bullbullbull bull bullbull

tpt 1926-1996

bull v

OSMANLI IMPARATORLUGUNUN VE TURKIYENIN NUFUSU

1500 - 1927

THE POPULATION OF THE OTTOMANmiddot EMPIRE AND TURKEY

(With a Summary in English)

Tarihi istatistikler Dizisi Cilt 2 Historical Stalistics Series Volume

Hazulayan Prepared by Prof (em Behar

TC BA BAKANllK DEVlET iSTATisTiK ENSTiTOSO

STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY

Bu yaymm 5846 Saydl Fikir ve Sanot hereri Konununo gore her hokkl Bo~bokonhk Devlet istatistik EnstitOsO Ba~kanhglna aittir Ger~ek veya rozel ki~iler torofmdon izinsiz ~ogoltllamoz ve dagltllamaz

State Institute of Statistics Prime Ministry reserves all the rights of this publication Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No 5846

ISBN 975 19 1353 5

Yaym No 1877 Publication

Devlet Istotistik EnstitUsu Torihi istatistikler Dizisi Cilt 2

Tarihi Istotistikler Dizisi Yonatieisi Prof Dr ~evkat PAMUK

Torihi istotistiklar Dizisinin omoel TUrkiyenin ga~mi~ine iIi~kin istotistiksel verileri

aro~tlrmoellorm ve genel okurlann kullommmo sunmokhr Bu omo~lo herbiri kendi konusunun uzmonl bir aro~llrmocmm yonetiminde yurGIOlmekte olan ~oh~malar ayn eiltler hallnde yaymlanoeaktr

State Institute of Statistics Historical Statistics Series Vol 2

Director of Historical Statistics Series Professor $evket PAMUK

The purpose of the Historical Statistics Series is to collect edit and present statistical mashyterials about Turkeys past for the use of researchers and general readers The series consists of individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields

Doha fazlo bUgi i~in - For further information

Devlet Istotistik EnstitOsu veyo - or Devlet Istatistik EnstitUsu Yay Haberle~me ve Halklo Ili~kiler ~b Doner Sermaye 1~letmesi Necatibey Cad No I 14 Neeatibey Cad No 114

06100 ANKARA 06100 ANKARA

Telt + (312) - 41 8 50 27 Tel + (312) - 417 64 401566 - 616 + (312) - 41 7 64 40 1 213 - 215 - 246 + (312) - 425 5008

Fax + (312) - 41 7 04 32 Fax + (312) 417 58 86

Ka-ak tasanml Sadlk KARAMUSTAFA

Davlet Istatisnk EnstitOsO Matbaa$l - Ankara Mays 1996 - State Institute of Statistics Printing Division May 1996 D~ner Sermaye 1letmesi - Revolving Fund

MTB 96 - 607 - 350 Adat - Number

larvas

ation lr law

ONSOZ

Giiniimiiz ve gelecegimizi iyi tasarlamak ve hedeflere uIa~mak gecmi~imizi bilim kiiltlir ve uygarhk boyutunda iyi tammak ve degerlendirmekle mumkundur

istatistik kelime kokeni olarak Latincede devlet ve durum anlamlm ta~lyan statusdan gelmektedir istatistik devietin ce~itli gostergelere gore durumunu saptamak iizere derlenen kimi saYlsai veriler biciminde anlam kazanml~tlr

Oiinyada istatistik XVII Yiizytla kadar dar amach yalmz bilgi toplamaya yonelik yapIIml~ bu yuzytldan sonra devletin veri talebini kar~llamak amaCl ile niifus oliim dogum ve goce yonelik bilgiler derlenmi~ ve matematiktiIer tarafmdan istatistik teorisi geli~tirilmeye ba~lanml~tlr

Giiniimuzde istatistik olgusu toplumun tum kesimlerinin talebi dogrultusunda bilgilerinin derlenmesi degerlendirilmesi analiz edilerek yorumlanmasl ve kullamclya sunulmasl olarak ele almmaktadlr DiE lte~itli ekonomik ve toplumsal politikalarm izlenip degerlendirilmesine olanak sagiayan bir istatistiki bilgi aityapisl olu~turmaya tah~maktadlr

Gettigimiz 20 ytl iterisinde veri toplama ve analiz yontemierinde ve bilgi sistemi olu~turmaya yonelik tok onemli a~amalar kaydedilmi~tir Oiger taraftan getmi~e yonelik verilerin guniimuze ta~mmasmda ciddi zorluklar sozkonusudur Bilim adamIanmlz bu noktada ozverili tah~malan ile bu zorlugu gidermede onemli atlhmlar gertekle~tirmi~lerdir Enstitiiniin kararl ile bilim adamlanmlz tarafmdan Tarihi istatistikier Oizisi olarak ele alman tarihi istatistikierin sistematik bicimde yaYlmianmasl topiumumuzun temel yapIsml birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr

Hedefimiz olan toplumsal ekonomik ve kiiltlirel atlhm tercevesinde gecmi~imizin gelecegimizi kurma amacma yonelik degerlendirilmesi olgusunu ta~lyan tarihi istatistik verilerin guncel yaplda sunumu analizi degerlendirilmesi ve yorumuna yonelik tah~malann ba~Iatdmasma katktlanndan doIayt Saym BiiyukeIti Prof Dr Orhan GDVENENe Proje Yonetmeni Saym Prof Dr ~evket PAMUKa yayml hazlrlayan Saym Prof Dr Cern BEHARa degerii hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa ve projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi geten Enstitlisii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim

Prof Dr Mehmet KA YTAZ Ba~kan

Oevlet istatistik Enstitiisii

] III

iltiNDEKiLER

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orhan GUvenen)

Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken

(Prof Dr Halil inalclk)

Tarihi istatistikler Dizisi i~in

Sunu~

(Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce ozet

Tablo Listesi

Harita Osmanh Vilayetleri

BolUm I

16 ve 17 YUzyIl Osmanhnm Ba~langICl ve Klasik Donem

BolUm II 19 YUzyIl SaYlmlar Donemi

BOlUm III Osmanhdan Cumhuriyete Ge~erken

BolUm IV istanbul

Se~ilmi~ Kaynakca

Dizin

Safa ~shy

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

TABLE OF COJTENTS

Preface

Introduction (Professor Orhan Guvenen)

As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalClk)

Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

Preface

Summary in English

List of Tables

Map Ottoman Vilayets

Chapter I The Sixteenth and Seventeenth The Beginning of the Ottoman Empire and the Classical Age

Chapter II The Nineteenth Century The Age of the Censuses

Chapter III From Empire to Republic

Chapter IV Istanbul

Selected Bibliography

Index

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

V

S01san giinlele adlll11n Sf oldugUIIll bimezleI e hilmezlcr yerim YUldum I1clPsi

Anadoll1 Selltuklulan XII iT Anonim

Sozlerin diinyasl insanlara binlercc yd bilgi VE duygu taldl Sayllarm dllnyasml algtlamakta zorlamyoruz Saytlar matematik anlamda kaotik karmalk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sCJzlprin tamamlayIClSl oldu hep Sozlerin diinyasml saytlarm diinyasl ile tamamladlgnruzda bilim de eTen de insamn CJykllsii de kendi goreceliklerinde daha tutaIll bit algllamayl ve anlatllm getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iirelmek karanhga llk gCJtiirmek kadar onurlu bir gCJr(vdir Zaman ve m(kan dinamiginde tarihler biiyiik olaslhkla ytniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar degerlendirmeler olacaktlr Olaylann talihind(n zihniyetlerin tarihine ve ltoguIcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlarnasma yCJnelmek kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en biiyiik kalklsl geltmii daha iyi anlamaya tahllrken bugunii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah diiiinmek VI bilint uygarhgma gNirecegi katma degel olacaktlr

Bu dii~iinc( ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu ~ah~malarmm 1988 ythnda oncelik talyan iit projesi iit ayhk milli gtlir hesaplarl teHe istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur (lzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iirunu Cumhuriyet dCJnemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yayITllmn matbu ve elektronik ortamda kulamma sunulmaslyla ger~ekle~ti Bu tahma her pi giincelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzyll Tiirkiye istatistikleri ile balayan bu ltahmtalarm devaml 19 yiizyll ve diger yuzytllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlammtlr

Tiirkiyede kaylt sistemleri ve istatistik CJnemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel~uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaya sistemlerinin ozellikle nUfus ve ziraatta oluturuldugunu e biiyiik CJnem taldlgllu biliyoruz Osmanh Nufus

VII

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

Bu yaymm 5846 Saydl Fikir ve Sanot hereri Konununo gore her hokkl Bo~bokonhk Devlet istatistik EnstitOsO Ba~kanhglna aittir Ger~ek veya rozel ki~iler torofmdon izinsiz ~ogoltllamoz ve dagltllamaz

State Institute of Statistics Prime Ministry reserves all the rights of this publication Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No 5846

ISBN 975 19 1353 5

Yaym No 1877 Publication

Devlet Istotistik EnstitUsu Torihi istatistikler Dizisi Cilt 2

Tarihi Istotistikler Dizisi Yonatieisi Prof Dr ~evkat PAMUK

Torihi istotistiklar Dizisinin omoel TUrkiyenin ga~mi~ine iIi~kin istotistiksel verileri

aro~tlrmoellorm ve genel okurlann kullommmo sunmokhr Bu omo~lo herbiri kendi konusunun uzmonl bir aro~llrmocmm yonetiminde yurGIOlmekte olan ~oh~malar ayn eiltler hallnde yaymlanoeaktr

State Institute of Statistics Historical Statistics Series Vol 2

Director of Historical Statistics Series Professor $evket PAMUK

The purpose of the Historical Statistics Series is to collect edit and present statistical mashyterials about Turkeys past for the use of researchers and general readers The series consists of individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields

Doha fazlo bUgi i~in - For further information

Devlet Istotistik EnstitOsu veyo - or Devlet Istatistik EnstitUsu Yay Haberle~me ve Halklo Ili~kiler ~b Doner Sermaye 1~letmesi Necatibey Cad No I 14 Neeatibey Cad No 114

06100 ANKARA 06100 ANKARA

Telt + (312) - 41 8 50 27 Tel + (312) - 417 64 401566 - 616 + (312) - 41 7 64 40 1 213 - 215 - 246 + (312) - 425 5008

Fax + (312) - 41 7 04 32 Fax + (312) 417 58 86

Ka-ak tasanml Sadlk KARAMUSTAFA

Davlet Istatisnk EnstitOsO Matbaa$l - Ankara Mays 1996 - State Institute of Statistics Printing Division May 1996 D~ner Sermaye 1letmesi - Revolving Fund

MTB 96 - 607 - 350 Adat - Number

larvas

ation lr law

ONSOZ

Giiniimiiz ve gelecegimizi iyi tasarlamak ve hedeflere uIa~mak gecmi~imizi bilim kiiltlir ve uygarhk boyutunda iyi tammak ve degerlendirmekle mumkundur

istatistik kelime kokeni olarak Latincede devlet ve durum anlamlm ta~lyan statusdan gelmektedir istatistik devietin ce~itli gostergelere gore durumunu saptamak iizere derlenen kimi saYlsai veriler biciminde anlam kazanml~tlr

Oiinyada istatistik XVII Yiizytla kadar dar amach yalmz bilgi toplamaya yonelik yapIIml~ bu yuzytldan sonra devletin veri talebini kar~llamak amaCl ile niifus oliim dogum ve goce yonelik bilgiler derlenmi~ ve matematiktiIer tarafmdan istatistik teorisi geli~tirilmeye ba~lanml~tlr

Giiniimuzde istatistik olgusu toplumun tum kesimlerinin talebi dogrultusunda bilgilerinin derlenmesi degerlendirilmesi analiz edilerek yorumlanmasl ve kullamclya sunulmasl olarak ele almmaktadlr DiE lte~itli ekonomik ve toplumsal politikalarm izlenip degerlendirilmesine olanak sagiayan bir istatistiki bilgi aityapisl olu~turmaya tah~maktadlr

