भोजचमपरामायणम – बालकाणडम – शरीमती. सौमया कषणपर – वयोमा ससकतपाठशालाKing Bhoja’s Champu-Ramayanam – Balakandam – (File #1) Weekly online classes conducted by Smt. Sowmya Krishnapur, Vyoma Labs.View the playlist “Champuramayana - Baalakaanda ” in YouTube Channel “vyoma-samskrta-pathasala”

चमपरामायण बालकाणडमगरनथारमभः

1. शलोकःपरसतावनामङगलशलोकः ।मलपाठःलकषमी तनोत निनतरामिमतरानपकषमङमि�दवय निनगमशाखि�शिश�ापरवालम ।हरमबममबरहडमबरचौय'निनघन निवघनादरि*भदशतधारधरनधर नः ॥ १ ॥ पदचछदःलकषमीम, तनोत, निनतराम, इतरानपकषम, अङघरि7दवयम, निनगमशाखि;शिश;ापरवालम, हरमबम, अमबरहडमबरचौय@निनघनम, निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम, नः(लकषमीम तनोत निनतराम इतर+अनपकषम अङघरि7+दवयम निनगम+शाखि;+शिश;ा+परवालम हरमबम अमबरह+डमबर+चौय@+निनघनम निवघन+अदरिC+भद+शतधार+धरनधरम नः)अनवयःइतरानपकष निनगमशाखि;शिश;ापरवालम अमबरहडमबरचौय@निनघनम निवघनादरिCभदशतधारधरनधर हरमबम अङघरि7दवय नः निनतरा लकषमी तनोत ।आकाङकषा तनोत

किक [कम@पदम] तनोत ? लकषमीम कथ तनोत ? निनतराम कसय तनोत ? नः किक [कतपदम] तनोत ? अङघरि7दवयम

कथभतम अङघरि7दवयम ? हरमबम पनः कीदशम अङघरि7दवयम ? इतरानपकषम पनः कीदशम अङघरि7दवयम ? निनगमशाखि;शिश;ापरवालम पनः कीदशम अङघरि7दवयम ? अमबरहडमबरचौय@निनघनम पनः कीदशम अङघरि7दवयम ? निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम

अनवयाथ@ः तनोत = निवसतारयत, समपादयत लकषमीम = अभिभलनिOताथ@समपभिPम निनतराम = अनितशयन नः = असमाकम अङघरि7दवयम = पादयगलम हरमबम = गणशसय इदम

इतरानपकषम = भजनीयानतरनिनरपकषम निनगमशाखि;शिश;ापरवालम = वदानतवदयम, वदाः एव वकषाः, तOा शिश;ा उपनिनOदः, तासा नवपललवम

o निनगमाः = वदाः o शाखि;नः = वकषाःo शिश;ा = उपनिनOदः o परवालम = नवपललवम

अमबरहडमबरचौय@निनघनम = कमलसौभागयापहारिर, ततसदश सनदरम o अमबरहम = कमलम o डमबरः = सौभागयम / सौनदय@मo चौय@म = अपहरणमo निनघनम = आयPम

निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम = निवघनाः एव पव@ताः, तOा निवदारणसय शरषठवजरः । अशOनिवघननिवनाशकम ।o निवघनाः = परतयहाः o अCयः = पव@ताः o भदः = निवदारणम o शतधार = वजरः o धरनधरम = शरषठम

पदपरिरचयः तनोत = तन ‘तन निवसतार’ (८-उभय), आशीरथ लोट. (‘आशिशनिO शिलङलोटौ’ ३.३.१७३), पर.प., ए.व. इतरानपकषम = इतर-अनपकषम

o अनपकषम = अनिवदयमाना अपकषा यसय तद o इतरानपकषम = इतरसय अनपकषम

निनगमशाखि;शिश;ापरवालम = निनगम-शाखि;-शिश;ा-परवालम o निनगमशाखि;नः = निनगमाः एव शाखि;नःo निनगमशाखि;शिश;ा = निनगमशाखि;ना शिश;ाo निनगमशाखि;शिश;ापरवालम = निनगमशाखि;शिश;ाना परवालम

अमबरहडमबरचौय@निनघनम = अमबरह-डमबर-चौय@-निनघनम o अमबरहम = अमबनिन रोहनित इनितo अमबरहडमबरः = अमबरहसय डमबरः o अमबरहडमबरचौय@म = अमबरहडमबरसय चौय@म o अमबरहडमबरचौय@निनघनम = अमबरहडमबरचौय@सय निनघनम

निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम = निवघन-अदरिC-भद-शतधार-धरनधरमo निवघनाCयः = निवघनाः एव अCयः o निवघनादरिCभदः = निवघनादरिCणा भदः o शतधारधरनधरः = शतधारः च असौ धरनधरः o निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम = निवघनादरिCभदसय शतधारधरनधरः, तम

हरमबम o ह = रण शिशवसमीप वा ।o रमबत = शबद करोनित, नितषठनित । रमब “रबिब शबद” धातोः अच परतययः ।o रण शिशवसमीप वा शबद करोनित, नितषठनित इतयथ हरमबशबदः निनषपादयत । o हरमबम = हरमबसय इद । हरमब + अण (तदधिhतः) ।

निवशOनिवOयाः ‘आशीन@मसकरिसjया वसतनिनदशो वानिप तनम;म’ ।

आशीवा@दरप मङगलम । ‘लकषमीः’ इनित परथम पदमनिप मङगलदयोतकम ।

अलङकाराः आशीरलङकारः – ‘आशीना@माभिभलनिOतवसतनः शासन मतम’ । शबदालङकारः वततयनपरासः – ‘एकनिदवपरभतीना त वयञजनाना यदा भवत । आवभिPय@तर सनदभ वततयनपरास

इषयत’ ।छनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14ग ग ल ग ल ल ल ग ल ल ग ल ग गलकष मी त नो त निन त रा घरिम त रा न प कषमङ घरि7 दव य निन ग म शा खि; शिश ;ा पर वा लमह रम ब मम ब र ह डम ब र चौ य@ निन घननिव घना दरिC भ द श त धा र ध रन ध र नः

Word-Meaning लकषमीम = Wealth तनोत = Bestow निनतराम = immense इतरानपकषम = that which has no dependency (अनपकष) on others (इतरान) अङघरि7दवयम = pair (दवयम) of feet (अङघरि7) निनगमशाखि;शिश;ापरवालम = the top-most (शिश;ा) sprouts (परवालम) of the Veda

(निनगम) tree (शाखि;) i.e., those that are understood and praised by the Upanishads

हरमबम = That which is Vinayaka’s अमबरहडमबरचय@निनघनम = That which has the intention (निनघन) of stealing (चय@)

the lustre (डमबर) of the lotus (अमबरह) निवघनादरिCभदशतधारधरनधरम = That which is the superior (धरनधर ) thunder-bolt

(शतधार) (that which has hundred edges) which destroys (भद) the mountain (अदरिC) of obstacles (निवघन)

नः = our2. शलोकःपरसतावनानिवपरनमसकाररप निदवतीय मङगलम ।मलपाठःउचचग'नितरज'गनित सि6दधयनित धम'तशचत तसय परमा च वचनः कतकतरशचत ।तषा परकाशनदशा च मही6रशचत ताननतरण निनपतत कव न मतपरणामः ॥ २ ॥ पदचछदःउचचः, गनितः, जगनित, शिसदधयनित, धम@तः, चत, तसय, परमा, च, वचनः, कतक+इतरः, चत, तOाम, परकाशन+दशा, च, मही+सरः, चत, तान, अनतरण, निनपतत, कव, न, मत+परणामःअनवयःजगनित उचचः गनितः धम@तः शिसदधयनित चत, तसय परमा च कतकतरः वचनः (शिसदधयनित) चत, तOा परकाशनदशा च महीसरः (शिसदधयनित) चत, तान अनतरण मतपरणामः कव न निनपतत ?

आकाङकषा निनपतत

कः निनपतत ? मतपरणामः कतर निनपतत ? कव न

कान निवना कतर वा निनपतत ? तान अनतरण कसमिसमन सनदभ निनपतत ? ... शिसदधयनित चत

कः शिसदधयनित ? गनितः कीदशः गनितः ? उचचः

कतर शिसदधयनित ? जगनित पनः कसमिसमन सनदभ निनपतत ? ... शिसदधयनित चत

पनः का शिसदधयनित ? परमा च कसय परमा ? तसय

कः शिसदधयनित ? वचनः कीदशः वचनः ? कतकतरः

पनः कसमिसमन सनदभ निनपतत ? ... शिसदधयनित चत पनः का शिसदधयनित ? परकाशनदशा च

कOा परकाशनदशा ? तOाम कः शिसदधयनित ? महीसरः

अनवयाथ@ः उचचः गनितः = सवगा@दरिद गनितः

उचचः = उननतम गनितः = सथानम

जगनित = परपञच शिसदधयनित = निनषपनना भवनित धम@तः = वद-शासतरोकत-धमा@चरणन चत = यदरिद तसय परमा च = (अतर) धम@सय यथाथा@नभवः च कतकतरः वचनः चत = वदवाकयः चत

वचनः = कथनः कतकतरः = अकनितरमः

तOाम परकाशनदशा च = पाठतः अथ@तशच वदवाकयाना सफटीकरणपरकारः महीसरः चत = भदवः, निदवजः चत मही = भः सराः = दवाः तान अनतरण = तान महीसरान निवना कव न = कतर वा मतपरणामः = मतकतः नमसकारः निनपतत = परवतत

