van Aggelen, Hilversum,Sectie Luchtmachthistorie, SoesterbergFoto Weeshuis: Stadsarchief, NaardenOverige: Goois Museum, Hilversum

Idee voor een kerstattentie

De Stichting Het Vogeljaar geeft opnieuw hunbekende veertiendaagse vogelkalender uit. Aande 25 kleurenfoto’s is bijzonder veel zorg besteed.Het formaat is handig (22 x 15 en staand).Het heeft een goed leesbaar kalendarium en iszeer informatief. Aan het einde van 1990 houdt ueen aantrekkelijk vogelboek over.De vogelkalender kunt u bestellen door over­schrijving van ƒ 13,50 op postrekening 4325 tenname van de penningmeester van het Kalender-fonds, Bellaertsstraat 16, 6721 WB Bennekom.

239

Detail:Kazak 19e eeuw.

m i

Over Perzische tapijten zijnduizend-en-één verhalen te vertellen.In de rijke traditie van de tapijtkunstheeft de symbolische waarde vanbepaalde motieven altijd een grote rolgespeeld. Van Blaricum en Vis kent alsgeen ander de diepere betekenissen diein een kwaliteitstapijt zijn verweven.Die bijzondere kennis gebruiken wij omde waarde van een tapijt te beoordelen.

Door de jaren neen hebben wijeen befaamde kollektie opgebouwd diemet zorg in stand wordt gehouden.Maar wij laten u ook gemeten van demystieke dimensie die in een Perzischtapijt verborgen zit.

♦TUVAN BLARICUM EN VIS

PERZISCHE TAPIJTEN

Van Blaricum en Vis vertelt u meer over een Perzisch tapijt dan de prijs alleen's-Gravelandseweg 35,1211 BP Hilversum

Telefoon 035-18434Voor m eer inform atie kun t u onze brochure schriftelijk aanvragen. (hoek Alb. Perkstraat)

J.D.R. Nienaber & Zn. b.v.

LidNVM,

Makelaars/Taxateursonroerende goederen

Administratie

Assurantiën/Hypotheken

W on in gg id s o p aanvraag

Stationsplein 10 1404AMBussum Tel. 02159-45674 Telefax 02159-40408

Ja, want u hééft meer aan een geholpen kunt worden enbank die meer voor u doet waar ’t niet uitmaakt bij welkMeer service, meer aandacht, kantoor u langs gaatmeer advies. Bovendien is de Da’s nou de Bondsspaarbank.Bondsspaarbank de enige Kortom een bank voor jongbank, waar u dankzij een en oud.uniek komputersysteem, snel

Dus deBondsspaarbank

doet méérvoor mij?• kompleet dienstenpakket • altijd ’n kantoor in de buurt• minimale wachttijden • in vele plaatsen zelfs op• 150 jaar ervaring in sparen zaterdag open

Doe meer m et de spaarbank die meer doet

bondsspaarbank 5Midden Noord en Oost Nederland spaarbank

M u Y D E N

, t K ae te el

M iryderberg

A NB f o o i t f u / tieir>,

A a r t Ja ln ièn * '1’ocrHtro

' c/o n soli af o l d e r

/ - r PuIJ. fc. JMnMk.ro on

Z - ToU VfiJJ

PriïSi K e v e r D y k ac lier 7’ A’ je a i e e juS\/^sPolder

K\ A k'cev/U iu "*

N a a r d e r ,

jS a tr e ï n eA K T S V E L 1)

P o l d e rM e e rBorland*)

\ RaiderA /e t

R a/ckiEUd.

A nkeveenseA N K E V ƒ E E N

4 ^ , O n d e /r IC f£ c l/tin c{ƒ P o lder

Gyzen Tem

-Cd/ldcrtI Land_»ien B e rg t ,

(Ankt-Wj

S d u t ^ e n / w yOveiMeer

H o r s t e r

M e e r«Un1**

l:

m mAth:fi:£/ecL E*|

» r :4 P > ;-y

V re la n tla; </c ?w/z

O;*■*- H iË v e iT u iKortehoel

~': 4 ’

- / u / u l a i - j r . / f v

mï-fi* H ®■y/ j

Pd'ikvi a i