Gettigimiz 20 ytl iterisinde veri toplama ve analiz yontemierinde ve bilgi sistemi olu~turmaya yonelik tok onemli a~amalar kaydedilmi~tir Oiger taraftan getmi~e yonelik verilerin guniimuze ta~mmasmda ciddi zorluklar sozkonusudur Bilim adamIanmlz bu noktada ozverili tah~malan ile bu zorlugu gidermede onemli atlhmlar gertekle~tirmi~lerdir Enstitiiniin kararl ile bilim adamlanmlz tarafmdan Tarihi istatistikier Oizisi olarak ele alman tarihi istatistikierin sistematik bicimde yaYlmianmasl topiumumuzun temel yapIsml birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr

Hedefimiz olan toplumsal ekonomik ve kiiltlirel atlhm tercevesinde gecmi~imizin gelecegimizi kurma amacma yonelik degerlendirilmesi olgusunu ta~lyan tarihi istatistik verilerin guncel yaplda sunumu analizi degerlendirilmesi ve yorumuna yonelik tah~malann ba~Iatdmasma katktlanndan doIayt Saym BiiyukeIti Prof Dr Orhan GDVENENe Proje Yonetmeni Saym Prof Dr ~evket PAMUKa yayml hazlrlayan Saym Prof Dr Cern BEHARa degerii hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa ve projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi geten Enstitlisii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim

Prof Dr Mehmet KA YTAZ Ba~kan

Oevlet istatistik Enstitiisii

] III

iltiNDEKiLER

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orhan GUvenen)

Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken

(Prof Dr Halil inalclk)

Tarihi istatistikler Dizisi i~in

Sunu~

(Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce ozet

Tablo Listesi

Harita Osmanh Vilayetleri

BolUm I

16 ve 17 YUzyIl Osmanhnm Ba~langICl ve Klasik Donem

BolUm II 19 YUzyIl SaYlmlar Donemi

BOlUm III Osmanhdan Cumhuriyete Ge~erken

BolUm IV istanbul

Se~ilmi~ Kaynakca

Dizin

Safa ~shy

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

TABLE OF COJTENTS

Preface

Introduction (Professor Orhan Guvenen)

As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalClk)

Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

Preface

Summary in English

List of Tables

Map Ottoman Vilayets

Chapter I The Sixteenth and Seventeenth The Beginning of the Ottoman Empire and the Classical Age

Chapter II The Nineteenth Century The Age of the Censuses

Chapter III From Empire to Republic

Chapter IV Istanbul

Selected Bibliography

Index

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

V

S01san giinlele adlll11n Sf oldugUIIll bimezleI e hilmezlcr yerim YUldum I1clPsi

Anadoll1 Selltuklulan XII iT Anonim

Sozlerin diinyasl insanlara binlercc yd bilgi VE duygu taldl Sayllarm dllnyasml algtlamakta zorlamyoruz Saytlar matematik anlamda kaotik karmalk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sCJzlprin tamamlayIClSl oldu hep Sozlerin diinyasml saytlarm diinyasl ile tamamladlgnruzda bilim de eTen de insamn CJykllsii de kendi goreceliklerinde daha tutaIll bit algllamayl ve anlatllm getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iirelmek karanhga llk gCJtiirmek kadar onurlu bir gCJr(vdir Zaman ve m(kan dinamiginde tarihler biiyiik olaslhkla ytniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar degerlendirmeler olacaktlr Olaylann talihind(n zihniyetlerin tarihine ve ltoguIcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlarnasma yCJnelmek kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en biiyiik kalklsl geltmii daha iyi anlamaya tahllrken bugunii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah diiiinmek VI bilint uygarhgma gNirecegi katma degel olacaktlr

Bu dii~iinc( ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu ~ah~malarmm 1988 ythnda oncelik talyan iit projesi iit ayhk milli gtlir hesaplarl teHe istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur (lzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iirunu Cumhuriyet dCJnemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yayITllmn matbu ve elektronik ortamda kulamma sunulmaslyla ger~ekle~ti Bu tahma her pi giincelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzyll Tiirkiye istatistikleri ile balayan bu ltahmtalarm devaml 19 yiizyll ve diger yuzytllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlammtlr

Tiirkiyede kaylt sistemleri ve istatistik CJnemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel~uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaya sistemlerinin ozellikle nUfus ve ziraatta oluturuldugunu e biiyiik CJnem taldlgllu biliyoruz Osmanh Nufus

VII

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

larvas

ation lr law

ONSOZ

Giiniimiiz ve gelecegimizi iyi tasarlamak ve hedeflere uIa~mak gecmi~imizi bilim kiiltlir ve uygarhk boyutunda iyi tammak ve degerlendirmekle mumkundur

istatistik kelime kokeni olarak Latincede devlet ve durum anlamlm ta~lyan statusdan gelmektedir istatistik devietin ce~itli gostergelere gore durumunu saptamak iizere derlenen kimi saYlsai veriler biciminde anlam kazanml~tlr

Oiinyada istatistik XVII Yiizytla kadar dar amach yalmz bilgi toplamaya yonelik yapIIml~ bu yuzytldan sonra devletin veri talebini kar~llamak amaCl ile niifus oliim dogum ve goce yonelik bilgiler derlenmi~ ve matematiktiIer tarafmdan istatistik teorisi geli~tirilmeye ba~lanml~tlr

Giiniimuzde istatistik olgusu toplumun tum kesimlerinin talebi dogrultusunda bilgilerinin derlenmesi degerlendirilmesi analiz edilerek yorumlanmasl ve kullamclya sunulmasl olarak ele almmaktadlr DiE lte~itli ekonomik ve toplumsal politikalarm izlenip degerlendirilmesine olanak sagiayan bir istatistiki bilgi aityapisl olu~turmaya tah~maktadlr

Gettigimiz 20 ytl iterisinde veri toplama ve analiz yontemierinde ve bilgi sistemi olu~turmaya yonelik tok onemli a~amalar kaydedilmi~tir Oiger taraftan getmi~e yonelik verilerin guniimuze ta~mmasmda ciddi zorluklar sozkonusudur Bilim adamIanmlz bu noktada ozverili tah~malan ile bu zorlugu gidermede onemli atlhmlar gertekle~tirmi~lerdir Enstitiiniin kararl ile bilim adamlanmlz tarafmdan Tarihi istatistikier Oizisi olarak ele alman tarihi istatistikierin sistematik bicimde yaYlmianmasl topiumumuzun temel yapIsml birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr

Hedefimiz olan toplumsal ekonomik ve kiiltlirel atlhm tercevesinde gecmi~imizin gelecegimizi kurma amacma yonelik degerlendirilmesi olgusunu ta~lyan tarihi istatistik verilerin guncel yaplda sunumu analizi degerlendirilmesi ve yorumuna yonelik tah~malann ba~Iatdmasma katktlanndan doIayt Saym BiiyukeIti Prof Dr Orhan GDVENENe Proje Yonetmeni Saym Prof Dr ~evket PAMUKa yayml hazlrlayan Saym Prof Dr Cern BEHARa degerii hocamlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa ve projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi geten Enstitlisii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim

Prof Dr Mehmet KA YTAZ Ba~kan

Oevlet istatistik Enstitiisii

] III

iltiNDEKiLER

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orhan GUvenen)

Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken

(Prof Dr Halil inalclk)

Tarihi istatistikler Dizisi i~in

Sunu~

(Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce ozet

Tablo Listesi

Harita Osmanh Vilayetleri

BolUm I

16 ve 17 YUzyIl Osmanhnm Ba~langICl ve Klasik Donem

BolUm II 19 YUzyIl SaYlmlar Donemi

BOlUm III Osmanhdan Cumhuriyete Ge~erken

BolUm IV istanbul

Se~ilmi~ Kaynakca

Dizin

Safa ~shy

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

TABLE OF COJTENTS

Preface

Introduction (Professor Orhan Guvenen)

As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalClk)

Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

Preface

Summary in English

List of Tables

Map Ottoman Vilayets

Chapter I The Sixteenth and Seventeenth The Beginning of the Ottoman Empire and the Classical Age

Chapter II The Nineteenth Century The Age of the Censuses

Chapter III From Empire to Republic

Chapter IV Istanbul

Selected Bibliography

Index

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

V

S01san giinlele adlll11n Sf oldugUIIll bimezleI e hilmezlcr yerim YUldum I1clPsi

Anadoll1 Selltuklulan XII iT Anonim

Sozlerin diinyasl insanlara binlercc yd bilgi VE duygu taldl Sayllarm dllnyasml algtlamakta zorlamyoruz Saytlar matematik anlamda kaotik karmalk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sCJzlprin tamamlayIClSl oldu hep Sozlerin diinyasml saytlarm diinyasl ile tamamladlgnruzda bilim de eTen de insamn CJykllsii de kendi goreceliklerinde daha tutaIll bit algllamayl ve anlatllm getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iirelmek karanhga llk gCJtiirmek kadar onurlu bir gCJr(vdir Zaman ve m(kan dinamiginde tarihler biiyiik olaslhkla ytniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar degerlendirmeler olacaktlr Olaylann talihind(n zihniyetlerin tarihine ve ltoguIcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlarnasma yCJnelmek kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en biiyiik kalklsl geltmii daha iyi anlamaya tahllrken bugunii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah diiiinmek VI bilint uygarhgma gNirecegi katma degel olacaktlr

Bu dii~iinc( ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu ~ah~malarmm 1988 ythnda oncelik talyan iit projesi iit ayhk milli gtlir hesaplarl teHe istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur (lzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iirunu Cumhuriyet dCJnemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yayITllmn matbu ve elektronik ortamda kulamma sunulmaslyla ger~ekle~ti Bu tahma her pi giincelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzyll Tiirkiye istatistikleri ile balayan bu ltahmtalarm devaml 19 yiizyll ve diger yuzytllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlammtlr

Tiirkiyede kaylt sistemleri ve istatistik CJnemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel~uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaya sistemlerinin ozellikle nUfus ve ziraatta oluturuldugunu e biiyiik CJnem taldlgllu biliyoruz Osmanh Nufus

VII

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

iltiNDEKiLER

Onsoz

Sunu~ (Prof Dr Orhan GUvenen)

Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken

(Prof Dr Halil inalclk)

Tarihi istatistikler Dizisi i~in

Sunu~

(Prof Dr ~evket Pamuk)

Onsoz

ingilizce ozet

Tablo Listesi

Harita Osmanh Vilayetleri

BolUm I

16 ve 17 YUzyIl Osmanhnm Ba~langICl ve Klasik Donem

BolUm II 19 YUzyIl SaYlmlar Donemi

BOlUm III Osmanhdan Cumhuriyete Ge~erken

BolUm IV istanbul

Se~ilmi~ Kaynakca

Dizin

Safa ~shy

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

TABLE OF COJTENTS

Preface

Introduction (Professor Orhan Guvenen)

As the Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalClk)

Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk)

Preface

Summary in English

List of Tables

Map Ottoman Vilayets

Chapter I The Sixteenth and Seventeenth The Beginning of the Ottoman Empire and the Classical Age

Chapter II The Nineteenth Century The Age of the Censuses

Chapter III From Empire to Republic

Chapter IV Istanbul

Selected Bibliography

Index

III

VII

IX

XIII

XVII

XXIII

XXV

XXXI

1

19

59

67

85

99

V

S01san giinlele adlll11n Sf oldugUIIll bimezleI e hilmezlcr yerim YUldum I1clPsi

Anadoll1 Selltuklulan XII iT Anonim

Sozlerin diinyasl insanlara binlercc yd bilgi VE duygu taldl Sayllarm dllnyasml algtlamakta zorlamyoruz Saytlar matematik anlamda kaotik karmalk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sCJzlprin tamamlayIClSl oldu hep Sozlerin diinyasml saytlarm diinyasl ile tamamladlgnruzda bilim de eTen de insamn CJykllsii de kendi goreceliklerinde daha tutaIll bit algllamayl ve anlatllm getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iirelmek karanhga llk gCJtiirmek kadar onurlu bir gCJr(vdir Zaman ve m(kan dinamiginde tarihler biiyiik olaslhkla ytniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar degerlendirmeler olacaktlr Olaylann talihind(n zihniyetlerin tarihine ve ltoguIcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlarnasma yCJnelmek kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en biiyiik kalklsl geltmii daha iyi anlamaya tahllrken bugunii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah diiiinmek VI bilint uygarhgma gNirecegi katma degel olacaktlr