तातपय@म परपञच उननतसथानपरापति|तः वदशासतरोकतसय धम@सय आचरणन शिसदधयनित, धम@सय तततवजञान वदमलकम, वदाना जञान बराहमणभयः परा|यत, अतः बराहमणान निवना अनयOा नमसकारः कथ निjयत ? परमशरयोहतना वदनिवदा निदवजाना नमसकारो निवधीयत इतयथ@ः ।पदपरिरचयः शिसदधयनित = शिसध ‘निOध सराhौ’ (६, परसम), लट., पर.प., ए.व. निनपतत = पत “पतल गतौ” (१, परसम), निवघरिधशिलङ., पर.प. ए.व. तान अनतरण = “अनतरानतरण यकत” (२.३.४) इनित निदवतीया उचचः = सकारानतम अवययम गनितः = गम “गमल गतौ” + शिकतन (कत) । इकारानतः, सतरी, पर.प. ए.व. जगनित = जगत तकारानतः, नप, स.निव., ए.व. धम@तः = धम@ + तशिसल (तदधिhतः पञचमयथ) । अवययम । कतकतरः = कतकभयः इतर, तः । परकाशनदशा = परकाशनसय दशा । महीसरः = महयाः सराः, तः । मतपरणामः = मम परणामः । अलङकारःएकावलयलङकारः – ‘यतर निवशOणभावः पव�पव� परनित jमणव । भजनित परमपरमOालकनितरकावली कशिथता’ ।छनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning उचचः = Higher गनितः = state जगनित = in the world शिसदधयनित = is achieved धम@तः = by Dharma चत = if it be so तसय = its (Dharma’s) परमा = knowledge च = and वचनः = by the words कतकतरः = by the Vedas, which arise naturally and hence are other than

(इतर) the created ones (कतक) चत = if it be so तOाम = their (Vedas’) परकाशनदशा = exposition, the state (दशा) of becoming evident (परकाशन) च = and महीसरः = By the Brahmins, who are the devas (सर) in the earth (मही) चत = if it be so तान = them (the Brahmins) अनतरण = expect for them निनपतत = ought to fall (i.e., be placed) कव = where else

न = verily मतपरणामः = our salutations3. शलोकःपरसतावनासहदयानाम आसशिकतपरचोदनाय शिचकीरषिOतसय कावयसय सवरपनिनरपणम मलपाठःगदयानबनधर6मिमशिDतपदय6सिFः हदया निह वादयकलया कसिलतव गीनितः ।तसमाददधात कनिवमाग'रजषा 6�ाय चमपपरबनधरचना र6ना मदीया ॥ ३ ॥ पदचछदःगदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः, हदया, निह, वादयकलया, कशिलता, इव, गीनितः, तसमात, दधात, कनिवमाग@जOा, स;ाय, चमपपरबनधरचना, रसना, मदीया(गदय+अनबनध+रस+घरिमभिशरत+पदय+सशिकतः, हदया, निह, वादय+कलया, कशिलता, इव, गीनितः, तसमात दधात कनिव+माग@+जOाम, स;ाय, चमप+परबनध+रचनाम, रसना, मदीया)अनवयःगदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः वादयकलया कशिलता गीनितः इव हदया निह । तसमात कनिवमाग@जOा स;ाय मदीया रसना चमपपरबनधरचना दधात ।आकाङकषा हदया निह (भवनित)

का इव ? गीनितः इव कीदशी गीनितः ? कशिलता

कया कशिलता ? वादयकलया का हदया (भवनित) ? गदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः तसमात निकम ? तसमात ... दधात

का दधात ? चमपपरबनधरचनाम का दधात ? रसना

कीदशी रसना ? मदीया निकमथ� दधात ? स;ाय

कOा स;ाय ? कनिवमाग@जOामअनवयाथ@ः गदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः । गदयानिन अपादनिनवhानिन, गदयानाम अनबनधः = अनOङगः, तन यः रसः =

आसवादः, तन घरिमभिशरता = घरिमशिलता, पदयानाम = वPबhाना शलोकाना सशिकतः = समयगरचना हदया = मनोजञा, सहदय-हदयाहलादरिदनी वादयकलया = वीणावणमदङगादरिदवादयशिशलपन, कशिलता = घरिमभिशरता, गीनितः = गाननिवदया इव निह = निनशचयन तसमात = गदयपदयघरिमभिशरतपरबनधसय सवा@ननदकरतवात दधात = परवत@यत, पोOयत मदीया रसना = मम दधिजहवा चमप-परबनध-रचनाम = चमपः इतयाखयसय कावयसय निनमा@ण कनिवमाग@जOाम = कवीना माग@ः पनथाः, तन जOनत परीयनत, तOाम, कनिवतारसाभिभजञानाम स;ाय = मनोरञजनाय ।

तातपय@म गदय-पदययोः घरिमशरणरप चमपकावय वादयघरिमभिशरत गानघरिमव सवा@ननदकर भवनित । अतः कावयरसासवादरिदना मनोरञजनाय मम दधिजहवा चमपकावयसय निनमा@ण करोत / निनमा@ण परवत@ताम ।पदनिववरणम दधात = धा ‘डधाञ धारणपोOणयोः’ (३, उभय) । लोट, पर.प., ए.व. । गदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः = गदयानाम अनबनधः, गदयानबनधसय रसः, गदयानबनधरसन घरिमभिशरता,

पदयाना सशिकतः, गदयानबनधरसघरिमभिशरता पदयसशिकतः । इकारानतः, सतरी, पर.प., ए.व. । हदया = हदयसय निपरया । हदय + यत (तदधिhतः) । वादयकलया = वादयाना कला, तया । कनिवमाग@जOाम = कवीना माग@ः, कनिवमाग@सय जOः, तOाम । Oकारानतः प, O.निव., ब.व. । जट, जOौ,

जOः.... जOः, जOोः, जOाम । चमप-परबनध-रचनाम = चमपवाः परबनधः, चमपपरबनधसय रचना, ताम । रसना = ‘रसजञा रसना दधिजहवा’ (अमरः), आकारानतः, सतरी, पर.प., ए.व. । मदीया = मम इयम । तदधिhतः छपरतययः ।अलङकारः पण�पमा । ‘उपमा यतर सादशयलकषमीरललसनित दवयोः’ ।

उपमयः – गदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः, उपमानम – वादयकलया कशिलता गीनितः साधारणधम@ः – हदयतवम, उपमावाचकः – इव ।

Word-Meaning गदयानबनधरसघरिमभिशरतपदयसशिकतः = The verses (सशिकत) in the form of the poems (पदय)

mixed with (घरिमभिशरत) the melody (रस) due to the addition (अनबनध) of prose (गदय)

हदया = heart-touching निह = certainly वादयकलया = by the art forms (कला) of the instruments (वादय) कशिलता = one that is mixed इव = like गीनितः = song तसमात = so दधात = let it give कनिवमाग@जOाम = For those who are pleased (जO) by the path (here, works)

(माग@) of the poets (कनिव) स;ाय = for the pleasure चमपपरबनधरचनाम = the literature (रचना) of the treatise (परबनध) in the form of

Champu (चमप) रसना = Tongue मदीया = that which is mine4. शलोकःपरसतावनावालमीकः सव�तकषट रामायण वत@मान नतनरामायणपरबनधः कतः ?

मलपाठःवालमीनिकगीतरघपङगवकीरतितQलशः तपतिSतQ करोमिम कथमSयधना बधानाम ।गङगारजलभ'निव भगीरथयतनलबधः किकQ तप'ण न निवदधानित नरः निपतणाम ॥ ४ ॥ पदचछदःवालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः, तपति|तम, करोघरिम, कथमनिप, अधना, बधानाम, गङगाजलः, भनिव, भगीरथयतनलबधः, निकम, तप@णम, न, निवदधानित, नरः, निपतणाम(वालमीनिक-गीत-रघ-पङगव-कीरषित-लशः, तपति|तम, करोघरिम, कथमनिप, अधना, बधानाम, गङगा-जलः, भनिव, भगीरथ-यतन-लबधः, निकम, तप@णम, न, निवदधानित, नरः, निपतणाम )अनवयाथ@ः करोघरिम = समपादयाघरिम तपति|तम = सनतघरिषटम बधानाम = पणडिणडतानाम अधना = इदानीम कथमनिप = महता परयतनन वालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः = वालमीनिकना उपवरणिणताः रघणा शरषठसय शरीरामसय यशसः लवः ।

‘चरि�त रघनाथसय शतक�ोदरिटपरवि�स�तरम’ । वलमीकसयापतय वालमीनिकः गीताः = उपवरणिणताः रघणा पङगवः = रघणा शरषठः शरीरामः कीत�नाम = वीय�दाया@दरिदगणमलकसय यशसः लशाः = लवाः

निवदधानित = निनव@त@यनित नरः = कभिशचनमनषयः तप@णम = निनवापाञजशिलदानन सनतपति|तम निपतणाम = पव@जानाम गङगाजलः = भागीरथीसशिललः भनिव = भलोक, भगीरथसय यतनन लबधः न निवदधानित निकम ? इनित काकः । निवदधातयव ।अनवयःवालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः अधना कथमनिप बधाना तपति|त करोघरिम । भनिव भगीरथयतनलबधः गङगाजलः नरः निपतणा तप@ण न निवदधानित निकम ?आकाङकषा करोघरिम

किक करोनित ? तपति|तम कOा तपति|तम ? बधानाम

कः करोनित ? अहम कः करोनित ? वालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः कदा करोनित ? अधना कथ करोनित ? कथमनिप

न निवदधानित निकम किक निवदधानित ? तप@णम

कOा तप@णम ? निपतणाम कः निवदधानित ? नरः

कः निवदधानित ? गङगाजलः कीदशः गङगाजलः ? भगीरथयतनलबधः

कतर निवदधानित ? भनिव पदनिववरणम करोघरिम = क “डकञ करण” (८-उभय), लट, उPम.प., ए.व. । निवदधानित = निव + धा “डधाञ धारणपोOणयोः” (३-उभय), लट, पर.प., ए.व. । वालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः

रघपङगवः = रघणा पङगवः रघपङगवकीत@यः = रघपङगवसय कीत@यः रघपङगवकीरषितलशः = रघपङगवकीत�ना लशः । वालमीनिकगीताः = वालमीनिकना गीताः । वालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः = वालमीनिकगीताः रघपङगवकीरषितलशाः, तः ।

तपति|तम = “तप परीणन” (४,परसम) + शिकतन (कत) । इकारानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व. बधानाम = ‘निवदवान निवपभिशचद दोOजञः सन सधीः कोनिवदो बधः’ (अमरः) गङगाजलः = गङगायाः जलानिन, तः । भनिव = ऊकारानतः, सतरीशिलङगः, स.निव., ए.व. । भः, भवौ, भवः ... भनिव, भवोः, भO । भगीरथयतनलबधः = भगीरथसय यतनः, भगीरथयतनन लबधाः, तः । अकारानतः, नप., त.निव., ब.व. तप@णम = तप “तप परीणन” (४,परसम) + लयट (कत) । अकारानतः, नप., निदव.निव., ए.व. निपतणाम = ऋकारानतः, प., O.निव., ब.व. ।अलङकारःदषटानतालङकारः – ‘चनि�मब-परनितनिबमबतव दषटानतसतदलङकनितः’ ।Word-Meaning वालमीनिकगीतरघपङगवकीरषितलशः = By the bits & pieces (लश) of the glory (कीरषित) of

