GNMZ SANAT ORTAM VE KRATR KAVRAMZERNEBR DEGERLENDRME

l\"ailc SALMAN EviK*

rAN APPRECATION ABOUT MODERN ART AREA AND CURATOR CONCEPT

Modern ar which is reflecing our life cultur, shows s nwre lhan we see, helps US /tol to be indilferem to oursocial srroundings, opes us Ihe dnars of laoking ourselves in differen ways. being mirror of era and will spread allover the world widely fmodem art conines to affec people alike. As a creater/desingner cf/rator's mission which rakesan active role in modern arl's world and sametimes is locationlfunction can interrogate, to make people think, as well aslo make people feel excied and to put atdienees into the "game".L Analar Kelimeler: Sanat, Plaslik Sanatlar. Kiiratr, Eletiri, Sawl Sosyolojisi. ..J

Key WQrds : Art, PEasic Arts, Cara/or, Criticism, Ar/ Sociology.

Louvre'un Grafk Sanatlar Blm'nnmze ynetimi, dnre (demda), sanatya(greenaway), sanat tarihisine (darusch) ya daruhzmcye (starobinski) sergiler dzenleterekyeni bir uygulamay yrrle soktu. Gnmz vegelecek yzyln sergilerinde, Louvre'un bu yntemi-nin "sanat evresi" tarafndan benimsenerek, sk skuygulamaya geirilecei hi phesiz yaanan birgerektir.

Yaam kltrmz yanstan, gre-bildiimizden daha fazlasn bize gsterebilen,evremizde olup bitene kaytsz kalmamamz

salayan ve kendimize farkl alardan bakabilmem-izin kaplarn aan gnmz sanat, amzn

aynas olan, kitleye yayldka ve bu kitlenin ilgisinidaha ok ektike gelimeler/deimeler daha bykbir hzla srecek, hatta dnyann drt bir yanna sonsrat yaylacaktr. te "kratr" bu dnemin

adamlkadru olarak yadsnamayacak bir biimdekarmzda dunnaktadr. Bu gnk sanat ortamnda,eskiden galericilik yapm insanJar, sanat tarihileri,sanat eletirmenIeri ya da kimi zaman sanatlar da"kratr" olabiliyorlar. Aslnda karmaa tam da bunoktada balyor; Kratr denjlen kii kimdir?Kimler kratr olabilir? Kratrl.k bir anlamdasanat koluu mudur? Kratr sanatnn zgr-ln m kstlamaktadr, yoksa onun iini mikolaylatrmaktadr? te tm bu sorulareitlenerek ve karmaklaarakgnmz sanatortamnda yaylmaktadr.

Kratrn bu iktidar, uluslararas sergilerinve bienalierin dzenlenmesi iin ayrlan, bykbteler ve reklam kampanyalaryla geni kitlelerehitap etmeye balamas sonucunda elde ettiisylenebilinir. Gemite sadece ada sanat etkin-

lii olarak var olabilen bienalIerin, gnmzdeherkese ulaabilecek biimde hazrlanmas/tasarlan-

mas aamasnda ve l birer mekan olmak iste-meyen mzelerde de yakn dnem ve gnmz

sal1atrun nemli yer tllttUU alanlar hi phesiz ki"kratr" n grevalanlardr.

Herkesin bildii gibi "kfatr" kavramsanat dnyasnda yeni deil, yakn zamanlara dek,

bat lkelerinde kratr, plastik sanatlar alanndaetkinlik gsteren mzelerin, galerilerin ynetimkadrosunda st dzeyden ve alarunda uzmanlambir grevliydi. Resim heykel mzelerinden balayarak, btn byk kltr merkezleri, byk sergievleri, son yirmi otuz yl iinde "sergi" kavramndanemli deiiklikler yaptlar. eitli ve ekicitemalar evresinde biimlenen, byk "oyuncakl"sergiler dzenlemeye baladlar. Ama daha okizleyici daha ok "giri" ti doal olarak. Bu arada"kratr" n ilevi de deiti. O artk kendisindenok ey beklenen bir "tasanmc"yd; giderek belirlibir yarattelk nitelii ve sanat kimlii tamasisten iyordu.'