Bu dii~iinc( ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu ~ah~malarmm 1988 ythnda oncelik talyan iit projesi iit ayhk milli gtlir hesaplarl teHe istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur (lzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iirunu Cumhuriyet dCJnemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yayITllmn matbu ve elektronik ortamda kulamma sunulmaslyla ger~ekle~ti Bu tahma her pi giincelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzyll Tiirkiye istatistikleri ile balayan bu ltahmtalarm devaml 19 yiizyll ve diger yuzytllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlammtlr

Tiirkiyede kaylt sistemleri ve istatistik CJnemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel~uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaya sistemlerinin ozellikle nUfus ve ziraatta oluturuldugunu e biiyiik CJnem taldlgllu biliyoruz Osmanh Nufus

VII

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

S01san giinlele adlll11n Sf oldugUIIll bimezleI e hilmezlcr yerim YUldum I1clPsi

Anadoll1 Selltuklulan XII iT Anonim

Sozlerin diinyasl insanlara binlercc yd bilgi VE duygu taldl Sayllarm dllnyasml algtlamakta zorlamyoruz Saytlar matematik anlamda kaotik karmalk ve belirsizligin yiiksek oldugu yaptlarda sCJzlprin tamamlayIClSl oldu hep Sozlerin diinyasml saytlarm diinyasl ile tamamladlgnruzda bilim de eTen de insamn CJykllsii de kendi goreceliklerinde daha tutaIll bit algllamayl ve anlatllm getirirler

istatistik uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iirelmek karanhga llk gCJtiirmek kadar onurlu bir gCJr(vdir Zaman ve m(kan dinamiginde tarihler biiyiik olaslhkla ytniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar degerlendirmeler olacaktlr Olaylann talihind(n zihniyetlerin tarihine ve ltoguIcu bir zaman mekan insan dinamigi yorumlarnasma yCJnelmek kiiltiir ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir Tarihi istatistiklerin en biiyiik kalklsl geltmii daha iyi anlamaya tahllrken bugunii daha saghkh yorumlamak gelecegi daha az hatah diiiinmek VI bilint uygarhgma gNirecegi katma degel olacaktlr

Bu dii~iinc( ve hasretle Devlet istatistik Enstitusu ~ah~malarmm 1988 ythnda oncelik talyan iit projesi iit ayhk milli gtlir hesaplarl teHe istatistikleri uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmutur (lzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk iirunu Cumhuriyet dCJnemini kapsayan ve 400 sayfayl aan istatistik Gostergeler 1923-1990 yayITllmn matbu ve elektronik ortamda kulamma sunulmaslyla ger~ekle~ti Bu tahma her pi giincelletirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr 20 yuzyll Tiirkiye istatistikleri ile balayan bu ltahmtalarm devaml 19 yiizyll ve diger yuzytllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi tekil eden aratlrmalarm yaymlanmasl eklinde tasarlammtlr

Tiirkiyede kaylt sistemleri ve istatistik CJnemli bir yer tutar Kuzey Hindistanda iranda Sel~uk doneminde Osmanh imparatorlugunda kaya sistemlerinin ozellikle nUfus ve ziraatta oluturuldugunu e biiyiik CJnem taldlgllu biliyoruz Osmanh Nufus

VII

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

ve Arazi Tahrir Defterleri cok degerli ka)lt ve bilgiler verrnektedir Macaristanm ya da Musulun kiiCiik bir koyiinde kac hane oldugu ne kadar toprakta ne ekildigi gelirin ve iilkerniz ar~ivlerinde rnevcut bu defterlerden ogreniyoruz DiEnin bu kapsarnda da yapIlacak ara~tlrrnalara ve yaymlanrnalarma gosterecegi katkl biiyiik bir hizrnet olacaktlr

Devlet istatistik Enstitiisiiniin zaman dinarniginde atasl olan Defterhane 1389da kurulrnu~tur Bu nedenle Enstitii giri~inde Devlet istatistik Enstitiisii Kurulu~ Tarihi 1926 Defterhane Kurulu~ Tarihi 1389 yazIildlr Mustafa Kernalin arrnagam ve ernaneti olan Devlet istatistik Enstitiisii rnensubu olrnaktan ve onun zaman icinde kaynagl olan Defterhanenin rnensubu olrnaktan onur duyduk hep DiE Harzernli Bilgisayar Merkezi Piri Reis Cografi Bilgi Sisterni Merkezi Ulug Bey Bilgi Sisternleri Merkezi adlanmn kaynagl bu dii~iince bilgi ve tarih bilinci hasretidir

Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi kapsarnmda ilk a~arnada yaymlanrnasl ongoriilen cah~rnalar ~unlardlr

Proje No1 19 Yiizyll Osrnanh Dl~ Ticaret istatistikleri Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Proje No2 Osrnanh Niifus istatistikleri 1500-1914 Yoneten Prof Dr Cern BEHAR

Proje No3 19 YiiZYll Osrnanh Maliye istatistikleri Yoneten Prof Dr Yavuz CEZAR

Proje No4 19 Yiizyll Osrnanh Tanrn istatistikleri Yoneten Prof Dr Tevfik GURAN

Proje No5 istanbulda Fiyatlar ve Ucretler 1453-1914 Yoneten Prof Dr Sevket PAMUK

Cok degerli tavsiyeleriyle cah~rnalanrnlza giiC veren hocarnlz Saym Prof Dr Halil iNALCIKa liitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiirn cah~rnada biiyiik ernegi gecen Saym Prof Dr Sevket PAMUKa ara~tlrrnalanyla projeye katllan Saym Prof Dr Cern BEHAR Saym Prof Dr Yavuz CEZAR Saym Prof Dr Tevfik GURANa bu ara~tlrrnalarm devarnmda degerli destegini esirgerneyen DiE Ba~kam Saym Prof Dr Mehrnet KAYTAZa Ara~tlrrna Tetkik ve istatistik Teknikleri Daire Ba~kam Saym Siihendan EKNiye Etiid ve Analiz Subesi Miidiirii Saym Serpil AYDEMiRe ~ube elernanlarmdan Saym Sule SOZERe ve ernegi gecen tiirn Devlet istatistik Enstitiisii rnensuplarma sayglyla rninnet duygulanrnl iletrnek isterirn

Prof Dr Orhan GUVENEN

VIII

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi BASLARKEN

insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir Bir toplumun temel yaplsml ve gelime potansiyelini bu birikim belirler Bir milletin nesnel varhgl yani iizerinde yaadlgl belli toprak parltaSI niifusu ve etnik yapIsI belli bir tarih siireci ieinde meydana gelmitir ltevrenin toplum iizerinde ve toplumun eevre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapI ve belli gelime egilimleri kazamr Bu tarihi maddi koullarla birlikte bir milletin kiiltiir yap lSI da bir tarihi siirecin iiriiniidiir Yani bir milletin paylaageldigi inane sistemi ortak davram bieimleri onun nereye yonelecegini belirler Keza her toplum siirekli degiim ieindedir fakat genel degiim ieinde degimeyen direne gosteren yava degien belli bieimde yaplIar ve kahplar vardlr Degiimi bilinele yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda geemiteki biitiin bu faktorleri kahp ve yaptlan rakama doniitiiriilen objektif oleiilerle saptamak hayati onem talr

Mesela Anadoludaki patriyarkal-patrilinial (ataerkil) toplum yaplsl Osmanh imparatorlugunun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ltift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur Bugiin Tiirkiyede insan ve toprak ilikilerindeki yonlendirme politikalarmda bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir Kisaca soylemek gerekirse bugiin tarih ilmi toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler iizerinde yogunlaml bulunmaktadlr Bugiinii anlamak tarihi siireci anlamakla miimkiindiir Bu sadece ilmi merak konusu olarak anlatlmamahdlr Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apkttr Bilinmeyene eriebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimkiindiir Dogal olarak sorun Tiirk toplumunun geemii iizerinde rakamlara dayanan altlk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir

Gereekte Osmanhlar geni bolgelere yaytlml imparatorluklanm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek lem oldukea karmalk saylm usulleri gelitirmilerdir Her gorevlinin gore yaptlgl yeri maalm ve gorevini saptamak ve degiiklikleri izlemek iein merkez ariderinde sakIan an ayrmtdl listeler ve defterler diizenlemilerdir Binlerce tlmarhnm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir Obiir yandan ktrsal boliimde vergi yiikiimliileri icin de Mufassal Defter-i Hakaniler meydana getirilmitir Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve lteitli vergi oranlanm belirleyen bilgiler sistematik bir bicimde verilmitir Mufassal defterler aym donemde Avrupada e ltinmiddotde vergi ve askerlik iein diizenlenen istatistik listelerinden baZl baktmlardan daha ileri ve ayrmtthdlr Bugiin arivlerimizde saYISI

IX

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

I

iitbine yaklaan sancak mufassal dpfterleri niifus ve ekonomi baknnmdan en ayrmnlt giivenilir kaynaklarlmlzdlL Bize kadar eriebilen en eski omekleri 15 yiizyll ortalarma kadar inmektedir Bununla birlikte bu ceit deftederin 1-plusmn yiizyll sanlarmda Ylldmm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vard1l Bu defterleri meydal1a getirmek iltin her saneakta yerinde saYlmlar yaptlmakta idi Her sancak icin atanan bir yazlcl veya emin yelinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve goreYlileri eski defterler e yenmiddotl belgelere gore teker teker denetler sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem icinde defter haline getirirdi SaYlmdan kacmalan onlemek vergi miktanm en saghkh bicimde saptamak iltin belli yontemler izlenmekteydi ornegin bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek iltin fit ytlm ortalamasl aluurdL Koyliiniin saYllndan kaltmasma sebep alan sipahinin tIman elinden ahmrdL Boyleee en kapsamll ve gUHnilir sonll(lara varmaya cahdlrdl ki bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir Ancak bu sayunlan gercek anlamda bugiinku istatistiklerle ozde saymak yanh~tlr Ciinkii 0 donemlerde diinyanm obiir bolgelerinde oldugu gibi Osmanh imparatorlugunda da bu gibi saYlmlar belli amaltla ozellikle vergileme aman ile yaplhrdl Bununla beraber bu talihi saYlmlatdan buglinkii istatistik velilerine en yakm sonultI81 elde etmek iltin bazl yontemleri uygulamak olasldlr

Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri udur Burada genellikle ki~i yerine hane yani gpni~ aile birimi esas tutulur Tahril deftfriflindf vergi ylikiimliisil esas ol81ak hanedi Velgi yiikumliisil olarak edenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da sayun i~ine aluur Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu sayuulardan ger~ek niifusu hesaplamn giriimleri yaplhm~tlr Yine niifus icin Cizye dfftfrIeri onemlidir fakat burada da yalmz belli ya~a lrimi~ erkekler listeye ahIllTIl~tJr kadll1lar tocuklaI hi~ kazanCl olmayan yaltlar ltl ozel ergi bagl~lkhgl olanlar saynna almmamltlr Niifus iltin oldugu gibi ekonomik eriler iltin de ozpllikle mufassal tahrir deftfrleri son derecp olHmli kavnaklardlr

Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda ozellikle giimriik ruznamce dffterfri en ayrll1tlh istatistik kaynaklaruIllz arasmdadll Bu defterlerde giimriigp tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan tiiccarlar getirdikleri mallarm men~ei miktar ve degerleri kaylthdlr En altta alman giimriik miktan bclirtilir Kukusuz ka~akltlhgll1 geni boyutlara eritigi 0 donemler iltin bu istatistik wrilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr Ditkkanlardan alman ihtisab lesmini saptamak i~in ehir e kasabalarda yaptlan diikkan sayunlaIl da pkonomi tarihi i~in kapsamh ve onemli kaynaklarllTIlZ arasmdadlr Borleee mesela Istanbul P Bagdatla her esnafm diikkan saylslIll oldukca dogru bicimde bilnlPkteyiz Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kartlamak iltin ozpl saYllnlar da yaprm~tll les(la 1640 tarihinde akltadaki enflasyon lte HIII Eyat artllan karlsmda pazardaki biitiln maHan kalite e olltiileriyle fiyatiandlran narh defteri ~ok onemli bit ekonomik belgedir Bu HIHda ltok onemli baka bir dizi Temettiiat deftelied istatistik arattrmalan iltin olaganuslii bir onem tannaktadlr SaYlsl onbinleri a~an bu defterler Tanzimat sonraSI donEmdE imparatorlugun bliyiik bir boliimiindE ergi matraru olarak koyliiniin elindeki biitiin maliaIm saymum iltermektldir

Dedet istatistik Enstittisii olasectumClsrii bi ollPm ta~ly(m 1m tarihi (rilerin sisternatik biltimde yaymlanrnasll1l pip alll1akla yalmz sosyal-ekonomik tatihimiz

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

ilzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmill hizmNine sunmakla kalmamakta aym zamanda bu verileri bugiinkli istatistik efileri ile katIiamrarak Tiirk toplumunun uzun bir silre~ iltin geliim ~izgisini aratlrmH imkamm saglamaktadll

Enstitii eski Ba~kam ve degelli bilim adaml Prof Dr Orhan GfVENEIi bu onemli etkinlik alal1ll1l a~tlgl i~tenlikle tehrik etmek odevimizdil Enstitilnflll imdiki Bakam degerli iktisatlt Prof Dr 1lehmpt KAYTAZ da destcklplilp ltahmalarm devamml ve gelimesini saglamltlr Tarihi istatistikler Dizisinill Ycmeticiligine degerli iktisat tarirwisi Prof Dr ~Cvket PllKun seltilmi Oll1laSlIllIl bu etkinligin baanya ulamasl l~m hi garanti s8nlmasl gerektigini de ozellike belirtmek isterim

Prof Dr Halil illALCIK

XI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

TARiHi iSTATisTiKLER Dizisi i~iN SCNUS

Yapisal Donli~limler ve Tarihi istatistikler

Tlirkiye iltinde bulundugumuz yiiZYllda ~ok hlZh demografik iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak iilke niifusu 1920lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 Yllmda 60 milyona ula~ml~tlr Niifus artl~lan yiizylhn ikinci yansmda hlZh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir Kentli niifusun toplam iltindeki payl yiizde 20lerden yiizde 60lara ltlkml~tlr Son ytllarda niifusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda goriilen dii~ii~ler Tiirkiyenin demografik gelti~ siirecini de yine hlZh bir biltimde ya~adlgml gostermektedir

Tiirkiye ekonomisi de yiizytl boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapiiardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yaptlara ge~i~i ya~aml~ tanmm ekonomi i~indeki payl yiizYlhn ba~larmda yiizde 50lerden 1990larda yiizde 15e kadar gerilemitir 1930larm Diinya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyle ba~layan ve 1960larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me siireci iktisadi biiyiimeyi hlzlandlrml ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr

Tiirkiyenin diinya ekonomisi i~indeki yeri de yiizYll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir YiizyI1m ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihralt eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli 1930lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayileme stratejisine terk etmitir 1960h ve 1970li Yillarda sanayi iiretimi hlzla artarken Tiirkiye bu iiretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir 1980lerden itibaren sanayi iiriinleri ihracatl on plana ~lkarken

Avrupadan Orta Dogu Karadeniz Bolgesi ve Orta Asyaya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla biitiinleme hedeflenmektedir Tiirkiye 21 yiizylla ite bu hlZh donii~iimlerin derin sanctlanyla ve iktisadi toplumsal siyasal istikrar araYllan iltinde girmektedir

Demografik ve iktisadi donii~iimler toplumsal yapllarda da onemli gelimeleri beraberinde getirmi~tir Yiizytlm ba~mda niifusun yiizde 80inin klrlarda ya~adlgl tanm aglrhkh bir toplumdan bugiiniin farkhla~ml~ ve uzmanla~ml yapllarma gelti~ siireci toplumsal ve siyasal yaptlarda da onemli degiikliklere yol altml~tlr Devletin ilteriginden toplumsal yapllara egitimden saghk hizmetlerine sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ltok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler lte~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir Bu geli~melerin onemli bir bolumiinii istatistiksel diziler aracliIglyla izlemek ve olltmek miimkiindiir

XIII

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

Cumhuriyetin ilk ytllannda 1926da kurulan Devlet istatistik Enstitusu 0

tarihten bu yana sozunti ettigimiz donu~umleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyuk onem vermi~tir Bir nesH oncesiyle kar~ta~tlnldlgmda bugun nUfus tarlIn i~gucu ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim saghk kultur ~evre adalet sosyal guvenlik enerji ve turizm gibi ~ok te~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam re~itlilik ve guvenilirlik baklmmdan onemli geli~meler gostermi~tir

Buna kar~tllk Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Turkiyesinin devraldlgl demografik iktisadi ve toplumsal yapIlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr Bu konularda yaymlanml verilerin de te~itli sorunlan bulunmaktadlr Bugun ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyetin erken donemlerine e 20 yuzytl oncesine ilikin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr

Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan irinde surekliligi vardlr Dunkii yaptlar bugunkuleri belirlemektedir Gunumuze l~lk tutabilmek 19 yuzYlhn e hatta daha oncesinin yaptlanm daha iyi anlayabilmek e onlan daha geni~ bir rerltevede tartl~abilmekle miimkun olacakttr Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek irin 19 yuzYllda Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonwlanm ve ula~tlgl noktaYL ekonomide toplumda ve devlet yapIsmda ortaya rlkan geli~meleri nicel ve nitel olarak daha iyi ol~ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir

Boylece hem tarihi sureklilikler hem de kllllma ya da donum noktalan daha saghkh bir biltimde yorumlanabilecektir Aynca Turkiyenin uzun donemli geli~me tizgisini ba~ka ulkelerle birlikte kar~Ila~tlrmah bir rerrevede incelemek mumkun olacaktlr

Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donu~umlerinin daha Iyl anla~Ilabilmesi hem de uluslararasl kar~lla~tlrmah

tah~malara zemin haZlrlanmasl yalmzca Turkiyeye ozgu bir gereksinim degildir Ozellikle son otuz Yll iltinde Batl Avrupa ve Kuzey Amerikadan Latin Amerika ve Asyaya kadar pek tok ulkede hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmacIlarm giri~imleri sonucu tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr

Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde Kanadada Avrupamn ve Latin Amerikanm ~e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklan tah~malarla ba~laml~tlr Daha sonra 1960lardan itibaren ingiliz tarihlti BR Mitchellin once ingiltere daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya ulkelerinin tarihi istatistikleri uzerine yaymlandlgl ciltler bilim dunyasmda buyuk yanktlar uyandlrml~ ve kaqnlatlrmah tarihi ltah~malar itin tok onemli bir olanak yaratml~tlr

Turkiyede de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli ~ah~malarm ba~latdmasl hem gunumuzdeki hem de yakm geltmi~teki geli~meleri anlamaya tah~an bilimsel ltabalara yeni bir soluk kazandlracaktlr Kaldl ki 20 yuz)ll

XIV

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

oncesinde e~itli konularda veri dizilerinin olu~tululmasl ve saklanmasl siilecinde Osmanh devletinin yok istisnai bil yeri vardlr Yiizpllal boyu geni bil coglafyaYI yoneten melkeziyetyi Osmanh biilokrasisinin 16 yiizyddan ve hatta daha oncesinden balayarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir Toplanan verilelin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir AYllca 19 yiizplda yaptlan sapmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml olarak lteitli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr Bu verilerin gozden geltirildikten sonra Osmanh uzmanlan dlmdaki aratlrmaCllarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr

i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii Tarihi istatistikler Dizisi adl altmda yeni bir yaym dizisi balatarak yakm gemiimize ilikin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermitir

Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesinin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yaptlara ilikin istatistiksel tablonun daha ayrmttll e daha yeterli bir biimde ortaya konulmasl hedeflenmektedir Bu ama~la 19 yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel talanm oluturan niifus tanm maliye ve dl ticaret istatistikleri hem genel okurlarm hem de aratlrmacdarm yararlanabilecekleri biimde derlenmektedir Herbiri kendi konusunun uzmam bir aratlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yaklalmla yiiriitiilmekte olan bu allmalar ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr

Tarihi Verilerin Sorunlan

Tarihi dizilerin toplanml ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml olmasl ne yazlk ki bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor BR Mitchellin lsrarla vurguladlgl gibi dedetlerin 20 yiizYll oncesinde topladlklan veriler yagda anlayl ve yontemlerle degil esas olarak vergi toplama ve askere alma amaltlanyla toplanmaktaydl Bu dar yaklalm hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kaymtlmaz olarak etkilemitir

Aynca 20 yiizytl oncesinde teknolojik ve idari etkinligin yok slmrh oldugunu devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle karl karlya kaldlklanm da hattrlamak gerekmektedir Bunlarm yamslra siyasal kaygllar da 20 yiiZYll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte bunlarm giivenirliklerine golge diiiirebilmekteydi Smlrh amaltlar VI yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ltagda anlamda istatistikler olarak kabul etmek mlimkiin degildir

Osmanh devletinin topladlgl e yaymladlgl istatistiksel dizilerin bu egilimlerin dlmda kaldlgml soyleyebilmek zordur Nitekim son pllarda yaymlanan pek ~ok aratlrma ve monografta niifus sayunlarmdan biit~elere tarllnsal iiretim verilerinden dl ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh erilerinin ~eitli sorunlan eksikleri ve sakmcalan ayrmtlh olarak tartltlmaktadlr Osmanh verilerini kullamrken ortaya qkan bir diger sorun da hem iilke slmrlarmm hem de iilke i~indpki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki smlriara gore onemli farkltltklar gostermesidir Bu sorunlar Osmanlt verileriyle Cumhuriyet erilerini birargtaa getirerek basit dizilelgt oluturmanm zorluklarma iaret etmektedir

xv

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

ltagda amaltlarla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kartlatmldlgmda eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir Ote yandan hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman iltinde nasd kahClhk kazandlklan ve daha sonra tamiri tok zor ve hatta imkanslz baZl yanhhklara yol atabildikleri de bilinmektedir Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi eletirel bir siizgeltten ge9irmeden yaymlamak kabul edilebilir bir yaklalm olmayacaktlr

Bu nedenle Tarihi istatistikler Dizisi tertevesinde yaymlanacak 9ahmalarda eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine daha zor ancak bilimsel apdan daha saghkh goriilen bir yontem kullanmaya karar verildi Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar eletirel yaklaarak bu malzeme kendi i9 tutarslzhklan miimkiin oldugu ol9iide aYlklandlktan sonra verilerin kapsamlan toplanma yontemleri sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartltlarak yaymlanacaktlr

Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzgetten ge9irdikten sonra 9agda anlayla en yakm ve 9agda~ istatistiklerle kar~alatmlabilecek diziler oluturmaktadlr Ancak gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene karm daha farkh ama91arla ve anlayllarla toplanan bu verileri yiizytllmlzm tagda anlayl ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kartla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacakttL Bu nedenle sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmaCllarm uzun donemli kar~lla~tlrmalar yaparken iki tiir veri arasmdaki ama9 kapsam ve teknik farklarml dikkate almalarl gerekecektir

Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim Bu ciltlerdeki malzemenin otesine gelterek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak miimkundiir Ornegin daha kiiltiik idari birimler diizeyinde verilere ulamak isteyen ara~tlrmacdar yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ltah~malarl kullanabileceklerdir Daha ayrmtlh ltahmalar yapmak isteyen ara~tlrmacllar lltm her cildin sonunda bir kaynak9a yer almaktadlr

Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof Dr Orhan GfJVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kam Prof Dr Mehmet KAYTAZ da yardlmlarml esirgemeyerek dizinin devamml sagladl 1994 ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiislinde diizenlenen Tarihi istatistikler Seminerine kattlan Prof Dr Tuncer BULCTAY Mehmet GENlt Prof Dr Halil iNALCIK Prof Dr ilber ORTAYLI Prof Dr Halil SAHiLLiOGLU Prof Dr Yal9m TUNCER ile DiE ltahanlan degerli gorii ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katktlarda bulundular Bu sunu~un yazlh~l slrasmda Tarihi istatistikler Dizisi iltin ayn ayrl ciltler hazlrlamakta olan ltah~ma arkada~lanm Prof Dr Cern BEHAR Prof Dr Yavuz CEZAR ve Prof Dr Tevfik GCRANm gorii~lerinden de yararlandlm Kendilerine te~ekkiir ederim

Tarihi istatistikler Dizisi ltergevesinde yaymlananyaymlanacak ciltlerin bugunkii Tiirkiyenin yaptlarmm ve doniilimlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor tiim okurlara ve aratlrmaCllara yararh olmasml diliyoruz

Prof Dr $evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi

Yoneticisi

XVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

ONSOZ

Bu ltah~manm amaCl onaltmcl yuz)lldan Cumhuriyet doneminin ilk nufus saYlmlmn yapIldlgl 1927 Yllma kadar Osmanh imparatorlugunun nUfusunun ve ozellikle bugunku Turkiye Cumhuriyeti slmrlan dahilinde kalan bolumunun geli~imini hacmini evrimini ve mumkun oldugunca bazl demografik ozelliklerini belgelemeye ltah~maktlr Bu arada imparatorluk ba~kenti istanbulun nUfusuna ozel bir onem verilmektedir

Nihai amalt mumkun oldugunca ltok sapda tutarh demografik veri ve tahmini biraraya getirmektir Bunlan homojenle~tirerek sosyal bilim ara~tlrmacIlarmm

kullammma sunulacak anlamh zaman serileri olu~turmaya ltah~acaglz Bu zaman serilerinin Cumhuriyet donemi nufus sa)lmlan sonultlarma baglanmasma da ozen gosterilecektir

Mevcut veri rakam ve nufus tahminlerini tartl~mak bu ltah~mamn kapsaml dl~mdadlr Ba~ka ulke ya da donemlerle kaqllla~tIrmalara zemin hazlrlamak ya da dogrudan tarihsel yorum ve analizler yapmak da amaClmlZ degildir Nufus hareketlerinin ve degi~imlerinin sebep ve sonultlanna ili~kin tarihsel ve sosyal yorumlar ve degerlendirmeler de amaClmlZI a~makta ve tamamen konumuz dl~mda kalmaktadlr Kaldl ki Osmanh donemi iltin hangi nufus tahmininin ne onltude ve niltin dogru ya da yanh~ oldugu tilrunden kesin yargilarm Osmanh tarihsel demografi ara~tlrmalarmm bugunku durumu gozonune almdlgmda pek saghkh olamayacagl kamsmdaYlz Verilerin derlenmesi mevcut verilerin uzun sureli ve nisbeten homojen zaman serileri haline getirilmesi mumkun oldugunca guvenilir rakamlarm bir araya getirilip tutarh bir ~ekilde sunulabilmesini daha gerltek-i ve yararh goruyoruz (ah~marrm esas itibariyle bir derleme ve sistematizasyon ltabasml yansltIr

Ozetle bu ltaiItgtmanm ana urunu onaltmcl yuzpl 1927 suresini kapsayan bir dizi rakam seri ve tablolardan olutgtmaktadlr Bu sunutgt yazlsl dl~mdaki tum yorumlarm yani her tablonun altmdaki notlarm genellikle ktsa olmalarma demografik ve istatistik tekniklerle ilgili bulunmasma kullamlan temel veri ve kaynaklarm sunu~uyla da smlrll kalmasma ozen gosterilmitgttir

Kaynaklar ve donemler

Kapsanacak donem yok kabaca iki alt doneme aynlabilir Bunlardan ilki onaitmcl onyedinci ve onsekizinci yuzytllan kapsayan alt donem digeri de 1830da ba~layan modern oncesi alt donemdir

XVII

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

Bu aylnml yapmamlzm esas nedeni bu iki alt donem arasmda Osmanh nufusunun geli$me dinamiklerine ili$kin onemli farklann yarhgl degildir Bu tur bir klstasl olu$turmak zaten $imdilik mumkun degildir Osmanh imparatorlugu ile ilgili Tarihsel Demografi ara$tlrmalanmn bugunku durumu ve eldeki yeriler buna izin vermez Osmanh imparatorlugunun nMusunun butunsei ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bizce henuz mumkun gorunmuyor

Yukanda sozunu ettigimiz aymm sadece kullamlacak temel demografik veri tiirlerinill niteliklerinin bu iki alt donemde birbirlerinden ltok farkh olmalarma dayamr Bu farkhhgl sozkonusu nufus verilerinin hem toplanma ve yaplm amaltlannda hem de kullamm yontemlerinde gormek mumkundur

a) Ollbe$inci analtmcl ve anyedinci yiizvzllara ait nufus verileri oncelikle Osmanh yonetiminin fethedilen topraklarda donem donem yaptlrdlgl tahrirlere (saYlm ve yazlmlara) dayamr Bu saylm ve yazlmlarm toplandlgl tapu tahrir defterleri bu donemler iltin esas demografik malzemeyi olu$turur Osmanhnm fiituhat devri kapandlktan sonra tlmar sistemi bozulup vergilerin taplanmasl iltin farkh sistemlere geltilince bu tahrir defterleri duzenli bir biltimde tutulmaz alup ihmale ugraml$tlr DolaYlslyla bu kaynaklarda onyedinci ve onsekizinci yuzylilara ait tok buyuk bO$luklar vardlr

Aynca bu onbe$inci ve anyedinci yiizytl tahrirleri oncelikli olarak bir nMus saylml olarak degil birer arazi (tapu) nefer ve tanmsal gelir dokumu olarak dU$unulmu$lerdi Yani esas itibariyle bugun anladlglmlz anlamda bir demografik amalt ta~Hmlyarlardl Bu tahrirlerde saytm birimi tek tek ki$ilerin kendileri degildir vergiye tabi tutulabilecek hanelerdir Bu tahrirler bireyler hakkmda da pek az bilgi verirler DolaYlslyla bu veriler salt nMus miktarml ogrenmek iltin kullamldlgmda dikkatli olmak toplam nufusa ula$mak iltin dolayh tahmin yontemleri kullanmak ve her hal u karda dogruluklan bugun smanamayacak bazl varsaYlmlar yapmak gerekmektedir Bir diger deyi$le onaltmcl ve onyedinci yuzytllara ili$kin nMus rakam ve serilerini guvenirlilik derecesi de genellikle ltok yuksek olamayacaktlr

Onaltmcl ve onyedinci yuzYlllar iltin nufus tahminleri Orner Lutfii Barkan ba$ta olmak uzere birltok tarihlti ve nMusbilimci tarafmdan yaptlml$tlr Diger yandan bu tahrirlerin birltogu bugun artlk Turkiye Cumhuriyeti smlrlan iltinde yer almayan yorelere aittir Derlememizin bu yuzytllara ili$kin bolumunde Osmanhmn merkezi yorelerine ait mumkun oldugunca ltok saytda nMus tahminini derleyip bunlan kannla$tmlabilir hale getirmeye ve anlamh bir biltimde sunabilmeye oncelik tamyacaglz

b) Tanzimat donemi ve sonrasmda Osmanh imparatorlugunda nufus saYlmlanna ve nufus verilerine daha modern bir bakl$ altIS1 yerle$tirmeye ba$laml$tlr Bu donemde nufus saYlmlan artlk vergi salmak arazi dokumu yapmak ya da askere almak iltin degil nufusun miktarma sosyal ve ekonomik niteliklerine ili$kin bilgi almak iltin yapllmaya ba$lamr

XVIII

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

ilk iki genel niifus saylmmm yaplmma 1831 ve 1844 Yillarmda bajilanmljitlr Aneak bu ilk iki saylm da tamamlanamamlji ve yarlm kalmljitlr Bu iki saYlmda yalmzea erkek niifus saylma tabi tutulmu~tur 1831 saylmmm amaltlarmdan biri de 1826da Yenilteri Oeagmm kaldmlmasmdan sonra imparatorlugun asked potansiyelini olltmek idi Vergilendirme amael da bu saYlmda haJa on plandadlr Sonultlan ise aneak klsmen ve sadeee bazl yoreler iltin meveuttur 1844 saylmma gelinee bu saylmm orijinal belgeleri bile heniiz bulunabilmi~ degildir 1866 ytlmda Tuna Vilayeti Valisi Mithat Pa~a tarafmdan bu vilayetlerde yaptmlan yerel bir niifus saylml da ltagda~ niifus saynnlarma yakm bazl ozellikler ta~lr Aynea bu donemde ltok saYlda Avrupah seyyah ve bilim adamI Osmanh niifusunu tahmin etmeye ltahjimljilardlr

Gelt Osmanh doneminin ku~kusuz en anlamh ve en onemIi iki tahrir-i niifusu (nilfus saYlmlyazlml) 1885 ve 1907 ytllarmda yaptlmlji olanlandlr Tilm Osmanh doneminin en ayrmtth niifus saYlmlan bunlaIdlr ilfusun yajia einsiyete medeni duruma etnikdinsel eemaate meslege dogum yerine vs gore dagilimianm velen ilk ve son Osmanh nilfus saYlmlarl bunlardlr Bazl ozellikleri dolaYlslyla da bu iki saYlmdan ve bunlara temel tejikil eden Hesas niifus kaYlt defterlerinden hareketle modern nilfusbilim yontemleriyle dogurganhk evlilik olilmlillilk vs gostergeleri hesaplamak milmkilndiir 1907 saYlmlyla olujiturulan ve esas niifus kaYlt defterleri ile vukuat defterleri adl verilen defter tiirlerine dayanan niifus kaYlt sistemi Tiirkiyede bugiln kullamimakta olan nilfus kiltilklerinin temelini olujiturur

Cumhuriyet donemiyle bagiantlYl saglayaeak olan i~te bu iki saylmm verilerinin dokilmil ve analizidir Bu analizi klsmen (ozellikle istanbul kenti iltin) yapmaya ba~laml~ bulunuyoruz Aneak bunlan degerlendirmek iltin idari taksimatm slmrlanm homojenle~tirmek ve temel verilerde saylm yontemlerinden kaynaklanabilen baZl hatalan diizeltmek yoluna da gitmek gerekmektedir

e) Osmanh niifus istatistikleri iltinde istanbufun ozel bir yeri vardlL istanbul bir imparatorluk ba~kentidir ASlrlardlr silrekli olarak golt alan bir kent niteligi ta~lmaktadlr Ondokuzuneu yiizYlhn ortalarmdan itibaren kentin demografik orilntiilerinin degi~meye ba~lamasl da istanbulun temel ozelliklerindendir

Ondokuzuneu yilzYllm son lteyreginde istanbulda dogurganhgm hlzla azalmaya bajilamaSI ve evienme yajilarmm (ozellikle kadmlar [ltin) tedrieen yilkselmesi istanbul nilfus istatistiklerine ozel bir onem kazandlnr Gerek Orta-Doguya gerekse islam illkelerine baktlglmlzda nilfusbilimeilerin demografik geltiji adml verdikleri bu silreee girmiji olan ilk kentin istanbul oldugunu gorilrilz Demografik gostergelerin bu modernlejime silreeinde istanbul kenti gerek imparatorlugu gerek Tilrkiye Cumhuriyetine gerekse islam illkelerine bir till oneil te~kil etmijitir

ilfusbilimei olmayan biIltok tarihlti gibi lte~itli donemlerde istanbula gelmiji olan birltok Batdl seyyah da kentin nilfusunu lte~itli yontemler kullanarak tahmin etmeye ltahjiml~tlr Bunun iltin ornegin istanbulun iajiesine veya ltejiitli glda maddeleri tilketimine ilijikin rakamlan ya da kentin yilzolltilmil ve yerlejiim yogunlugu gibi gostergeleri kullanmaya ltahjimljilardlr istanbul a ilijikin birltok arajitlrma ve seyahatnamede niifus tahminierin(gt yer veri IiI ve en ayrmtlh niifus tahminleri hep