Srirama, the scion (पङगव) of the Raghu (रघ) race, which was sung (गीत) by Sage Valmiki (वालमीनिक)

तपति|तम = satisfaction करोघरिम = I will make कथमनिप = somehow अधना = now बधानाम = of the scholars गङगाजलः = By the water (जल) of Ganga (गङगा) भनिव = in this world भगीरथयतनलबधः = that which was obtained (लबध) by the efforts (यतन) of

Bhageeratha (भगीरथ) निकम = is it ? तप@णम = oblations न = not निवदधानित = performs नरः = men निपतणाम = of the forefathers5. शलोकःपरसतावनाकथारमभः । वालमीनिकमहरषिOः नारदोकता रामकथा शरतवा ततः माधयाघरि�काथ� तमसानदी गचछनित ।

मलपाठःवाच निनशमय भगवान 6 त नारदसय पराचत6ः परवच6ा परथमः कवीनाम ।माधयनदिनदनाय निनयमाय महरतिषQ6वया पणयामवाप तम6ा तम6ा निनहनतरीम ॥ ५ ॥ पदचछदःवाचम, निनशमय, भगवान, सः, त, नारदसय, पराचतसः, परवचसाम, परथमः, कवीनाम, माधयदधिनदनाय, निनयमाय, महरषिO+सवयाम, पणयाम, अवाप, तमसाम, तमसाम, निनहनतरीम अनवयाथ@ः अवाप = परा|तवान, गतवान तमसाम = तमसानदीम महरषिOसवयाम

महरषिOभिभः = ऋनिOपरवरः, सवया = आशरघरियत योगया (अनषठानाथ@म), ताम

पणयाम = पावनीम तमसाम = अजञानानाम निनहनतरीम = निवनाशिशनीम माधयदधिनदनाय निनयमाय = माधयाघरि�कनिjया कत@म सः पराचतसः = परचतसः अपतय, वालमीनिकः भगवान = पजयः परवचसाम = परकषटनिगरा, कवीनाम = कावयकत@णाम, परथमः = आदयः नारदसय = नितरलोकसञचारिरणः दवरषिOपरवरसय वाचम = निगरम निनशमय = शरतवाअनवयःपरवचसा कवीना परथमः सः भगवान पराचतसः नारदसय वाच निनशमय माधयदधिनदनाय निनयमाय महरषिOसवया पणया तमसा निनहनतरी तमसाम अवाप ।आकाङकषा अवाप

निकम अवाप ? तमसाम कीदशी तमसाम ? निनहनतरीम

कसय निनहनतरीम ? तमसाम पनः कीदशी तमसाम ? पणयाम पनः कीदशी तमसाम ? महरषिOसवयाम

निकमथ@म अवाप ? निनयमाय कीदशाय निनयमाय ? माधयदधिनदनाय

किक कतवा अवाप ? निनशमय किक निनशमय ? वाचम

कसय वाचम ? नारदसय कीदशसय नारदसय ? पराचतसः

कः अवाप ? सः कः सः ? भगवान

कीदशः सः ? परथमः कOा परथमः ? कवीनाम

कीदशा कवीनाम ? परवचसाम

तातपय@मआदरिदकनिवः पजयः वालमीनिकः नारदम;ात रामकथा शरतवा माधयाघरि�कनिjया कत@म ऋनिOपरवराभिशरता पावनीम अजञाननिवनाशिशनी तमसानदी गतः ।पदनिववरणम अवाप = अव + आप “आप वया|तौ” (५, परसम), शिलट, पर.प., ए.व. निनशमय = ‘शम उपशम’ (४, परसम), लयबनतावययम वाचम = चकारानतः, सतरीशिलङगः, निदव.निव., ए.व. भगवान = तकारानतः, पशिलङगः, पर.निव., ए.व. । भगः असय असतीनित भगवान । भग+मतप (तदधिhतः) पराचतसः = परचतसः अपतय पमान । परचतस + अण (तदधिhतः) परवचसाम = परकषटानिन वचाशिस यOा त । सकारानतः, प., त.निव., ब.व. माधयदधिनदनः = मधय भवः । मधय+अञ (तदधिhतः) तमसाम = आकारानतः, सतरी, निदव.निव., ए.व. । अनिप च सकारानतः, नप., त.निव., ब.व. निनहनतरीम = निन + हन “हन किहसागतयोः” + तच (कत) + ङीप (सतरी) । ईकारानतः, सतरी., निदव.निव.,

ए.व.रामायणपरसङगः तपःसवाधयायनिनरत तपसवी वाखिगवदा वरम । नारद परिरपपरचछ वालमीनिकम@निनपङगवम ॥ (बाल १.१) को नवसमिसमन सामपरत लोक गणवान कशच वीय@वान । धम@जञशच कतजञशच सतयवाकयो दढवरत: ॥ (बाल १.२) मन वकषयामयह बदधवा तय@कतः शरयता नरः । इकषवाकवशपरभवो रामो नाम जनः शरतः ॥ (बाल १.७) स महत� गत तसमिसमन दवलोक मनिनसतदा । जगाम तमसातीर जा�वया अनिवदरतः ॥ (बाल २.३) अकद@मघरिमद तीथ� भरदवाज निनशामय । रमणीय परसननामब सनमनषयमनो यथा ॥ (बाल २.५)Word-Meaning वाचम = the words निनशमय = having heard भगवान = the revered person सः = he त = verily नारदसय = of Sage Narada पराचतसः = of the intelligent परवचसाम = among those who possess great speech परथमः = foremost कवीनाम = among those poets माधयदधिनदनाय = for those that are related to the afternoon निनयमाय = for the practices महरषिOसवयाम = one who is approached (सवय) by the great rishis (महरषिO) पणयाम = the purifier अवाप = reached तमसाम = the river Tamasaa तमसाम = of the darkness निनहनतरीम = the destroyer 5a. गदयमपरसतावनाjौञचघानितन वयाध परनित वालमीकः शापः ।

मलपाठःततर कञचन करौञचमिमथनादक पञचशरनिवदधमनिप वयाधनाननिवदध निनधयायतो बदधानकमपसय भगवतो वालमीकव'दनारनिवनदाचछनदोमयी कासिचदव निनस66ार 6रसवती ।पदचछदःततर कञचन jौञचघरिमथनात एकम पञचशरनिवhम अनिप वयाधन अननिवhम निनधयायतः बhानकमपसय भगवतः वालमीकः वदनारनिवनदात छनदोमयी काशिचत एवम निनःससार सरसवती (ततर, कञचन, jौञच+घरिमथनात, एकम, पञच+शर+निवhम, अनिप, वयाधन, अननिवhम, निनधयायतः, बh+अनकमपसय, भगवतः, वालमीकः, वदन+अरनिवनदात, छनदोमयी, काशिचत, एवम, निनसससार, सरसवती)अनवयाथ@ः ततर = तमसातीर jौञचघरिमथनात = बकनिवशOदवनदवात एकम = पमासम पञचशरनिवhम = मनमथाहतम वयाधन = निनOादन अननिवhम = पनः परहतम निनधयायतः = पशयतः बhानकमपसय = उतपननकरणसय भगवतो वालमीकः = महOः पराचतससय वदनारनिवनदात = म;कमलात छनदोमयी = अनषटप-छनदशिस निनबhा काशिचत = अपवा@ एवम = वकषयमाणरीतया निनसससार = निनग@ता, निनजपरयतन निवना बनिहया@ता सरसवती = वाकअनवयःततर पञचशरनिवh वयाधन अनिप अननिवh कञचन jौञचघरिमथनात एक निनधयायतः बhानकमपसय भगवतः वालमीकः वदनारनिवनदात छनदोमयी काशिचत सरसवती एव निनःससार ।आकाङकषा निनःससार

कथ निनःससार ? एवम का निनःससार ? सरसवती

कीदशी सरसवती ? काशिचत पनः कीदशी सरसवती ? छनदोमयी

कतः निनःससार ? वदनारनिवनदात कसय वदनारनिवनदात ? वालमीकः

कीदशसय वालमीकः ? भगवतः पनः कीदशसय वालमीकः ? बhानकमपसय पनः कीदशसय वालमीकः ? निनधयायतः

किक निनधयायतः ? एकम कसमात एकम ? jौञचघरिमथनात कीदश एकम ? कञचन पनः कीदश एकम ? पञचशरनिवhम पनः कीदश एकम ? अननिवhम

कन अननिवhम ? वयाधन अनिप निनःससार ? ततर

तातपय@म तमसातीर परसपर सनतोOण रममाणयोः दवयोः jौञचयोः मधय एक पभिकषण वयाधन परहत दषटवा (jौञचयाः आत@नाद च शरतवा) उतपननकरणसय वालमीनिकमहOः म;ात छनदोबhा अपवा@ वाणी निनग@ता ।पदनिववरणम jौञचघरिमथनात – jौञचयोः घरिमथनम, तसमात पञचशरनिवhम – पञच शराः यसय सः, पञचशरण निवhम । ‘वयध ताडन’ (४, परसम) + कत (कत) ।

‘कनदप� दप@कोऽनङगः कामः पञचशरः समरः’ (अमरः) निनधयायतः – तकारानतः, प, ६.१ । निन-‘धय शिचनतायाम’ (१, परसम)+शत (कत) बhानकमपसय – बhा अनकमपा यसय सः, तसय । ‘कपा दयानकमपा सयात’ (अमरः) वदनारनिवनदात – वदनम अरनिवनदम इव, तसमात छनदोमयी – छनदस + मयट (तदधिhतः, तादर|य) + ङीप (सतरी) निनसससार – निनस + स “स गतौ” (१, परसम), शिलट, पर.प., ए.व. सरसवती – ‘बराहमी त भारती भाOा गीवा@ग वाणी सरसवती’ (अमरः)रामायणपरसङगः ऋOध@मा@तमनसतसय कारणय समपदयत ॥ (बाल २.१३) ततः करणवदरिदतवाद अधम�ऽयघरिमनित निदवजः ॥ (बाल २.१४) शोकात@सय परवPो म शलोको भवत नानयथा ॥ (बाल २.१८) शोकः शलोकतवम आगतः ॥ (बाल २.४०)Word-Meaning ततर = there, on the shores of the river Tamasaa कञचन = some specific jौञचघरिमथनात = among the pair (घरिमथन) of heron birds (jौञच), a type of water

birds like duck एकम = one पञचशरनिवhम = one that is attacked (निवh) by Manmatha, the possessor of

the five (पञच) arrows (शर) अनिप = also वयाधन = by the hunter अननिवhम = again attacked निनधयायतः = by one who has seen बhानकमपसय = of one who was stuck (बh) by compassion (अनकमप) भगवतः = of the revered one वालमीकः = of Sage Valmiki वदनारनिवनदात = from the lotus (अरनिवनद) face (वदन) छनदोमयी = one that is set to (literally, filled with) Chandas (छनदः), a poetic

meter काशिचत = something एवम = in this way निनःससार = spontaneously oozed out सरसवती = the words