Gnmz ada sanat dnyasnda aktifolarak rol alan ve kimi zaman konumu/ilevi sorgu-lanan yara:ucvtaclrrnn@groail.CQIll1-5emiI Rilit. ''Nedir, Neyin Nesidir Kiiratt'r? Yada seoa"yo Yaan Yoct=lieSoyuomal DU?", Sanat J:Xiyam17.Say 81. Gz 2001, s.97-98.

Sanat Dergisi i 05

mundan lmne arkeolojik kazsn ynpnbiliyorlar.Sergiyi kurarken btn bu elerin gzetilmesi veizleyicinin iinde kaybolmayaca, aksine bit kitabgrse] bir yolculuk deneyimiyle okumann keyfine

varabiJecei bir dzen iinde gsterebilmek, kolay iolmasa gerek. Bilgi bir yann, bir sanat gz vemimarca. bir mekan kavray! da gerekir.'

Batda kilise, saray, beysoylUar, kentsoylu-lar, devlet, salon mfettiIeri, gmericiler ve tablotacirleri, akademi ve niversite, yaynclk ve mze-cilik, eletiri ve sanat tarihi, koleksiyoncular verprodksiyon sanayi yzyllardr kuauyor sanat.Gel gelelim sanatnn ne olursa olsun, stne ilkkez bir tampon blge yerletirildi dneminiindeyiz bir sredir: Orada, Sistem'in bir szge

mekanizmas kurduu gze arpyor: Seim, ayklama, ynlendinne, smarlama, sunma, satma, pazarla-ma, duyunna eiklerinin arasndan yeni bir dzendevreye giriyor ve ehliletirme srecinin en tehlikelikipi ilemeye balyor. nsanolu'nun doay zaptetme servenini anlJran bir "gelime" ile yz yiize,gnmzde sanat. Hayvanat bahesiyle doal park

arasna sktrlan canllar dnyasmn koulunuandran bir kafesleme mant alyor imdi.Kratr, bu giriimin ne tek faili, ne tek motoru

phes.iz ama devletle sennayenin iki ucundandolcuduklar an merkez elisi konumuna oturduu

apak ortada. ahslarn da, rnlerin de tmi nemkatna itilecei bir genelortamn bamabeyincisiolarak greve atanyor. Yabana atlamayacak biriktidar sz konusu olduu iin, talipler srada: Benbu ii stlenirim, szn kimler kllJlanyor?'

a bandan beri belli kratr rneklerinialrsak, sanatlarla alvcrilerini gm,emekolanaksz, kirni zaman sanatlar kratr konmunda. Hatta, bir ok kratr de ipularn sanatlardan

almlJr. Klasik anlamda birinci kuak knratrler,Harmd Szeeman, Pontus Hulten, Kasper Knig,Jean- Christophe Amman, Rene Block dnemi,hepsi Avrupal, hepsi crkek, hepsi uzun yllar ms-takil durmular ve ayn sanatlara dnmiiler, bir-likte ala geldikleri sanatlarn da corafyas cin-siyeti bellidir. Bunlar arasndan kendini yenileyenncelikle Rene Block, ardndan da Szeeman'dr,Onlarn ardndan gelen kuak ise 40'larn amaz,arada bir boluk vardr, yeni kuan ou neo-liber-al ekonomiyi ve kresellemeyi eletiriyor olsa da,1989 sonrasmn ayrcalkl zneleri konumunda,Dnyann her yanndan geliyorlar, sanatn klasikerevesinde almyorlar ki bu yeni sanatn drumuna kout, bunlarn sanatn iinde bulunduuoul manzaradan aYmlak, ayr olarak tartmak

otas deiL.'