XIX

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

imparatorluk ba~kenti hakkmda yapdlr Ondokuzuncu yiizyd ba~larma kadar istanbul niifusu hep Parisle Londrayla Berlinle kanalagttlrllml~tIr Ancak bu Avrupa kokenli tahminlerin biiyiik bir cogunlugunun da somut hicbir veriye ya da ipucuna dayanamayan olsa olsa yontemiyle yapdnugt giivenirligi tam olmaktan ~ok uzak tahminler olduklanm gozden uzak tutmamak gerekiyor

Bu ~ahgtmada istanbul hakkmda lteitli veri ve tahminler bir araya getirilmekte ve geni zaman serileriyle birlikte baZl demografik analiz sonultlan da sunuhnaktadlr Son donem Osmanh nufus saYlmlarma dayanarak istanbula ilikin dogurganhk evlenmeler ve oliimliiluk analizleri taraflmlzdan yaptlrmtlr

y akla~ilm ve uyanlar

Bu ltahmada tablolar halinde sundugumuz nufus rakamlarmm biiyiik ltogunlugu kesinlik talyan birer tesbit niteliginde clegildir Bunlan daha ~ok bir tahmin olarak gormek gerekir Bunun boyle oldugunu hem tablolarm bahklarmda hem de tablonun altma bu tahminin yaptlcllgl yaYUH ya da kaynagl a~lk~a belirterek vurguladlk Kullandlglmlz yaym ya da kaynaklarm bir~ogunda kullamlan temel verilerin niteligi veya tahmin yontemlerinin teknik ayrmttlan a~lk~a belirtilmez Her tablonun altmda verilen notlarda bu boluklan miirnkun oldugunca doldurrnaya ~ahtlk talmlin ile icat arasmdaki ince ~izginin nereden gelttigi konusunu ise tarihltilerin yarglsma InrakmaYI tercih enik

Yukanda belirttigimiz ilke l~lgmda derienmi ya da yaymlamm nufus tahmin ve rakamlanm olduklan gibi (fakar kaynaklanm kokenlerini ve yontemlerini de belirtmeyi hi~bir zaman ihmiH etmeden) vermek ) olunu tercih ettik Bu ~ahmada dogruyu bulmaya ltahmaktan ziyade zaten nisbeten az saYldaki veri ve tahmini sistematik bir biltimde sunmaya yoneldik

Hi~bir rakam veya tahmini dogrudan dogruya yargllama eletirrne duzeltme ya da degitirme yoluna gitmedik Konu onaltmCl veya ondokuzuncu yiizyd Osmanh nufus tahminleri olunca en dogrusunu bulmak zalcn olamaz Ornegin aym kent ya da yore iltin aym yda ya da doneme ilikin birdcI1 fazla tahmin yapdmlsa bunlar arasmda (bu farkh tahminler birbiriyle ~eli~se dahi) hprhangi bir kesin tercih ya da oncelik belirtmekten ka~lI1dlk Bunun yamslra tahrninlerin ve rakamlarm bizzat kendilerine ve kullamlan birincil kaynaklara baurulmasIIll kolaylatlrmak amaclyla bu ~ahmanm sonuna geni~e bir kaynak~abibliyografya ekledik

Bu ~ahmada sundugumuz veri rakarn ve tahminler birbirinden baglmslz tablolar biltimindc sunulmaktadlr Her tabloyu kendi iltinde anlamh bir butiin olarak tasarlachk Her lablonun altmda verilcn notlaT da 0 tablonun tamamlaytcl bir parltaSI olarak gorulmeli 0 tablodan bagmlslz olarak dii~imiilmemelidir Oncelikle teknik nitelikte olmasma ozen gosterdigimiz bu notlar ilgili tablodaki rakam ve tahminlerin tarihlti ya da sosyal bilimci goziiyle yorumu elctirisi dogrulanmasl ya da sorgulanmasl olarak algtlanmarnahdlr Bu flotlarm (eya tablolann bizzat kendilerinin) biraraya gelmesiyle bir Osmanll nufusunun tarihinin oluabilecegi de katiyen samlmamahdn Her tablonull altmdaki notlar sadece teknik bir nitelik talrlar

xx

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

tabloda kullamlan veri kaynaklarma n tahrnin yontemlerine a~lkhk kazandlrmaYI kar~lla~tlrmalan kolayla~ttrmayl amaltlarlar

Belirttigimiz gibi Osmanh imparalorlugu nufusunun butunsel ve kapsaylcl bir tarihini yazabilmek bugunkil bilgilerimizle bizce henilz mOmkiln degildir Bu ltah~madaki tablolar arasmda gariilebilecek kimi kronolojik VI cografi kopukluklar veya ~eli~kiler de bu geltici imkanslzhgl1l bir sonucudur Kaldl ki bu kadar gelli~ bu denli bilyilk farkhhk ve lteitlilikler ilte1en amril altl yilzylla yaytlnll~ VI eografi olarak da son derece degi~ken olan bu imparato1lugun demografik tarihinin yaztlabilse dahl anlamh olup olamayacagL bizce kukuludur DolaYlslyla mevcut veri ye tahminlerin bu bicimde yani sistematik bir tablolar Vp tamamlaYlcl notlar dizisi olarak sunulmasml geltici fakat aydmlatlcl bir ltazilm olarak g6rmekteyiz

Bu ltahmada anemli gordilgilmiiz bit diger ama~ da Osmanh nilfus verileriyle Cumhuriyet donemi rakamlan arasll1da baglantl ve deyamhhk kurulmasma katklda bulunabilmek milmkiln oldugunea kardattrma yapllabilmesini saglamaktlr Bu konuda kanamlza iki ana metodolojik H eografi sorun ltlkmaktadlr Bunlardan ilki Osmanh imparatorlugunun idari taksimattyla ikinci de Osmanh imparatorlugunun bugilnkil Tilrki)e Cumhuriyeti sll1Lrlan chmda kalan yareleriyle ilgilidir

a) Osmanll imparatorlugunun 1lt idai taksimatl (balilmlenmesi) bugilnle kaqalatlrIiabilirlik altlsl1ldan ltozilmil neredeyse imkanSlZ bir sorun olarak kar~lmLza ltLkmaktadlr Klasik Osmanh doneminde (yani 15 VI 16 yilzyLilarda) Vilayet VI

Sancak slmrlan gareli olarak muglakur H slklta da kesin bir bicimde saptanmalan ltok zordur

Daha sonlaki donemler iltinse ozellikle ondokuzuncu yOzylldaki toprak kaYlplan ve smir tashihleriyle Tazminat reformlarll1Ul getirdigi birltok idari SUllr degi~ikligi yuzilnden vilayet ya da kaza (il ve illte) bazll1da nilfus hakkll1da uzun vadeli zaman serileri oluturmak ltozilmil lOr bilyilk bir problem olu~turmaktadlr Aynca bu idari birimlerin nilfuslarml Tilrkiye Cumhuriyetinin il ye ilcelerinin nufusuyla kar~tla~ttrmak da neredeyse olanakslzdlr Bu siirekli SImI degi~iklikleri dolaYlsIyla ve baZI istikrar donemleri harilt hem bil bOlOn olarak Osmanh imparatorlugunun hem de ceitli vilayetlerinin nilfusunun geli~im VI degi~imini izlemek lOrla~maktadlr

Bu baklmlaldan bern izlenmesi daha kola) VI dayandlgl veriler genellikle daha ayrmtlh hem bugilnun perspektifiyle daha anlamh olan hem de diger daha geni~ cografi ve idari birimler gibi allmasl zor SimI sorunlan yaratmayan kent merkezleri nilfusu rakam ve tahminlerine bu ltah~mada daha biiyiik yer verdik Bundan sadece bi1yilk kentleri degil genellikle vilayet VI kaza merkezi olan tilm yerleim yerlerini kastediyoluz Ancak Osmanh idari b6lilmlenmesinin esaSUll te~kil eden Vilayet Sancak Kaza ye Livalarm billOnil iltin yapIlml nilfus tahminlerini VI saylm sonultlalull da (ozellikle ondokuzuncu yilzyll iltin) yermeden edemezdik elbette AYIlca bir adet Osmanh idari haritas1l11 da metne ekledik

XXI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

b) Osmanllmn bllgiinkii Tiirkiye Cllmhllriveti smlrlan dl$mda kalan topraklan da bu baglamda ayn bir metodolojik sorun oluiturmaktadlr Biz bu konuda iki ayn ilkeye baglanmaYl sectik

1) Bu yore ve ulkelerin nufuslarma iliikin rakam ve tahminleri sadeee bunlarm Osmanh egemenligi altmda bulunduklan donemler icin verdik Turkiye Cumhuriyeti smlrlan d1imda kalan baZl kentlerin nUfuslanm ise Turkiyeye yakmhklan ve tarihsel apdan onemleri oltusunde tablolanmlza dahil ettik Ornegin Halep Sam ya da baZl Balkan ve Rumeli kentleri tablolarumzda nisbeten onemli bir yer i~gal etmektedir Sonultta tablolanmlza Anadolu merkezli bir bak1i aClsmm yansldlgl aClktlr

2) Bu eografi onceliklerin sonueu olarak bazl bOiluklar dogabileeektir elbette Bunlan klsmen de olsa telafi etmek ve dileyen okuyucunun onlara ulaiabilmesini saglamak amaelyla Osmanh imparatorlugundan erken donemlerde aynlmli ya da bugunku Turkiye Cumhuriyetinden nisbeten uzak yore ve ulkelerin nufuslarma ili~kin baZl demografik kaynak yaym ve cahnnalan da Kaynaktaya dahil etme yolunu sectik

Prof Dr Cern BEHAR

XXII

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

SUMMARY IN ENGLISH

This collection aims to present a picture of various population figures statistics estimates and demographic indicators as coherent as possible for various parts of the Ottoman Empire from the 15h and 161gt centuries to the first census of republic in 1927 A special attention was focused on the population of Istanbul Ve have tried to bring together as many estimates and demographic data as possible and constitute significant and homogeneous tables and time series

Most of the figures presented should be considered simply as estimates and approximations but not as accurate statistical data unless otherwise indicated This fact has been stressed throughout both in the table headings and notes These notes are always of a technical nature and are intended to shed light on the primary sources used and on the methodology involved in the computation of the figures presented A bibliography of primary and secondary sources is appended to the list of tables

Obtaining a reasonable degree of comparability with the late Ottoman and Republican data and censuses has been one of the main objects of this coUetion This poses a number of methodological problems - those concerning the heterogeneity and variability of Ottoman administrative units and those pertaining to the lands of the Ottoman Empire which are not part of the Turkish Republic The population of the better defined and stabler urban centers has therefore been emphasized throughout As to the countries which were once a part of the Ottoman Empire they have been taken into account only for the period that they were under the Ottoman domination The result has probably been that the collection is rather focused on Anatolia and its immediate neighborhood

The aim of this collection is not to present a global demographic history of the Ottoman Empire It is as yet impossible to write such a history given the present state of the art And even if it could be written assuming that the basic historical sources were sufficient it is doubtful that a totalizing demographic history of such an immense geographically variable and socially heterogeneous Empire that lasted for over six centuries could ever be coherent meaningfull or even interesting The folloying set of tables therefore each with its inseparable list of technical notes should not be considered as a surrogate population history of the Ottoman empire but only as a second-best solution an ephemeral and symptomatic remedy to the above mentioned temporary impossibility

XXIII

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

T ABLO LisTESi

Tablo

1 1 Osmanh oncesi donem i~in

bazl niifus tahminleri 2 iizshyyll - 13 iizyll

1 2 Bazl Osmanh vilayetlerinin niifusu 1520-1535

1 3 Bazl Osmanh kentlerinin niishyfusu 16 yiizyll

1 4 Bazl Osmanh kent merkezleshyrinde dinlere gore niifus 1520-1530

1 5 Bazl Anadolu kent merkezleshyri i~in niifus tahminleri 16 yiizYlhn ikinci yarISI