6. शलोकःपरसतावनावालमीकः म;ात निनग@ता वाणीम अनवदनित ।मलपाठःमा निनषाद परनितषठा तवमगमः शाशवतीः 6माः ।यतकरौञचमिमथनादकम अवधीः काममोनिहतम ॥ ६ ॥ पदचछदःमा, निनOाद, परनितषठाम, तवम, अगमः, शाशवतीः, समाः, यत, jौञचघरिमथनात, एकम, अवधीः, काममोनिहतम अनवयाथ@ः ह निनOाद = ह वयाध! तव मा अगमः = तव मा गचछ, तव मा परापननिह परनितषठाम = णडिसथनितम, माहातमयम, यशः, ऐशवया@ननदावापति|तम शाशवतीः समाः = अननतसवतसरान यत = यसमात कारणात अवधीः = हतवान jौञचघरिमथनात एकम = jौञचदवयात एक jौञचपभिकषण काममोनिहतम = समरनिववशमअनवयः(ह) निनOाद ! यत काममोनिहत jौञचघरिमथनात एकम अवधीः, (तसमात) तव शाशवतीः समाः परनितषठा मा अगमः । आकाङकषा (ह) निनOाद मा अगमः

काम मा अगमः ? परनितषठाम निकयत काल मा अगमः ? समाः

निकयत समाः ? शाशवतीः कः मा अगमः ? तवम निकमथ� मा अगमः ? यत ... अवधीः (असमिसत)

निकम अवधीः असमिसत ? एकम कसमात एकम ? jौञचघरिमथनात कीदश एकम ? काममोनिहतम

पदनिववरणम अगमः = ‘गमल गतौ’ (१.परसम), लङ, मधयम.१ । अवधीः = ‘हन किहसागतयोः’ (२.परसम), लङ, मधयम.१ । मा = अवययम । ‘मानिङ लङ’ (३.३.१७५) । ‘न माङयोग’ (६.४.७४) इनित अडागमनिनOधः । मा भत, मा

काO�ः, मा शरौOम । अतर अडागमः आO@ः । समाः = ‘सवतसरो वतसरोऽबदः हायनोऽसतरी शरत समाः’ (अमरः) । आकारानतः, सतरी, २.३ ।

‘कालाधवनोरतयनतसयोग’ (२.३.५) इनित निदवतीया ।तातपय@म (साकषाचछ³ताथ@ः) ह वयाध! निनद@यः तव समरनिववश (निपरयया सह jीडारत) jौञचपभिकषण हतवान । अतः अननतसवतसरकाल परनितषठा मा परापननिह । [ बहधा वयाखयातः शलोकः । रामपरतवन (मानिनOाद), रावणपरतवन, इतयादरिद । ]

छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning मानिनOाद

(In the context of Vishnu) मानिनOाद = The abode of Lakshmi (मा) (In the context of the hunter) मा = Don’t ; निनOाद = Hey Hunter

परनितषठाम = state (i.e., a good status) तवम = you अगमः = obtain शाशवतीः = eternal समाः = years यत = because jौञचघरिमथनात = among the pair (घरिमथन) of Heron birds (jौञच) एकम = one अवधीः = One who killed काममोनिहतम = which was engaged in enjoying with its mate 6a. गदयम मलपाठःतदन 6मयोसिचतकतय निनव'तय' सवाDम परनित गतवनित भगवनित वालमीकौपदचछदःतदन, समय-उशिचत-कतयम, निनव@तय@, सव-आशरमम, परनित, गतवनित, भगवनित, वालमीकौ अनवयाथ@ः तदन = ततः, ‘मा निनOाद..’ इनित छनदोमययाः वाचः निनससरणाननतरम समयोशिचतकतयम = मधया�कालोशिचत काय@म, माधयाघरि�कम निनव@तय@ = कतवा सवाशरम परनित = नज-पण@शालाम उदरि·शय गतवनित = यात सनित भगवनित वालमीकौ = पजय वालमीनिकमहO�अनवयःतदन समयोशिचतकतय निनव@तय@ सवाशरम परनित गतवनित भगवनित वालमीकौ (सनित) ... (भवनित)आकाङकषा भवनित (किक भवनित इनित अनिगरमशलोक उचयत)

कदा भवनित ? गतवनित वालमीकौ (सनित) कीदश वालमीकौ ? भगवनित

क परनित गतवनित ? सवाशरम परनित किक कतवा गतवनित ? निनव@तय@

किक निनव@तय@ ? समयोशिचतकतयम कदा भवनित ? तदन

पदनिववरणम समयोशिचतकतयम

समयोशिचतम = समयसय उशिचतम समयोशिचतकतयम = समयोशिचत कतयम

निनव@तय@ = निनर + वत “वत वत@न” (१.आतमन) + भिणजनतात लयप (कत) सवाशरमम = सवसय आशरमः, तम गतवनित = गम “गमल गतौ” + कतवत (कत), तकारानतः, प, स.निव., ए.व., (सनितस|तमीपरयोगः)Word-Meaning तदन = After that निनव@तय@ = having accomplished

o समयोशिचतकतयम = the afternoon rites, i.e., the actions (कतयम) appropriate (उशिचत) for the time (समय) of the day

गतवनित भगवनित वालमीकौ (सनित) = When Bhagavan Valmiki went सवाशरमम परनित = towards the ashram7. शलोकःपरसतावनारामायणरचना चोदघरियत वालमीकः परतः बरहमा आनिवभ@वनित मलपाठःवाणीनिवला6मपरतर कतोपलमभम अमभोरजभर6हमान इवानिवरा6ीत ।आभानित यतकनितरनकनिवधपरपञच-वयारजन*रजालनिवसिध6ाधकनिपञछिञkकव ॥ ७ ॥ पदचछदःवाणी-निवलासम, अपरतर, कत-उपलमभम, अमभोज-भः, अ-सहमानः, इव, आनिवर-आसीत, आभानित, यत-कनितः, अनक-निवध-परपञच-वयाज-इनCजाल-निवघरिध-साधक-निपणडिञछका, इव ।अनवयाथ@ः आनिवरासीत = परादभ@तः अमभोजभः = कमलभवः, चतम@;बरहमा अपरतर = अनयसमिसमन, वालमीकौ कतोपलमभम

कतः = निवनिहतः उपलमभः = परापति|तः यन तादशम

वाणीनिवलासम = सरसवतयाः लीलाम असहमानः इव = अमषयमाणः इव (सवसय पतनयाः सरसवतयाः निवलाससय अनयसमिसमन उपलबधिबध सोढम

अशकतः इव, असयया इव) यतकनितः = यसय बरहमणः निjयाशशिकतः आभानित = परकाशत अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका

निपणडिञछका = निपचछम, ऐनCजाशिलकः उपयजयमानः कच@ः इनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका = इनCजालनिवधः साधकनिपणडिञछका अनकनिवधः = बहपरकारकः परपञचवयाजः = सग@ः एव असय अपदशः (अयथाथ@परदश@नम)

परपञचः = सग@ः वयाजः = अपदशः

अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका = बरहमा बहपरकारकसय घरिमथयारपसय जगतः सघरिषटरपम इनCजाल करोनित । तसय निjयाशशिकतः एव असय इनCजालसय साधकनिपणडिञछका

आकाङकषा आनिवरासीत

निकघरिमव आनिवरासीत ? असहमानः इव निकम असहमानः ? वाणीनिवलासम

कतर वाणीनिवलासम ? अपरतर कीदश वाणीनिवलासम ? कतोपलमभम

कः आनिवरासीत ? अमभोजभः कीदशः अमभजभः ? यतकनितः आभानित

कथ आभानित ? अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका इव अनवयःअपरतर कतोपलमभ वाणीनिवलासम असहमानः इव अमभोजभः आनिवरासीत, यतकनितः अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका इव आभानित । तातपय@म सघरिषटकता@ बरहमा सवसय निjयाशकतया बहपरकारकसय परपञचसय सघरिषटरपम इनCजाल परदश@यनित । तादशः सः पतनयाः सरसवतयाः निवलासम अनयसमिसमन (वालमीकौ) उपलबधम असयया सोढम अशकतः इव (वालमीकः परतः) परादभ@तः ।पदनिववरणम आनिवरासीत = अस “अस भनिव” (२,परसम), लङ, पर.प., ए.व. ।

आनिवस – अवययम, क-भ इतयताभया योग परयजयत – आनिवभ@वनित, आनिवषकरोनित । ‘पराकाशय परादरानिवः सयात’ (अमरः) ।

आभानित = आ + भा “भा दी|तौ” (२.परसम), लट, पर.प., ए.व. । वाणीनिवलासम = वाणयाः निवलासः, तम अपरतर = अपर + तरल परतययः (स|तमयथ तदधिhतः - किकसव@नामबहभयः) । अवययम । कतोपलमभम = कतः उपलमभः यन सः, तम अमभोजभः

अमभशिस जायत इतयमभोजम, अमभोजभः = अमभोजात भवनित

असहमानः = न सहमानः । सह “Oह मO@ण” (१.आतमन) + शानच (कत) यतकनितः = यसय कनितः अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका

इनCजालसय निवघरिधः = इनCजालनिवघरिधः साघरिधका निपणडिञछका = साधकनिपणडिञछका अनक निवधाः यसय सः = अनकनिवधः अनकनिवधः परपञचः = अनकनिवधपरपञचः अनकनिवधपरपञचः वयाजः यसय सः = अनकनिवधपरपञचवयाजः अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधः = अनकनिवधपरपञचवयाजः इनCजालनिवघरिधः अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका = अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवधः

साधकनिपणडिञछका ।अलङकारः असहमानः इव – उतपरकषालङकारः । ‘समभावना सयादतपरकषा वसतहतफलातमना’ । निपणडिञछकव – उपमालङकारः ।Word-Meaning असहमानः इव = as though unable to tolerate

वाणीनिवलासम = the sport of Saraswati कतोपलमभम = that which was accomplished

अपरतर = elsewhere (i.e., in Valmiki) अमभोजभः = Brahma, who was born out of lotus

यतकनितः = that Brahma, whose ability to create इव आभानित = seems as though

अनकनिवधपरपञचवयाजनCजालनिवघरिधसाधकनिपणडिञछका = the brush (निपणडिञछका) used as a tool (साधक) in his magic show (इनCजालनिवघरिध) of creating an illusion (वयाज) of different types (अनकनिवध) of cosmos (परपञच)

आनिवरासीत = manifested7a. गदयमपरसतावनारामायण रचघरियत बरहमणः आजञा ।मलपाठःततः परमहषmण महरतिषQणा निवसिधवदभयरचिचQतः परमषठी मधयलोकऽनिप सववतत परकाशमियत निकल भवनतमवोपनितषठमानयानया भारतया रामचरिरत यथाDत वयानिकरयतामिमनित वयाहतयानतरधात ।पदचछदःततः, परम-हOण, महरषिOणा, निवघरिधवत, अभयरचिचतः, परमषठी, मधय-लोक, अनिप, सव-वPम, परकाशघरियतम, निकल, भवनतम, एव, उपनितषठमानया, अनया, भारतया, राम-चरिरतम, यथा-शरतम, वयानिjयताम, इनित, वयाहतय, अनतर-अधात ।अनवयाथ@ः ततः = बरहमणः परादभा@वाननतरम परमहOण = अतयनत सनतषटन महरषिOणा = वालमीनिकना निवघरिधवत = यथाशासतरम अभयरचिचतः = अघय@-पादय-आसनादरिदभिभः पदधिजतः परमषठी = सघरिषटकता@ बरहमा मधयलोक = भलोक अनिप (सवग@ः – भघरिमः – पातालम) अनिप = लोकानतरO जञातपव@म इतयथ@ः सववPम = आतमनः चरिरतरम/मनिहमानम, अथवा वPम – छनदोरपतवम परकाशघरियतम = उददयोतघरियतम निकल = ;ल भवनतम एव = अह� तवामव, नानयम उपनितषठमानया = अनवत@मानया अनया = भवतः म;ात निनग@तया भारतया = वाणया, एतादशरव छनदोबhः वचनः इतयथ@ः रामचरिरतम = शरीरामसय चरिरतरम यथाशरतम = नारदम;न शरत jममव अनसतय वयानिjयताम = वयाखयायताम इनित वयाहतय = एवम उकतवा अनतरधात = अदशयः अभतअनवयःततः परमहOण महरषिOणा निवघरिधवत अभयरचिचतः परमषठी मधयलोक अनिप सववPम परकाशघरियतम निकल भवनतम एव उपनितषठमानया अनया भारतया रामचरिरतम यथाशरतम वयानिjयताम इनित वयाहतय अनतरधात ।

आकाङकषा अनतरधात

कतः अनतरधात ? ततः कः अनतरधात ? परमषठी कथमभतः परमषठी ? अभयरचिचतः

कथम अभयरचिचतः ? निवघरिधवत कन अभयरचिचतः ? महरषिOणा

कीदशन महरषिOणा ? परमहOण किककतवा अनतरधात ? वयाहतय

निकघरिमनित वयाहतय ? वयानिjयताम इनित कथ वयानिjयताम ? यथाशरतम किक वयानिjयताम ? रामचरिरतम कया वयानिjयताम ? अनया

कया अनया ? भारतया कीदशया भारतया ? उपनितषठमानया

कमव उपनितषठमानया ? भवनतम एव निकमथ@म उपनितषठमानया ? परकाशघरियतम निकल

किक परकाशघरियतम ? सववPम कतर परकाशघरियतम ? मधयलोक अनिप

तातपय@मसघरिषटकत@ः बरहमणः आगमनन अतयनत सनतषटः वालमीनिकः यथानिवघरिध तम अघया@दरिदभिभः अच@यामास । “आतमनः छनदोबh रप भलोक परकाशघरियतमव इय वाणी भवतः म;ात निनग@ता । तादशरव छनदोबhः वचनः नारदात शरत रामचरिरतर वण@य” इनित वालमीनिकम आदरिदशय बरहमा अदशयः अभत । पदनिववरणम परमहOण = परमः हO@ः यसय सः, तन महरषिOणा = महान ऋनिOः, तन निवघरिधवत = निवघरिधम अह@नित । निवघरिध + वनित (तदधिhतः) अभयरचिचतः = अभिभ + अच@ “अच@ पजायाम” + कत (कत) परमषठी = परम नितषठनित, अलकसमासः । “बरहमातमभः सरजयषठः परमषठी निपतामहः” (अमरः) । नकारानतः,

प, पर.निव., ए.व. परकाशघरियतम = पर + काश “काश दी|तौ” + तमन (कत) – अवययम भवनतम = तकारानतः सव@नामशबदः, प, दरिद.व., ए.व. उपनितषठमानया = उप + सथा “षठा गनितनिनवPौ” + शानच (कत) । आकारानतः, सतरी, त.व., ए.व. भारतया = ईकारानतः, सतरी, त.निव., ए.व. । “बराहमी त भारती भाOा” (अमरः) यथाशरतम = शरतम अननितjमय । अवययीभावः । वयानिjयताम = निव + आ + “डकञ करण”, कम@भिण लोट, पर.प., ए.व. रामचरिरत भवता वयानिjयताम (कम@भिण) -> रामचरिरत भवान वयाकरोत (कत@रिर) वयाहतय = निव + आ + ह “हञ हरण” + लयप (कत), अवययम अनतरधात = अनतर + धा “डधाञ धारणपोOणयोः”, लङ, पर.प., ए.व.रामायणपरसङगः मचछनदादव त बरहमन परवPय सरसवती । रामसय चरिरत कतसन कर तवम ऋनिOसPम ॥ (बाल २.३१) धमा@तमनो भगवतो लोक रामसय धीमतः । वP कथय धीरसय यथा त नारदात शरतम ॥ (बाल २.३२)

Word-Meaning ततः = After that, i.e., after Brahma appeared अभयरचिचतः = One who was worshipped

महरषिOणा = by Valmiki निवघरिधवत = in the way ordained by the shastras परमहOण = with excessive happiness

परमषठी = Brahma, the creator अनतरधात = disappeared इनित वयाहतय = Having said this

वयानिjयताम = May it be composed अनया भारतया = using those verses (which were set to poetic meter)

उपनितषठमानया = using those which followed भवनतम एव = only you परकाशघरियतम = to bring to light निकल = indeed सववPम = one’s greatness or one’s poetic meter form मधयलोक = in the earth which is the middle one among Heaven,

earth and the nether world अनिप = even

रामचरिरतम = the story of Sri Rama यथाशरतम = in the same way (in which it was heard from Sage

Narada, without any exaggeration)8. शलोकःपरसतावनावालमीनिकना रामायणसय परणयनम मलपाठःअथ 6रसि6रजयोनराजञया रामवतत करबदर6मान परकषय दषटया परतीचया ।शभमतनत कावय सवाद रामायणाखयम मधमयफशिणतीना माग'दशz महरतिषQः ॥ ८ ॥ पदचछदःअथ, सरशिसज-योनः, आजञया, राम-वPम, कर-बदर-समानम, परकषय, दषटया, परतीचया, शभम, अतनत, कावयम, सवाद, रामायण-आखयम, मधमय-फभिणतीनाम, माग@दश�, महरषिOः अनवयाथ@ः अथ = बरहमणः अनतधा@नाननतरम अतनत = वयरचयत कावयम = कनिवपरबनधम रामायणाखयम = ‘रामायणम’ इनित निवखयातम शभम = वकतणा शरोतणा च कलयाणकरम सवाद = पाठतः गानतशच मधरम महरषिOः = वालमीनिकः मधमयफभिणतीनाम = अमततलयाना रसयकताना वचनाना माग@दश� = पशिथपरदश@कः, सकलकनिवकलगरः आजञया = शासनन सरशिसजयोनः = कमलसमभवसय बरहमणः

परकषय = दषटवा रामवPम = शरीरामसय चरिरतम परतीचया दषटया = योगचकषOा करबदरसमानम = हसतणडिसथतन बदरफलन तलयम, निनःशOम इतयथ@ःअनवयःअथ सरशिसजयोनः आजञया परतीचया दषटया रामवP करबदरसमान परकषय मधमयफभिणतीना माग@दश� महरषिOः रामायणाखय शभ सवाद कावयम अतनत ।आकाङकषा अतनत = वयरचयत

कदा अतनत ? अथ निकम अतनत ? कावयम

किकनामक कावयम ? रामायणाखयम कीदश कावयम ? शभम पनः कीदश कावयम ? सवाद

कः अतनत ? महरषिOः कीदशः महरषिOः ? माग@दश�

कOा माग@दश� ? मधमयफभिणतीनाम कया कारणतया अतनत ? आजञया

कसय आजञया ? सरशिसजयोनः किककतवा अतनत ? परकषय

किक परकषय ? रामवPम कया परकषय ? दषटया

कीदशया दषटया ? परतीचया कथ परकषय ? करबदरसमानम

तातपय@म बरहमणः आजञानगण योगदषटिषट परा|य वालमीनिकः रामचरिरत सव@मनिप हसतणडिसथत बदरफलघरिमव Cषट शकतवान । ततः सः रामायणनामक कलयाणपरद मधर कावय निवरचयय सवसय मधरः वचनः सव^Oा कवीना माग@दश@न कतवान ।पदनिववरणम अतनत = तन “तन निवसतार” (६, उभय), आतमनपद, लङ, पर.प., ए.व. परकषय = पर + ईकष “ईकष दश@न” (१, आतमन) + लयप (कत) सरशिसजयोनः