Uzmanlk, zannediyorum ki, kratrolmaya yeterli gibi durmuyor. Bir de ortamn takipedilmesi: sorunlarn yeniden dnlmesi; plastik

espasn zerine eilinmesi ve sanatn gidiatnn tak-ibi kadar, gemiinin de bilinmesi gerekmektedir.Yani ben sadece sosyolog olarak kavramlarmla

urasaydlIll, Trkiye ve dnyadaki ada sanat vetarihini dnmeyip, sergileri takip etmeseydim,burada ve yurtdJIldaki arkadalarmn hemen hepsisanatlar olmasayd, en taze baberleri her akamduyup dinleneseydim, iki disiplin arasndakigeililik iin aba harcamasaydm kratrlkyapma "hakknn" olmadn hemen syleye-bilirdim. 5

Kratr ne yapar, ne eder meselesine geridnecek olursak; geliyor i etkinliin en tartmal

noktasna. Snat seimine, kratrn eletiriye enak, en plak kald an bu an bana kalrsa. Aslndasanat ortam, z itibariyle bir tr iktidarlar arenaselbette, bu ortamn kapitale dnmesi en olaslk

d nesneyi bile sistematik bir biimde parasaldeere dntrme yetenei sonsuz. Brun bildikiktidarlar bir yana, yak1n tarihin rettii, yeni bir g

oda olarak ortaya kan, sonrasz ,iktidarla bir ilgisiolmadn syleyen, stelik sanat ortamlarnn saltsat.a ynelik kanadyla kyasya mcadele eden birtip olarak gndeme geliyor kratr.6

Bu gnn kaotik koturrnacas iinde yal-nzca yaadn kentte retilen gncel sanat izlemekbile epey ura gerektiren bir itir; kratr dediimiztip bu ura uluslararas lekte srdrmek zorun-

dadr. " Depoyu tnnmak" elbette, yeterli olmaya-caktr iyi bir serginin oluumunda (bu arada kratr-lerin de sanat, sanat tarihi, felsefe, sosyoloji.psikoloji gibi alanlarjan da gelebildiklerini ve bellibir perspektif, yaratclk ve zmleyicilik tayabildiklerini gz nnde bulundunnal) ama depoyu

tannlak herhalde birincil koulolmaldr diyednyorum. Kratrlk meselesiyle ilgili eletiriler aslnda tam da hu noktada aa kyor. Depoyutanmak, bir bienalden dierine koturmakla ve yal-

nzca "bienal sanatlarn tanmakla mmkn mn?Ka kratr, New York, Londra, Paris gibi mcrke-zlerde yaayan Doulu sanatlarn lkelerinde neolup bittiini yeterince izleyebiliyor? Tabii bir dedepoyu tanmaktan te, yukanda da deindiim

balamda, depoyu oluturmak meselesi var. Son 10-20 yldr kimi tanyorsak, bir kratrn ne olduu,ne olmad deil, kratrln etiine gelecektir ki,bence Trkiye'de, eitli oluumlar henz oktazeyken yaplmas gereken tartmalardan biridir ve2AI Atn:n, 'KiiraIii:n ''Ne'' OO.uu NedenT-FJisBaur, ''Hari9mBir"Kna" G:zeli", SaaDii.yamz, Say 8z, k 2002, ~7Q4-V

bu konuda deneyim ve birikim oluturmu birkakii bulunmaktadr',

Bizde Ferit Edg, lhan Berk ve MetinErksan'n kratdk konusunda belirli bir baansergileyebi1eceklerini ve ilgin dzenlemeler yapa-bileceklerini, en azndan konuya yakn ve yatknolduklann kabul ediyorum; nk de grseldnyayla yakn ilikide insanlar; ellerine fra, boya,kamera alm insanlar"