1 6 Bazl Osmanh kent merkezleshyri niifus tahminleri ve miislii shyman niifus oram 16 yiiZyl1

1 7 Bursa ve CIVarI l~m niifus tahminleri 17 yiizyll

1 8 lte~itli seyyahlara gore izmir kent merkezi niifus tahminleshyri 17 yiizyll - 18 yiiZYll ve 19 yiiZYll

1 9 Trabzon kenti niifus tahminshyleri 15 yiizYll - 16 yiizyll

110 Halep kenti niifus tahminleshyri 16 yiizyll - 17 iizyll ve 18 iizyll

111 Bayburt kenti niifus tahminshyleri 16 yiizyll - 17 yiizpl

112 Mardin kenti ve Mardin sanshycagl niifus tahminleri 16 yiizyll

113 Harput kenti i~in niifus tahshyminleri 16 yiiZYll

Savfa

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

LIST OF TABLES

Tables Page

1 1 Some population estimates for the Pre-Ottoman period 2nd century - 131 century 3

1 2 Population of Ottoman vilashyyets in 1520-1535 4

1 3 The population of some Ottoshyman cities in the 16h century 5

1 4 The religious distribution of the population in Ottoman cishyties in 1520-1530 (number of hanes) 6

1 5 Population estimates for some Anatolian cities in the second half of the 16h censhytury 7

1 6 Estimates for the total and Muslim population of some

16hOttoman cities In the century 8

1 7 Population estimates for Bursa and its surroundings in the 17h century 9

1 8 Travelers estimates of the population of the city ofjzmir in the 17h 18h and 19h censhy

turies 10 1 9 Estimates of the population

of the city of Trabzon in the lS h and 16h centuries 11

110 Estimates of the population of the city of Aleppo in the 16h 17h and 18h centuries 12

111 Estimates of the population of the city of Bayburt in the 16h and 17lt1 centuries 13

112 Estimates of the population of the city and the sancak of Mardin in the 16h century 14

1 1 3 Estimates of the population of the city of Harput in the 16h century 15

xxv

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

Tablo Sa-fa Tables Page

114 Anadolunun ~e]itli kentleri 114 Estimates of the population i~in niifus tahminleri 16 of various Anatolian cities in yiizyIl 17 yiiZyl1 16 the 16 11 and 171 centuries 16

115 Erzincan ve Kemah kent ve 11 5 Estimates of the population kazalarmm niifus tahminleri of the cities and districts of 16 yiizyll 17 Erzincan and Kemah in the

16 century 17 116 Ordu kazasl niifus tahminle- 1 16 Estimates of the population

ri 15 yiizyll - 17 yiizyIl 18 of the district of Ordu in the 151 and 171 centuries 18

2 1 Osmanh imparatorlugunun 2 1 Some population estimates tiimii i~in bazl niifus tahminshy for the Ottoman Empire as a leri 18 yiizYIl sonu - 19 whole at the end of the 181 yiizyIl ba]l 21 and the beginning of the 19th

centuries 21 2 2 Osmanh imparatorlugunun 2 2 Estimates for the population

Avrupadaki bOliimii Itm of the European part of the niifus tahminleri 19 yiizyd Ottoman Empire in the beshyba]l 22 ginning of the 19hcentury 22

2 3 1831 niifus sapmma gore 2 3 Ottoman male population acshyOsmanh erkek niifusu 23 cording to the 1831 census 23

2 4 1831 saylmma gore bazl Osshy 2 4 The population of some Ottoshymanh kentleri i~in niifus tahshy man cities according to the minleri 25 1831 census 25

2 5 1844 saYlmmda Osmanh nii- 2 5 Ottoman population in 1844 fusu 26 census 26

2 6 Bazl Osmanh kent merkezleshy 2 6 Ubicinis estimates ofthe poshyrinin niifus tahminleri 1844 27 pulation of some Ottoman cishy

ties in 1844 27 2 7 Osmanh niifusunun etnik 2 7 The ethnicreligious distri shy

dinsel bile]imi 1844 28 bution of the Ottoman popushylation in 1844 28

2 8 Osmanh niifusu 1867 29 2 8 The population of the Ottoshyman Empire in 1867 29

2 9 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 2 9 Estimates of the populations rI niifus tahminleri (I) 18 of Beirut Damascus and yiizyIl - 20 yiizyll ba]l 30 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20th centuries (I) 30

210 Beyrut ~am ve Halep kentleshy 210 Estimates of the populations ri niifus tahminleri (II) 18 of Beirut Damascus and yiizYll - 20 yiizyIl ba]l 31 Aleppo in the 18th and the beshy

ginning of the 20h centuries (II) 31

211 Tuna vilayetinin bazl kentleshy 211 Estimates of the population ri i~in niifus tahminleri 1866 32 of cities of the Danubian proshy

vince in 1866 32

XXVI

e Tablo ~

212 Bazi Osmanh kentleri i~in

niifus tahminleri 19 yiizyd 20 yiizyd ba~1 33

213 Ankara kenti i~in niifus tahshyminleri 18 yiizyd 20 yiizshyyd ba~1 34

214 Bursa kenti niifus tahminleri 19 yiizYII - 20 yiizyd 35

215 Trabzon kenti 1~1ll ~e~itli

niifus tahminleri 19 yiizyd 20 yiizYll ba~1 36

216 Osmanh imparatorlugunun Avrupadaki boliimii i~in

niifus tahminleri 1864-1877 37

2170smanh imparatorlugunun niifus tahmini 1872-1874 38

218 Cinsiyete ve cemaatlere gore 1881-1893 niifus saylmlllda Osmanh imparatorlugunun niifusu 39

219 Bazl Osmanh vilayet sancak ve kaza merkezleri niifus tahminleri 1890 43

220 Etnikdinsel cemaatlere gore resmi Osmanh istatistiklerinshydeki Osmanh niifusu 19 yiizyd sonu 20 yiizYII ba~I 46

221 Vilayetlere gore resml Osshymanh istatistiklerindeki Osshymanh niifusu 19 yiizyd sonu

20 yiizyIl ba~1 47

222 Resmi Osmanh istatistikleri shyne gore niifusun artI~l

1884-1897 49

Tables

212 Estimates of the population of some Ottoman cities in the 19th and the beginning of the 20lh century 33

21 3 Estimates of the population of Ankara in the 18th and the beginning of the 20h century 34

214 Estimates of the population of Bursa in the 19h and the beginning ofthe 20th century 35

215 Estimates of the population of Trabzon at the end of the 19h and the beginning of the 20h century 36

216 Estimates of the population of the European part of the Ottoman Empire III

1864-1877 37 217 Ritters estimate of the popushy

lation of the Empire III

1872-1874 38 218 The Ottoman population III

the 1881 - 1893 censuses (distribution by sex and relishygious community) 39

219 The population of some Ottoshyman province and district centers 1890 43

220 The ethnicreligious distri shybution of the Ottoman popushylation at the end of the 19th

century according to official statistics 46

221 Population of Ottoman proshyvinces at the end of the 19h century and the beginning of the 20h century according to official statistics 47

222 Growth of the Ottoman poshypulation betveen 1884 and 1897 according to official statistics 49

XXVII

Tablo

223 Dinseletnik cemaatlere gore Osmanh imparatorlugunun niifusunun tahmini 1897

224 Resmi rakamlara gore Osshymanit imparatorluguna geshylen go~menler 1876-1895

225 Resmi istatistiklere gore Osshymanit imparatorlugunda ikamet eden yabancl uyrukshylularm cografi dagIllml 1897

226 Resmi istatistiklere gore yabancl ii1kelerde ikamet eden Osmanh uyruklular 1895-1896

227 Osmanh imparatorlugunun Avrupadaki bOliimii wm niifus tahminleri 1911

228 Cinsiyete ve dinseletnik ceshymaatlere gore 1905-1906 niifus saVImmda Osmanh imshyparatorlugunun niifusu

3 1 ingiliz dl~isectleri raporlarma gore Osmanh imparatorlushygunun Asya kltasmdaki niishyfusunun tahmini 1919

3 2 Osmanh imparatorlugu na ve Tiirkiye Cumhuriyetine gelen Balkan go~menleri

1912-1927 3 3 Tiirkiye Cumhuriyetinin

bazl ilIerinde go~men niifus toplam niifus ve go~men niishyfusun toplam il niifusuna oram 1927

3 4 Bazl kentlerde gayrtmiislim niifus oranlarl 19 yiizpl sonu 1927

3 5 Osmanh imparatorlugunun bugiinkii Tiirkiye Cumhurishyyeti slmrlan dahilinde kalan niifusunun tahminleri (Hatay hari~) 1884-1927

Smfa

50

51

53

54

55

61

62

63

64

65

Tables

223 Estimates of the distribution of the Ottoman population according to ethniclreligious communities 50

224 Immigrants to the Ottoman Empire m the 1876-1895 period according to official statistics S 1

225 Geographical distribution of foreign citizens in 1897 S2

226 Ottoman citizens residing in foreign countries Il1

1895-1896 according to the official statistics 53

227 Estimates of the population of the European part of the Ottoman Empire in 1911 54

228 The Ottoman population m the 1905-1906 census (disshytribution by sex and ethnic religious community) 55

3 1 The population of the Asian part of the Ottoman Empire in 1919 according to British consular reports 61

3 2 Immigrants from the Balkans that came to the Ottoman Empire and to Turkey 1912-1927 62

3 3 Immigrants total population and proportion of ImmIgshyrants in various Turkish proshyvinces in 1927 63

3 4 Proportion of non-muslims in some cities at the end of the 191

1 century and in 1927 64 3 ) Estimates of the Ottoman poshy

pulation within the limits of the present day Turkish Reshypublic (except Hatay) 1884

1927 65

XXVIII

50

51

52

53

54

61

62

63

64

65

Tablo

3 6 Tiirkiye Cumhuriyeti nin bazl temel demografik gosshytergelerinin tahmini 1923-1927

4 1 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZI tahminler 15 yiizyll 16 yiizyll

4 2 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZl tahminler 17 ytizyll 18 ytizyd

4 3 Osmanh ntifus saYlInlarma gore istanbulun ntifusu 19 ytizYII 20 ytizyll ba~l

4 4 Anadolu yakasl belediye daishyreleri ve bazl kazalara gore istanbulun ntifusu 1894

4 5 Osmanh ntifus sanmlarma gore istanbulda ~tislim ve gayrlmiislim niifus oram 19 yiizyd 20 yiiZYll ba~l

4 6 Osmanh niifus saYlmlannda dinseletnik cem~atlerin isshytanbulun niifusundaki oram 19 yiiZyl1 20 yiizYII ba~H

4 7 Belediye dairelerine gore 1885 niifus saYImmda istanshybulun niifusu

4 8 Dinselletnik cemaatlere ve dogum yerlerine gore 1885 ntifus saylmmda istanbulun niifusu

4 9 1eslek grubuna gore dinsel etnik cemaatlerin istanbul un niifusundaki oram 1885 niifus saylml

410 Bazl resmi Osmanh yaymlashyrma gore Osmanhdan Cumshyhuriyete ge~erken istanbushylun niifusunun tahminleri 1885-1935

Safa

66

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

Tables

3 G Estimates of some basic de mographic indices of Turkish Republic in 1923 and 1927 GG

4 1 Estimates of the population oflstanbul in the 15d

and 1Gh centuries G9

4 2 Estimates of the population oflstanbul in the 17 and 18 centuries 70

4 3 The population ofIstanlml in the 19gt1 and the beginning of the 201gt century according to Ottoman censuses 71

-t 4 The population of some ofIsshytanbuls districts on the Asian side 72

4 5 The muslim and non-muslirn population of Istanbul in the 19 and the beginning of the 20 centuries according to Ottoman censuses 73

4 6 The ethnic and religious tribution of the Istanbul poshypulation in the 19 and the beginning of the 201gt centushynes according to Ottoman censuses 74

4 7 The Istanbul population and its distribution to municipali shyties in 1885 75