सरशिस जायत इनित = सरशिसजम । उपपदसमासः – अलक । सरशिसजयोनः = सरशिसज योनिनः यसय सः, तसय । “धाता-अबजयोनिनः-दरनिहणः” (अमरः)

करबदरसमानम करबदरम = कर बदरम करबदरसमानम = करबदरण समानम ।

परतीचया = ईकारानतः, सतरी, ३.१ । “पराचयवाचीपरतीचयसताः पव@दभिकषण-पभिशचमाः” (अमरः) । परतयञचनित – अनतम@; यानित इतयथ अतर परयोगः ।

रामायणाखयम रामायणाम = रामसय अयनम । रामायणाखयम = रामायणम इनित आखया यसय तत ।

मधमयफभिणतीनाम मधमयी = मध + मयट (तादर|य तदधिhतः) + ङीप,

मधमयफभिणतीनाम = मधमययः फभिणतयः, तासाम । ‘भभिणनितः’ इनित पाठानतरम । माग@दश� = माग� दश@यनित – ताचछीलय भिणनिनः (कत), उपपदसमासः । नकारानतः प, पर.प., ए.व. ।छनदःमाशिलनीवPम – ‘ननमयययतय माशिलनी भोनिगलोकः’ - १५ (८+७) वणा@ः1 2 3 4 5 6 7 8 9 1

011

12 13

14 15

ल ल ल ल ल ल ग ग ग ल ग ग ल ग गअ थ स र शिस ज यो न रा जञ या रा म व Pक र ब द र स मा न परकष य द षटया पर ती चयाश भ म त न त का वय सवा द रा मा य णा खयमम ध म य फ भिण ती ना मा ग@ द श� म ह रषिOः

रामायणपरसङगः रहसय च परकाश च यदवP तसय धीमतः । रामसय सह सौघरिमतर राकषसाना च सव@शः ॥ वदहयाशचव यदवP परकाश यदरिद वा रहः । तचचा|यनिवदरिदत सव� निवदरिदत त भनिवषयनित ॥

(बाल २.३३, २.३४) ततः पशयनित धमा@तमा ततसव� योगमाणडिसथतः । परा यत ततर निनव@P पाणावामलक यथा ॥

(बाल ३.६)Word-Meaning अथ = After that, i.e., after Brahma disappeared महरषिOः = Valmiki

माग@दश� = the mentor who showed this new way मधमयफभिणतीनाम = of the verses filled with melodiousness आजञया = by the order सरशिसजयोनः = of Brahma, who was born out of lotus

परकषय = after having seen रामवPम = the life (वP) of Sri Rama (राम) परतीचया दषटया = using his inward (परतीची) sight (दघरिषट) करबदरसमानम = with the clarity similar (समान) to the sight of the

gooseberry (बदर) in one’s hand (कर) अतनत = composed

कावयम = Poetic work रामायणाखयम = named Ramayana शभम = which is auspicious सवाद = which is melodious (for reading and singing)

8a. गदयमपरसतावनामलपाठःएन परबनध परयोF कः 6मथ' इनित सिचनतामपगतवनित 6नित भगवनित वालमीकौपदचछदःएनम, परबनधम, परयोकतम, कः, समथ@ः, इनित, शिचनताम, उपगतवनित, सनित, भगवनित, वालमीकौअनवयाथ@ः एन परबनधम = रामायणकावयम

परयोकतम = पदरिठत गात वा कः समथ@ः = कः अघरिधकारी इनित = एवरपतया शिचनताम = पया@लोचनम उपगतवनित सनित = परा|तवनित सनित भगवनित वालमीकौ = पजय पराचतस अनवयःभगवनित वालमीकौ एन परबनध परयोकत कः समथ@ः इनित शिचनताम उपगतवनित सनित ...आकाङकषा ... (अभवत) कदा अभवत ? उपगतवनित सनित

कसमिसमन उपगतवनित सनित ? वालमीकौ कीदश वालमीकौ ? भगवनित

निकम उपगतवनित सनित ? शिचनताम निकघरिमनित शिचनताम ? कः समथ@ः इनित

किककत� समथ@ः ? परयोकतम किक परयोकतम ? एनम

निकम एनम ? परबनधम तातपय@म रामायण निवरचयय वालमीनिकः तत कावय समयगधीतय अनयभयः परसारघरियत कः शकनयात इनित शिचनतयनित । तदा...पदनिववरणम एनम – इदम/एतद शबदः, २.१ । अनवादश ‘निदवतीयाटौससवनः’ (२.४.३४) । एतम/एनम, इमम/एनम । वालमीकौ उपगतवनित सनित - सनितस|तमीपरयोगःWord-Meaning भगवनित वालमीकौ = When Bhagavan Valmiki उपगतवनित सनित = when he got इनित शिचनताम = the thought as to कः समथ@ः = who is fit परयोकतम = to utilize (recite) एन परबनधम = this (इदम) literary work (परबनध)9. शलोकः परसतावनालव-कशयोः वण@नम ।मलपाठःउपागतौ मिमसिलतपरसपरोपमौ बहDतौ Dनितमधरसवरानविनवतौ ।निवचकषणौ निवनिवधनरन*लकषणौ कशीलवौ कशलवनामधारिरणौ ॥ ९ ॥ पदचछदःउपागतौ, घरिमशिलत-परसपर-उपमौ, बह-शरतौ, शरनित-मधर-सवर-अपतिनवतौ, निवचकषणौ, निवनिवध-नरनC-लकषणौ, कशीलवौ, कश-लव-नाम-धारिरणौअनवयाथ@ः उपागतौ = समीप परा|तौ कशीलवौ = चारणौ, गायकौ

घरिमशिलतपरसपरोपमौ घरिमशिलता = सङगता परसपरयोः = अनयोनययोः

उपमा = सादशयम ययोः घरिमशिलतपरसपरोपमौ = अनयोनयसदशौ, यमलतवात परसपर-तलयरपौ बहशरतौ = वदवदाङगादरिद-सकलनिवदया-निवशारदौ शरनितमधरसवरापतिनवतौ

शरनितमधरण = शरवणाननदकरण सवरण = शरतया अपतिनवतौ = सनिहतौ

निवचकषणौ = धीमनतौ निवनिवधनरनCलकषणौ

निवनिवधानिन = बहपरकाराभिण नरनCलकषणानिन = राजशिच�ानिन ययोः

कशलवनामधारिरणौ = कशः, लवः चनित सजञातौअनवयःघरिमशिलतपरसपरोपमौ बहशरतौ शरनितमधरसवरापतिनवतौ निवचकषणौ निवनिवधनरनCलकषणौ कशलवनामधारिरणौ कशीलवौ उपागतौ । आकाङकषा उपागतौ = समीप परा|तौ

कौ उपागतौ ? कशीलवौ कीदशौ कशीलवौ ? घरिमशिलतपरसपरोपमौ पनः कीदशौ त ? बहशरतौ पनः कीदशौ त ? शरनितमधरसवरापतिनवतौ पनः कीदशौ त ? निवचकषणौ पनः कीदशौ त ? निवनिवधनरनCलकषणौ पनः कीदशौ त ? कशलवनामधारिरणौ

तातपय@म यदा वालमीनिकः शिचनतयन आसीत, तदव अनयोनयसदशौ, सकलनिवदयानिवशारदौ, शरावयकणठसवरसमपननौ, धीमनतौ, बहपरकारकराजशिच�यकतौ कश-लवनामकौ गायकौ ततसमीप परा|तौ ।पदनिववरणम उपागतौ = उप + आ + गम “गमल गतौ” + कत (कत), प., पर.निव., निदव.व. घरिमशिलतपरसपरोपमौ = परसपरयोः उपमा, घरिमशिलता परसपरोपमा ययोः तौ बहशरतौ = बह शरत याभया तौ शरनितमधरसवरापतिनवतौ = शरतः मधरः, शरनितमधरः सवरः, शरनितमधरसवरण अपतिनवतौ निवचकषणौ = ‘धीमान सरिरः कती कघरिषटः लबधवण� निवचकषणः’ (अमरः) निवनिवधनरनCलकषणौ – नरनCसय लकषणम, निवनिवधानिन नरनCलकषणानिन ययोः तौ कशीलवौ = ‘चारणासत कशीलवाः’ (अमरः) कशलवनामधारिरणौ = कशशच लवशच, कशलवौ इनित नामनी, कशलवनामनी धरतः । नकारानतः, प.,

पर.निव., निदव.व. । “स तौ कशलवोनमषट-गभ@कलदौ तदाखयया । कनिवः कशलवावव चकार निकल नामतः” (रघवशम

१५.३२) ‘असतरी कश कथो दभ@ः’ (अमरः), लवः = गोपचछलोम ।

रामायणपरसङगः तसय शिचनतयमानसय महOभा@निवतातमनः । अगहणीता ततः पादौ मनिनवOौ कशीलवौ ॥

(बाल ४.४) तौ त गानधव@-तततवजञौ सथान-मचछ@नकोनिवदौ । भरातरौ सवरसमपननौ गनधवा@ इव रनिपणौ ॥ रपलकषणसमपननौ मधरसवरभानिOणौ । निबमबादरिदवोसमिÄतौ निबमबौ रामदहात तथापरौ ॥

(बाल ४.१०, ४.११) ‘अवयाकषपो भनिवषयनतयाः काय@शिसhरषिह लकषणम’अलङकारःगणः – उदाPता । ‘शलाघयरषिवशOणय�गो यतरा सा सयाद उदाPता’छनदः वPम – रशिचरा । ‘चतगर@हरिरह रशिचरा जभसजगा’ । परनितपाद १३ (४+९)1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1

112 13

ल ग ल ग ल ल ल ल ग ल ग ल गउ पा ग तौ घरिम शिल त प र सप रो प मौब ह शर तौ शर नित म ध र सव रा पतिनव तौनिव च कष णौ निव निव ध न र नC ल कष णौक शी ल वौ क श ल व ना म धा रिर णौ

Word-Meaning उपागतौ = those two approached कशीलवौ = those two singers who move around घरिमशिलतपरसपरोपमौ = those two whose resemblance (उपम) with each other

(परसपर) is matching or extremely evident (घरिमशिलत) बहशरतौ = those two who have learned the numerous (बह) knowledge

sources (शरनित) like Vedas, Vedangas, etc. शरनितमधरसवरापतिनवतौ = those two whose possess (अपतिनवत) voices (सवरा) that are

sweet (मधर) to hear (शरनित) निवचकषणौ = those two who were wise निवनिवधनरनCलकषणौ = those two are endowed with different signs or indicators