Kratrln snrlarn tartmak.iktidar/zgrlk sorunsal asndan meseleye bak-mak, iktidann ve zgrlklerin nasl kullanldnsorgulamak ok daha yararl olabilir. Bu anlamda

farkl disiplinlerden gelen kratrlerin, belli kavram-lara ve sonuta yaratlanltasanmlanan "i"e getire-

cei almlar mutlaka nemli. Sergi iin bir kavrambelirleme her ne kadar iin ilk adm, yola k nok-

tas gibi grnse de, ekillbiim vennek de oldukanemli bir aama olarak karmza kmaktadr.Kratr, gncel belirsizlikler, eilimler ve yneliler

arasnda bir yol gryor, o, yolu sonuna kadar izle-meye alyor. Bu, belki de kavramlarla oynamak-tan ok, zamana bir anlamda meydan okumak gibibir olgu. Kratr, bir tr orkesra efliine soyun-duunda elindeki kompozisyonuJ) keodisi deil, herbiri farkl sesler karan sanatlar tarafndan

yazldm ama kendisinin de yzlerce sanatseenei arasndan zel bir tn verebilecekmzisyeni setiini, uygun konser salonunu

ayarladn ve seslendirilecek olan bcsteyi herkestennce belirlediini bilen kiidir. Hi phesiz ki, tmbu olaylar egdml olarak organize edebilmekpek de kolay bir i deildir.

Bir anlamda sanatn sosyolojik yn, sondnemlerde yadsnamayacak bir kavram olarakkratrn oluum/dnm koullan ve tarzlan ileilgilidir. Son dnemlerde sergilerin saysndaki vegcndeki etki gzle grlr bir art ivmesi yaa

naktadr.Geici sergilerde biimsel tercihler (klandnna. duvar rengi, nelerin yan yana konduuvs.) yaklak bir kuaklr srekli olarak artmaktadr.Organize olaylarn says, halkn bu sergilerekatlm, yaplan ilerin kalitesi ve sergi kratriineverilen dller artmaktadr. Bu ilevin geliimineeitli etkenler katkda bulunmutur. Bunlardan, bir-incisi, srekli koleksiyon sergilerinden bir koleksiy-onun belli bir parasnn d kaynaklardan dn alnarak geici olarak baka yerlerde sergilenmesine,hatta koleksiyon asndan tamamen zerk olansergilere kadar btn sergilerin saysndaki artt!.Bir baka etken bilimsel ve sanatsal sergilerdir. Sonetken ise, kltr kurumlar tarafndan dzenlenen

sergilerdeki uzmanlamann artdr. Bunlar genel-likle tek bir sanatya ait (monografik) sergilerdiraynea tarih;;el, corafi ve farkl kategorilerden tem-atik sergilerde de byk mt vardr.

Disiplinler aras byk sergiler olan bu sonp, kratrlk ilevinin oynad rou ve sahipolduu zgn en st dzeye kard iin hi

phesiz zellikle nemlidir. Artk kratr, bir sergi-den sadece sanat yaptlanm semek, elde etmek vebelirli bir yere yerletirmek gibi geleneksel rolyleyetinmemektedir. Yeni srele, geni bir idari rol de

oynayp kavramsal erevcyi belirlemek, eitli disi-pljnlerden uzman katlmedat' semek, alma ekip-lerini ynlendirmek, mimara danmak, sunuasndan resmi bir konum almak, ansiklopedik birkatalogun bamnm rgtlemek gibi bir takm komp-like aamalan takip elmek ve uygulamak zorun-dadr.