4 8 The Istanbul population III

1885 (birthplaces and etshyhnicreligious communities) 76

4 9 The ethnicreligious proporshytion ofIstanbul by occupation in 1885 census 77

410 Estimates of the Istanbul poshypulation according to Ottoshyman official publications through Ottoman to Repubshylic 1885 1935 78

XXIX

Tablo

411 Bazl Avrupa ve Amerika yashyymlarma gore istanbul niifushysunun tahminleri 19 yiizyd - Cumhuriyet oncesi

412 istanbulda dogurganhk gosshytergeleri 1885-1907

4130smanhdan Cumhuriyete gecerken istanbulda ortalashyrna evlenme ya~larl

1906-1940 414 istanbul kenti icin baZI deshy

mografik gostergeler 1907

415 istanbulda yeti~kinler icin ya)iam tablosu degerleri 19 yiizyllm ikinci yarlsl

Safa

79

80

81

82

83

Tables Page

411 Estimates of the population of pre-republican Istanbul according to European and American sources 191 censhytury and before Republic 79

412 Fertility indices ofIstanbul in 1885 and 1907 80

413 Mean age at marriage in Isshytanbul through Ottoman to Republic 1906-1940 81

414 Some demographic indicashytors for the city of Istanbul in 1907 82

415 Adult life-table for Istanbul in the second half of the 19h century 83

xxx

Tablo

223 Dinseletnik cemaatlere gore Osmanh imparatorlugunun niifusunun tahmini 1897

224 Resmi rakamlara gore Osshymanit imparatorluguna geshylen go~menler 1876-1895

225 Resmi istatistiklere gore Osshymanit imparatorlugunda ikamet eden yabancl uyrukshylularm cografi dagIllml 1897

226 Resmi istatistiklere gore yabancl ii1kelerde ikamet eden Osmanh uyruklular 1895-1896

227 Osmanh imparatorlugunun Avrupadaki bOliimii wm niifus tahminleri 1911

228 Cinsiyete ve dinseletnik ceshymaatlere gore 1905-1906 niifus saVImmda Osmanh imshyparatorlugunun niifusu

3 1 ingiliz dl~isectleri raporlarma gore Osmanh imparatorlushygunun Asya kltasmdaki niishyfusunun tahmini 1919

3 2 Osmanh imparatorlugu na ve Tiirkiye Cumhuriyetine gelen Balkan go~menleri

1912-1927 3 3 Tiirkiye Cumhuriyetinin

bazl ilIerinde go~men niifus toplam niifus ve go~men niishyfusun toplam il niifusuna oram 1927

3 4 Bazl kentlerde gayrtmiislim niifus oranlarl 19 yiizpl sonu 1927

3 5 Osmanh imparatorlugunun bugiinkii Tiirkiye Cumhurishyyeti slmrlan dahilinde kalan niifusunun tahminleri (Hatay hari~) 1884-1927

Smfa

50

51

53

54

55

61

62

63

64

65

Tables

223 Estimates of the distribution of the Ottoman population according to ethniclreligious communities 50

224 Immigrants to the Ottoman Empire m the 1876-1895 period according to official statistics S 1

225 Geographical distribution of foreign citizens in 1897 S2

226 Ottoman citizens residing in foreign countries Il1

1895-1896 according to the official statistics 53

227 Estimates of the population of the European part of the Ottoman Empire in 1911 54

228 The Ottoman population m the 1905-1906 census (disshytribution by sex and ethnic religious community) 55

3 1 The population of the Asian part of the Ottoman Empire in 1919 according to British consular reports 61

3 2 Immigrants from the Balkans that came to the Ottoman Empire and to Turkey 1912-1927 62

3 3 Immigrants total population and proportion of ImmIgshyrants in various Turkish proshyvinces in 1927 63

3 4 Proportion of non-muslims in some cities at the end of the 191

1 century and in 1927 64 3 ) Estimates of the Ottoman poshy

pulation within the limits of the present day Turkish Reshypublic (except Hatay) 1884

1927 65

XXVIII

50

51

52

53

54

61

62

63

64

65

Tablo

3 6 Tiirkiye Cumhuriyeti nin bazl temel demografik gosshytergelerinin tahmini 1923-1927

4 1 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZI tahminler 15 yiizyll 16 yiizyll

4 2 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZl tahminler 17 ytizyll 18 ytizyd

4 3 Osmanh ntifus saYlInlarma gore istanbulun ntifusu 19 ytizYII 20 ytizyll ba~l

4 4 Anadolu yakasl belediye daishyreleri ve bazl kazalara gore istanbulun ntifusu 1894

4 5 Osmanh ntifus sanmlarma gore istanbulda ~tislim ve gayrlmiislim niifus oram 19 yiizyd 20 yiiZYll ba~l

4 6 Osmanh niifus saYlmlannda dinseletnik cem~atlerin isshytanbulun niifusundaki oram 19 yiiZyl1 20 yiizYII ba~H

4 7 Belediye dairelerine gore 1885 niifus saYImmda istanshybulun niifusu

4 8 Dinselletnik cemaatlere ve dogum yerlerine gore 1885 ntifus saylmmda istanbulun niifusu

4 9 1eslek grubuna gore dinsel etnik cemaatlerin istanbul un niifusundaki oram 1885 niifus saylml

410 Bazl resmi Osmanh yaymlashyrma gore Osmanhdan Cumshyhuriyete ge~erken istanbushylun niifusunun tahminleri 1885-1935

Safa

66

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

Tables

3 G Estimates of some basic de mographic indices of Turkish Republic in 1923 and 1927 GG

4 1 Estimates of the population oflstanbul in the 15d

and 1Gh centuries G9

4 2 Estimates of the population oflstanbul in the 17 and 18 centuries 70

4 3 The population ofIstanlml in the 19gt1 and the beginning of the 201gt century according to Ottoman censuses 71

-t 4 The population of some ofIsshytanbuls districts on the Asian side 72

4 5 The muslim and non-muslirn population of Istanbul in the 19 and the beginning of the 20 centuries according to Ottoman censuses 73

4 6 The ethnic and religious tribution of the Istanbul poshypulation in the 19 and the beginning of the 201gt centushynes according to Ottoman censuses 74

4 7 The Istanbul population and its distribution to municipali shyties in 1885 75

4 8 The Istanbul population III

1885 (birthplaces and etshyhnicreligious communities) 76

4 9 The ethnicreligious proporshytion ofIstanbul by occupation in 1885 census 77

410 Estimates of the Istanbul poshypulation according to Ottoshyman official publications through Ottoman to Repubshylic 1885 1935 78

XXIX

Tablo

411 Bazl Avrupa ve Amerika yashyymlarma gore istanbul niifushysunun tahminleri 19 yiizyd - Cumhuriyet oncesi

412 istanbulda dogurganhk gosshytergeleri 1885-1907

4130smanhdan Cumhuriyete gecerken istanbulda ortalashyrna evlenme ya~larl

1906-1940 414 istanbul kenti icin baZI deshy

mografik gostergeler 1907

415 istanbulda yeti~kinler icin ya)iam tablosu degerleri 19 yiizyllm ikinci yarlsl

Safa

79

80

81

82

83

Tables Page

411 Estimates of the population of pre-republican Istanbul according to European and American sources 191 censhytury and before Republic 79

412 Fertility indices ofIstanbul in 1885 and 1907 80

413 Mean age at marriage in Isshytanbul through Ottoman to Republic 1906-1940 81

414 Some demographic indicashytors for the city of Istanbul in 1907 82

415 Adult life-table for Istanbul in the second half of the 19h century 83

xxx

50

51

52

53

54

61

62

63

64

65

Tablo

3 6 Tiirkiye Cumhuriyeti nin bazl temel demografik gosshytergelerinin tahmini 1923-1927

4 1 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZI tahminler 15 yiizyll 16 yiizyll

4 2 istanbul niifusu hakkmda yashypdml~ baZl tahminler 17 ytizyll 18 ytizyd

4 3 Osmanh ntifus saYlInlarma gore istanbulun ntifusu 19 ytizYII 20 ytizyll ba~l

4 4 Anadolu yakasl belediye daishyreleri ve bazl kazalara gore istanbulun ntifusu 1894

4 5 Osmanh ntifus sanmlarma gore istanbulda ~tislim ve gayrlmiislim niifus oram 19 yiizyd 20 yiiZYll ba~l

4 6 Osmanh niifus saYlmlannda dinseletnik cem~atlerin isshytanbulun niifusundaki oram 19 yiiZyl1 20 yiizYII ba~H

4 7 Belediye dairelerine gore 1885 niifus saYImmda istanshybulun niifusu

4 8 Dinselletnik cemaatlere ve dogum yerlerine gore 1885 ntifus saylmmda istanbulun niifusu

4 9 1eslek grubuna gore dinsel etnik cemaatlerin istanbul un niifusundaki oram 1885 niifus saylml

410 Bazl resmi Osmanh yaymlashyrma gore Osmanhdan Cumshyhuriyete ge~erken istanbushylun niifusunun tahminleri 1885-1935

Safa

66

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

Tables

3 G Estimates of some basic de mographic indices of Turkish Republic in 1923 and 1927 GG

4 1 Estimates of the population oflstanbul in the 15d

and 1Gh centuries G9

4 2 Estimates of the population oflstanbul in the 17 and 18 centuries 70

4 3 The population ofIstanlml in the 19gt1 and the beginning of the 201gt century according to Ottoman censuses 71

-t 4 The population of some ofIsshytanbuls districts on the Asian side 72

4 5 The muslim and non-muslirn population of Istanbul in the 19 and the beginning of the 20 centuries according to Ottoman censuses 73

4 6 The ethnic and religious tribution of the Istanbul poshypulation in the 19 and the beginning of the 201gt centushynes according to Ottoman censuses 74

4 7 The Istanbul population and its distribution to municipali shyties in 1885 75

4 8 The Istanbul population III

1885 (birthplaces and etshyhnicreligious communities) 76

4 9 The ethnicreligious proporshytion ofIstanbul by occupation in 1885 census 77

410 Estimates of the Istanbul poshypulation according to Ottoshyman official publications through Ottoman to Repubshylic 1885 1935 78

XXIX

Tablo

411 Bazl Avrupa ve Amerika yashyymlarma gore istanbul niifushysunun tahminleri 19 yiizyd - Cumhuriyet oncesi

412 istanbulda dogurganhk gosshytergeleri 1885-1907

4130smanhdan Cumhuriyete gecerken istanbulda ortalashyrna evlenme ya~larl

1906-1940 414 istanbul kenti icin baZI deshy

mografik gostergeler 1907

415 istanbulda yeti~kinler icin ya)iam tablosu degerleri 19 yiizyllm ikinci yarlsl

Safa

79

80

81

82

83

Tables Page

411 Estimates of the population of pre-republican Istanbul according to European and American sources 191 censhytury and before Republic 79

412 Fertility indices ofIstanbul in 1885 and 1907 80

413 Mean age at marriage in Isshytanbul through Ottoman to Republic 1906-1940 81

414 Some demographic indicashytors for the city of Istanbul in 1907 82

415 Adult life-table for Istanbul in the second half of the 19h century 83

xxx

Tablo

411 Bazl Avrupa ve Amerika yashyymlarma gore istanbul niifushysunun tahminleri 19 yiizyd - Cumhuriyet oncesi

412 istanbulda dogurganhk gosshytergeleri 1885-1907

4130smanhdan Cumhuriyete gecerken istanbulda ortalashyrna evlenme ya~larl

1906-1940 414 istanbul kenti icin baZI deshy

mografik gostergeler 1907

415 istanbulda yeti~kinler icin ya)iam tablosu degerleri 19 yiizyllm ikinci yarlsl

Safa

79

80

81

82

83

Tables Page

411 Estimates of the population of pre-republican Istanbul according to European and American sources 191 censhytury and before Republic 79

412 Fertility indices ofIstanbul in 1885 and 1907 80

413 Mean age at marriage in Isshytanbul through Ottoman to Republic 1906-1940 81

414 Some demographic indicashytors for the city of Istanbul in 1907 82

415 Adult life-table for Istanbul in the second half of the 19h century 83

xxx