(लकषण) of Royal nature (नरनC) कशलवनामधारिरणौ = Those two having the names Kusha and Lava9a. गदयममलपाठःएतौ मनिनः परिरगहय सवा कनितमपाठयत ।पदचछदःमनिनः एतौ परिरगहय सवाम कनितम अपाठयत अनवयाथ@ः मनिनः = मननशीलः वालमीनिकः एतौ = कशलवौ परिरगहय = शिशषयतवन सवीकतय सवा कनितम = आतमना रशिचत रामायणकावयम अपाठयत = अधयापयामास

अनवयःमनिनः एतौ परिरगहय सवा कनितम अपाठयत आकाङकषा अपाठयत

काम अपाठयत ? कनितम कीदश कनितम ? सवाम

कः अपाठयत ? मनिनः किककतवा अपाठयत ? परिरगहय

कौ परिरगहय ? एतौ तातपय@म वालमीनिकः मनिनः कशलवौ शिशषयतवन सवीकतय आतमना रशिचत रामायणकावयम अधयापयामासपदनिववरणम अपाठयत = “पठ वयकताया वाशिच” + भिणच परतययः, लङ., पर.प., ए.व. परिरगहय = परिर + गरह “गरह उपादान” + लयप (कत) - अवययमरामायणपरसङगः स त मधानिवनौ दषटवा वदO परिरनिनघरिषठतौ । वदोपबहणाथा@य तावगराहयत परभः ॥ (बाल ४.६)Word-Meaning मनिनः = Valmiki, who is engaged in contemplation परिरगहय = Accepting them as his disciples

एतौ = these two (Lava and Kusha) अपाठयत = taught

सवा कनितम = his own (सव) creation (कनित)9b. गदयममलपाठःतौ पनरिरतसततो गायमानौ दषटवा रामः परहषटमनाः सवभवनमानीय भरातशिभः परिरवतो निनरजचरिरत गातमनवयङF ।पदचछदःतौ, पनः, इतसततः, गायमानौ, दषटवा, रामः, परहषट-मनाः, सव-भवनम, आनीय, भरातभिभः, परिरवतः, निनज-चरिरतम, गातम, अनवयङकत अनवयाथ@ः तौ = कशलवौ इतसततः = ततर ततर परदशO गायमानौ = गानरपण रामायण पठनतौ दषटवा = वीकषय परहषटमनाः रामः = तयोः गानमाधयण सनतषटानतःकरणः रामः सवभवनम = निनजमदधिनदरम आनीय = भतयः परापयय भरातभिभः = भरत-लकषमण-शतरघनः सहोदरः परिरवतः = सनिहतः निनजचरिरतम = सवचरिरतरम गातम अनवयङकत = गातम अपचछत

अनवयःइतसततः गायमानौ तौ दषटवा परहषटमनाः रामः भरातभिभः परिरवतः सवभवनम आनीयनिनजचरिरत गातम अनवयङकतआकाङकषा अनवयङकत

किककत@म अनवयङकत ? गातम किक गातम ? निनजचरिरतम

कः अनवयङकत ? रामः कीदशः रामः ? परहषटमनाः

किककतवा परहषटमनाः ? दषटवा कौ दषटवा ? तौ

कौ तौ ? गायमानौ कतर गायमानौ ? इतसततः

किककतवा अनवयङकत ? आनीय कतर आनीय ? सवभवनम

कथमभतः सन अनवयङकत ? परिरवतः (सन) कः परिरवतः सन अनवयङकत ? भरातभिभः

तातपय@म ततर ततर परदशO गानरपण रामायण पठनतौ कशलवौ वीकषय, तयोः गानमाधयण सनतषटानतःकरणः रामः, निनजमदधिनदर आनीय, भरत-लकषमण-शतरघनः सहोदरः सनिहतः सन, सवचरिरतर गातम अपचछत ।पदनिववरणम गायमानौ = ग “ग शबद” + शानच (कत) – प, निदव.निव., निदव.व. दषटवा – “दशिशर परकषण” + कतवा (कत) । अवययम । परहषटमनाः = परहषट मनः यसय सः । सकारानतः, प, पर.निव., ए.व. सवभवनम = सवसय भवनम / सव भवनम । ‘सवो जञातावातमनिन सव नितरषवातमीय सवोऽसकरिसतरया धन’ (अमरः) आनीय = आ + नी “णीञ परापण” + लयप (कत) – अवययम भरातभिभः = ऋकारानतः, प, त.निव., ब.व. परिरवतः = परिर + व + कत (कत) – प, पर.निव., ए.व. निनजचरिरतम = निनज च तत चरिरतम गातम = ग “ग शबद” + तमन (कत) – अवययम अनवयङकत – अन+ “यदधिजर योग” – लङ, पर.प., ए.व. । ‘परशनोऽनयोगः पचछा च’ (अमरः) पनः इनित वाकयालङकार इनित वयाखयान ।रामायणपरसङगः परशसयमानौ सव@तर कदाशिचत ततर गायकौ । रथयास राजमाग^O ददश@ भरतागरजः ॥ सववशम चानीय ततो भरातरौ स कशीलवौ । पजयामास पजाह� रामः शतरनिनबह@णः ॥

(बाल ४.२४, २५) शरयताघरिमदमाखयानम अनयोः दववच@सोः । निवशिचतराथ@पद समयक गायकौ समचोदयत ॥

(बाल ४.३२)Word-Meaning दषटवा = having seen तौ = those two (Lava and Kusha) गायमानौ = those two who were singing (Ramayana) इतसततः = here and there

परहषटमनाः रामः = Rama, who was happy at heart सवभवनम = his own palace आनीय = having brought them परिरवतः = one who was surrounded भरातभिभः = by his brothers निनजचरिरतम = his own story गातम = to sing अनवयङकत = asked them पनः (Note: It is just a filling word without conveying any specific

meaning in this verse)10. शलोकः परसतावनालवकशाभया रामायणगानम आरभयत ।मलपाठःततशचkनदोमयीना निनलयसय वाचामनतव6नतौ मनिनपङगवसय । एतौ कमारौ रघवीरवतत यथाकरम गातमपाकरमताम ॥ १० ॥ पदचछदःछनदोमयीनाम, निनलयसय, वाचाम, अनत-वसनतौ, मनिन-पङगवसय, एतौ, कमारौ, रघ-वीर-वPम, यथा-jमम, गातम, उपाjमताम ।अनवयाथ@ः उपाjमताम = आरबधवनतौ एतौ कमारौ = कशलवौ अनतवसनतौ = शिशषयौ मनिनपङगवसय = मनिनशरषठसय वालमीकः छनदोमयीना वाचा निनलयसय = वPबhाना वचनाना निनकतनसय, पदयकावयनिनमा@णचतरसय गातम = गानन परसतोतम रघवीरवPम = शरीरामसय चरिरतम यथाjमम = उपदशानसारणअनवयःछनदोमयीना वाचा निनलयसय मनिनपङगवसय अनतवसनतौ एतौ कमारौ रघवीरवP यथाjम गातम उपाjमताम ।आकाङकषा उपाjमताम = आरबधवनतौ

कौ उपाjमताम ? एतौ कौ एतौ ? कमारौ

कीदशौ कमारौ ? अनतवसनतौ कसय अनतवसनतौ ? मनिनपङगवसय

कीदशसय मनिनपङगवसय ? निनलयसय कOा निनलयसय ? वाचाम

कीदशा वाचाम ? छनदोमयीना किक कत@म उपाjमताम ? गातम

किक गातम ? रघवीरवPम

कथ गातम ? यथाjमम तातपय@मआदरिदकवः वालमीकः शिशषयौ लवकशौ वालमीनिकना उपदरिदषटनव jमण रामायण गातम आरबधवनतौ । पदनिववरणम उपाjमताम = उप + jम “jम पादनिवकषप” – लङ, पर.प., निदव.व. गातम = ग “ग शबद” + तमन (कत) – अवययम वाचाम = चकारानतः, सतरी, O.निव., ब.व. । ‘गीवा@गवाणी सरसवती’ (अमरः) अनतवसनतौ = वस “वस निनवास”+ शत (कत) – तकारानतः, प, पर.निव., निदव.व. । ‘छातरानतवाशिसनौ

शिशषय’ (अमरः) । मनिनपङगवसय = मनीना पङगवः, तसय रघवीरवPम

रघवीरः = रघणा वीरः रघवीरवPम = रघवीरसय वPम

यथाjमम = jमम अननितjमयरामायणपरसङगः तौ राजपतरौ कातसनय^न धमय@माखयानमPमम । वाचोनिवधय ततसव� कतवा कावयमनिनदधिनदतौ ॥ ऋOीणा च निदवजातीना साधना च समागम । यथोपदश तततवजञौ जगतसतौ समानिहतौ ॥ (बाल ४.१२-१३)छनदः वPम – उपजानितः (इनCवजरा १,२,३ + उपनCवजरा ४)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11ग ग ल ग ग ल ल ग ल ग गछ नदो म यी ना निन ल य सय वा चाम नत व स नतौ म निन प ङग व सयए तौ क मा रौ र घ वी र व P

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11ल ग ल ग ग ल ल ग ल ग गय था j म गा त म पा j म ताम

Word-Meaning एतौ कमारौ = These two boys namely Kusha and Lava

अनतवसनतौ = these two who were Disciples (those who reside in the ashram) मनिनपङगवसय = Of Valmiki, who was the best among the sages

छनदोमयीना वाचा निनलयसय = of Valmiki, who was the abode (निनलय) of verses (वाच) which are set to poetic meter (छनदोमयी)

उपाjमताम = started गातम = to sing

रघवीरवPम = the story (वP) of Rama, the warrior (वीर) in Raghu’s (रघ) clan यथाjमम = in the way that they were taught