Bir Fransz mzesinde alan, yirmi ylarayla ayn ressama adanm iki ayr sergi dzen-lemi olan kratr, "sanatsal yaklamda olaanstbir dnm, bir "devrim" olduunu belirtiyor. lksergiyi (1966) dzenlerken yapmas gerekenler

yaptlan semek, sergileme izni almak iin koleksiy-oneulara yazmak ve yaptlan asmaktan ibaretli.Personeli bir daktilo ve bir blten tahtasyla idareetmek zorundayd, kendisi de kronolojiyi esteikle

birletiren bir eustalasyonla ve ad zikredilmeyen birgrevlinin yazd standart bir nsz olan ince,siyah-beyaz bir katalogla yetiniyordu. Yirmi ylsonra ayn ressanun ayn kratr tarafndan CentrePompidou'da dzenlenen sergisi iin hazrlanan kat-alog devasa bir monografi haline gelmiti ki bu dabelli bir tespiti kantlanaya ynelik bilimsel karar-hhn derinlemesinin gstergesiydi. Bu kezkratrmzn emrinde, aslen ilk seferkinden okdaha fazla dikkat eken fiziksel enstalasyon iin

alan ve grselletirmeyi, halkn dikkatini yapttntek bana aa karamayaca ynlere ekmeyine karan geni bir kadro vard. Baka deyile,Picasso'nun, yaptlannn "bir kamyonun arkasna"

aslmas gerektiini belirten szlerinden ok uzak-tayd.9

Bir kuaktan daha az bir zamanda gerek-leen byle hzl ve arpc bir evrimin, krarlkpratiinde yaratmanas olacak i deildi; kald ki buyansmalar, daha ok bahsettiimiz,gelenekselolarak meslektalar grubu tarafndan merulatrlan

dier ilevlerden ok, halka sunuun ne karlmas1y'la snrl kalmamtr. Aslnda sergi, meslein

dier ynlerinc kyasla, kratre daha zerk bir alan,kiisel hir manevra marj salar; kratr sergi hazrlarken, kendine bir mzede imkansz olacak eyler

7-Ahu An Lmen, a.g.e., 5.1038-Semih Rifal, a.g.e., s.1009-Nathalie Heinieh, Michael PoHalc, "Mze Kuratrnden Sergi Auteur'uJle zgn Bir Konum cat Elmek", Sanat Dnyamz, Say 81,

Gz 2001 ,s. Lo

Sanat Dergisi 11 07

yapma izni verebilir ve bir sergi dzenlemek bir"ayrcalk" tr, bir "keyif"tir. Bir sergi, gelitirdiikonumlar ve tad erdemler eitimli bi.!" izleyicikitlesi tarafndan alenen tatlan bi.!"kltr olay klna girdii iin, sergi kratr dier

meslektalanndandaha fazla n kazanabiJjlu. Bakabir deyile, basn sergiyi bir kurum ve kadro tarafndan retilen bir sre olmaktan kararak, belli birismi olan bir bireyin yapt olarak ele almay yeJ.iyor, bu evrimin dicr sonulan arasnda, zelliklesergi dzenlenmesine aynlan makaleler vebayazlara baan dlleri verilmeyebalanmtr.Gnmzdekimi sergilerin bilgili birkamu iin byk kltrel ve turistik olaylar halinegelip uluslararasllamaslOln rn olarak corafi bir

srurszlamadan, hem de artk daha geni bir kltralanna ulalmasndan sz edebiliyoruz. Bu genilemeye ve stn.!"szlamaya kratr olmadan ulaabilmek pek mmkn olamazd. Bu itki ile gnmzakademisyenleri, filozoflan, eletirmenleri, halkla

ilikiler danmanlar, sanat ynetmeuleri, tiyatro vesinema ynetmenleri ank scrgi kratrl yapma

frsatna!arznsunasaliptirler.Bu src\;, zgn alma, bir sergiyi oluturan yaptlar ve belgelerin tm,yaratcla tannan ayrcahk kapsanunda. sanatyaptnn yaratcsnn bireysellii, tekillii vekurumlardaki kat gelenekler karsnda yenilikyapabilme yetenei asndan deerlendirilebilinir.

Kratrn geleneksel anlanu ve ilevierevesinde gnmz sanat dnyasnda en azndanbir uzlama iinde olunduu gzden kamyor.Uzmanlk payesi hemen hemen her tartmaemngznde kabul gren bir sreei oktan doldunuudurumda. Onal birbirine katan kaotik sre isekratrn gnmz sanatndakikonumu ve ilevi.Ancak bu sorunun yatknlk ve iktidar kutuplannda

douyor, byyor. Her sanat etkl.liinin,gster-isinin arkasnda toplam bir kratrlk amas bek-leriz. Bu anlamda, sergiler ve etkinlikler, bir kiinin,bir ekibin ya da bir kiiyle bir ekibin ortak i.indr.

Kratrlk bugn bir meslek olarak dur-maktadr karmzda ve bu kurumlar ile irtibathalinde olmak ve' sanatlarn geldii en son nokta

hakkndaki (dedikodu dahil) her tr bilgiden haber-dar olmakla ilgili. Uzman kiiler bu ortamn iindc

saygn bir yere sahip olsalar da, hatta tm kuramlaronlann kavramlarlndan, eilimlerinden, dnyann

ald siyasi vaziyetten ve bu uzmanlann siyasitavrlanndan ortaya ksa bile, sonut,, ada sanatortant iindeki insanla'la ayn "ortam"dan deiller.Bu baka bir onamdlf. Kratrlerin birbirleriyle

ilikisi ve sanat/kratr " pasamas" iindekiilikilerde. genelde, bahsedilen uzmanlar yok. Onl\arbir tr "spervizr" konumundalar. Belki de bir tr

lO-Nathalie Henich. Micbael Pollak, a.g.e.. s.l 10- .ll-Ali Akay. a.g.e., s.82

2-Ali Akay. a.g.e.. s.83

dalI1anhk yapmaktalar. Aneak gnmzde disip-linlerin bi.rbiri i

de grece nesnel yollarla yani meslektalarnntavsiyeleri ve sat kotalar gibi kaotik bir srele

kar kar,:aya gelir. Olduka istikrars: ama gl birbiimde benimsenen sanatsal deerlerle uraan bumeslein aynlmaz bir paras olan yanlma riskiniasgariye indirebilecek tek bilinli yaklam, eletirel

yaklam srecidir. Gnmzde kratrn zerineyklenen yeni konumlar, kratrn geleneksel

ilevinin yeniden tanmlanmas ve sorgulanmasyoluyla ortaya kmaktadr. Bu anlamda kratr!k

meslei. miras koruma, koleksiyonlan zengin-letirrne, aratnna ve sergi kapsamnda yaplan iin

tekillii/zgnl sonucunda gereklemesine izinveren ve kamuya sunulan ak bir sretir.

KAYNAKA

Ahu Antmen, "Kratrun "Ne" Olduunu NedenTartyoruz'?", Sanat Dnyamz, Say 8 , Gz 2001.

Ali Akay, Sanatn Sosyolojik Gz, stanbul.Balam Yaynclk, 1999.

Enis Batur, "Hariten Bir "Kratr" Gazeli", SanatDnyamz, Say 82. K 2002.

Enis Batur, "Kratrn Sl1Jnnda", Sanat Dnyamz,Say 81, Gz 200 .

John Berger, Grme Biimleri, stanbuL. MetisYaynclk,1995.

Nathalie Heinich, Michael Pollak, "MlizeKii.ratrndc Sergi Autem'ne zgn Bir Konum

cat Etmek", Sanat Dnyamz, Say 81, Gz 2001.

Senih Rifat, "Nedir, Neyin Nesidir Kratr? Ya daSenaryo Yazar Ynetmenlie Soyunmal m?",Sanat Dnyamz, Say 81, Gz 200 .

Semra Germaner, 1960 Sonras Sanat Akmlar,Eilimler,Gruplar, Sanatlar, stanbul, KabakYaynevi, 1997.

Vasf Kortun, "Kratrn Sergiye GelirebileceiTek ey klimdir", Sanat Dnyamz, Say 82, K2002.

Sanat Dergisi 1109