11. शलोकः परसतावनाकथारमभः – अयोधयायाः वण@नममलपाठःअसतिसत परशसता रजनलोचनानामाननद6नदामियष को6लष ।आजञा6मत6ारिरतदानवाना राजञामयोधयनित परी रघणाम ॥ ११ ॥ पदचछदःअसमिसत, परशसता, जन-लोचनानाम, आननद-सनदाघरियO, कोसलO, आजञा-समतसारिरत-दानवानाम, राजञाम, अयोधया, इनित, परी, रघणामअनवयाथ@ः असमिसत = निवदयत परी = नगरी अयोधया इनित = योhमशकया अनवथ@नाघरिमका परशसता = परखयाता कोसलO = उPरकोसलO जनपदO जनलोचनानाम आननदसनदाघरियO = समसतसमhतया परजाना नतराननदकरO रघणाम = रघवशोतपननानाम राजञाम = परजारञजकाना नपाणाम आजञया = आदशनव समतसारिरताः = दरात निनरसताः दानवाः (असराः) यOा, तOाम । परचणडशासनानाम इतयथ@ः ।अनवयःजनलोचनानाम आननदसनदाघरियO कोसलO आजञासमतसारिरतदानवाना रघणा राजञाम अयोधया इनित परशसता परी असमिसत । आकाङकषा असमिसत

का असमिसत ? परी किकनामनी परी ? अयोधया इनित कीदशी परी ? परशसता कOा परी ? राजञाम

कOा राजञाम ? रघणाम कीदOाना राजञाम ? आजञा-समतसारिरत-दानवानाम

कतर असमिसत ? कोसलO कीदशO कोसलO ? आननद-सनदाघरियO

कOाम आननद-सनदाघरियO ? जन-लोचनानाम तातपय@म सकलसमपतसमh उPरकोसलजनपद परचणडशासनाना परजारञजकाणा रघवशसय नपाणाम अयोधया इतयनवथ@नाघरिमका परशिसhा नगरी निवदयत ।पदनिववरणम असमिसत = अस “अस भनिव” लट., पर.प., ए.व. जनलोचनानाम = जनाना लोचनानिन, तOाम । ‘लोचन नयन नतरम ईकषण चकषरभिकषणी’ (अमरः) ।

अकारानतः, नप., O.निव., ब.व.

आननदसनदाघरियO = आननद सनददनित इनित । उपपदसमासः, ताचछीलय भिणनिनः (कत) । नकारानतः, प., स.निव., ब.व.

कोसलO = दशनिवशOसय सजञा बहवचनानता आजञा-समतसारिरत-दानवानाम

आजञया समतसारिरताः = आजञासमतसारिरताः आजञा-समतसारिरत-दानवानाम = आजञासमतसारिरताः दानवाः यOा त, तOाम

राजञाम = नकारानतः, प., O.निव., ब.व. । ‘राजा राट-पारचिथव-कषमाभत-नप-भप-महीभिकषतः’, ‘राजा मगाङक कषसकरिततरय नप’ (अमरः)

अयोधया योधया = योhम शकया । यध “यध समपरहार” + णयत (कत) । अयोधया = न योधया ।

परी = आकारानतः, सतरी., पर.निव., ए.व. । ‘पः सतरी परी-नगय� वा’ (अमरः) । रघणाम = बहवचन तदवशजानाम इतयथ@ः । छनदः वPम – इनCवजरा । ‘सयादरिदनCवजरा यदरिद तौ जगौ गः’ (११ अकषराभिण)Word-Meaning परी असमिसत = There is a city

अयोधया इनित = called Ayodhya, (that which cannot be fought against by the enemies)

परशसता = (feminine) which is famous राजञाम = belonging to the kings

रघणाम = of the Raghu clan आजञा-समतसारिरत-दानवानाम = to those (kings), by whose mere order

(आजञा) the asuras will be driven far away (समतसारिरत) कोसलO = within the kingdom of Uttara Koshala

आननद-सनदाघरियO = in that, which causes delight जन-लोचनानाम = to the eyes of the people

12. शलोकः मलपाठःतामाव6ददशरथः 6रवनदिनदतन 6ङकरनदनन निवनिहता6न6निवभागः ।वनदारकारिरनिवरजय 6रलोकलबधमनदारमालयमधवासि6तवा6भमिमः ॥ १२ ॥ पदचछदःताम, आवसत, दशरथः, सरवदधिनदतन, सङjनदनन, निवनिहत+आसन-सनिवभागः, वनदारक+अरिर-निवजय, सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमःअनवयाथ@ः आवसत = अघरिधवसनित सम ताम = अयोधयानगरीम दशरथः = दशरथनामा अजपतरः रघवशनपः निवनिहतासनसनिवभागः = कत-सिसहासन-निवभागः, दP-अधा@सनः सङjनदनन = इनCण सरवदधिनदतन = दवपदधिजतन वनदारकारिरनिवजय = वनदारकाः दवानाम अरयः, शतरवः, असराः । तOा निवजय पराभव सनित सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः = भलोक अनिप सवग@स;म अनभवनित इतयथ@ः ।

सरलोक = सवग^ । लबधानिन = परा|तानिन, सनतषटः सरः दPानिन । मनदाराणाम = पारिरजातकसमानाम । मालयानिन = सरजः, मालाः । मधना = (तOा) पषपरसन । वाशिसता = सरभीकता । वासभघरिमः = निनवाससथान यसय तादशः ।

अनवयःसरवदधिनदतन सङjनदनन निवनिहतासनसनिवभागः, वनदारकारिरनिवजय सरलोक-लबध-मनदारमालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः दशरथः ताम आवसतआकाङकषा आवसत

(कतर) काम आवसत ? ताम कः आवसत ? दशरथः

कीदशः दशरथः ? निवनिहतासन-सनिवभागः निवनिहत+आसन-सनिवभागः ? सjनदनन

कीदशन सjनदनन ? सरवदधिनदतन पनः कीदशः दशरथः ? सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः

कसमिसमन समय लबध मालयम ? वनदारकारिर-निवजयतातपय@म दशरथो नाम नपशरषठः अयोधयानगरीम अघरिधवसनित सम । सः दशरथः दवराजसय इनCसयानिप माननीयः, इनCण सवसय सिसहासन अध@भागः तसम परदPः आसीत । निकञच, दानवाना निवजयोPर सवग@लोकात लबधाना पारिरजातमालाना सगनधन तसय निनवासः सरभिभतो बभव ।

पदनिववरणम आवसत – आ+ “वस निनवास” – लङ, परथम.१ ताम आवसत – वयाकरणनिवशOः । अयोधयाया वसनित – अयोधयाम आवसनित/अघरिधवसनित/उपवसनित ।

‘उपानवधयाङवसः’ (१.४.४८) इनित अघरिधकरणसय कम@सजञा । सरवदधिनदतन – सरः वदधिनदतः, तन सङjनदनन – ‘इनCो मरतवान मघवा.... सङjनदनो दशचयवनः’ (अमरः) निवनिहतासनसनिवभागः – आसनसय सनिवभागः, निवनिहतः आसनसनिवभागः यसय सः वनदारकारिरनिवजय – वनदारकाणाम अरयः, वनदारकारीणा निवजयः, तसमिसमन । ‘वनदारका दवतानिन पशिस वा

दवताः सकरिसतरयाम’ (अमरः) । ‘रिरपौ वरिर-सपतन-अरिर-निदवOद-दवOण-दह@दः’ (अमरः) । सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः

सराणा लोकः = सरलोकः सरलोक लबधानिन = सरलोकलबधानिन मनदाराणा मालयानिन = मनदारमालयानिन सरलोकलबधानिन मनदारमालयानिन = सरलोकलबधमनदारमालयानिन सरलोकलबधमनदारमालयाना मध = सरलोकलबधमनदारमालयमध सरलोकलबधमनदारमालयमधना वाशिसता = सरलोकलबधमनदारमालयमधवाशिसता वाससय भघरिमः = वासभघरिमः सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः = सरलोकलबधमनदारमालयमधवाशिसता

वासभघरिमः यसय सः । इकारानतः, प., पर.प., ए.व.

छनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning दशरथः = Dasaratha

ताम आवसत = resided in it निवनिहतासन-सनिवभागः = He who has been given (निवनिहत) a share (सनिवभाग) of the

throne (आसन) सjनदनन = by Indra

सरवदधिनदतन = by him, who is worshipped by the devas सरलोक-लबध-मनदार-मालय-मध-वाशिसत-वासभघरिमः = He whose residence is scented by

the nectar in the garlands made of the Paarijaata flowers that are obtained only in the land (लोक) of the Devas (सर) वनदारकारिर-निवजय (सनित) = (those garlands were obtained) when victory

(निवजय) was obtained over the enemies (अरिर) of the Devas (वनदारक)12a. गदयम परसतावनादशरथसय पतराभावपरयकतः शोकः, समनतरण सशिचतः उपायः मलपाठःअथासमिसमनननपतयतया दयमानमानस पतराथ� jतमशवमध निवधात मपतिनतरभिभः सम मनतरयमाण दशरथ समनतरः परहषटमना महOरङगदशसङगतावगरहनिनगरहशौणडसय निवभाणडकसनोरवशयमषयशङगसय परसादातपरभवो भनिवता कमाराणाघरिमनित सनतकमारोदीरिरत परावPमसम दशरथाय कथयामास ।पदचछदःअथ, असमिसमन, अनपतयतया, दयमान-मानस, पतराथ@म, jतम, अशवमधम, निवधातम, मपतिनतरभिभः, समम, मनतरयमाण, दशरथ, समनतरः, परहषटमनाः, महOः, अङग-दश-सङगत-अवगरह-निनगरह-शौणडसय, निवभाणडक-सनोः, अवशयम, ऋषयशङगसय, परसादात, परभवः, भनिवता, कमाराणाम, इनित, सनतकमार-उदीरिरतम, परा-वPम, असम, दशरथाय, कथयामासससकरिनधः असमिसमनननपतयतया = असमिसमन + अनपतयतया (ङमडागमससकरिनधः)अनवयाथ@ः अथ = अननतरम असमिसमन दशरथ = कोसलनप अनपतयतया = सनततः अभावन दयमानमानस = परिरत|यमान मनः यसय तादश

दयमानम = परिरत|यमानम मानसम = मनः

पतराथ@म = सनतनितपरा|तय अशवमध jतम = अशवमधसजञक यजञम निवधातम = कत@म मपतिनतरभिभः समम = अमातयः सह मनतरयमाण = निवचारयनित सनित समनतरः = दशरथसय अमातयO अनयतमः परहषटमनाः = सनतषटशिचPः असम दशरथाय = दशरथाय

सनतकमारोदीरिरतम = सनतकमारमहरषिOणा बरहममानसपतरण (बरहमसभाया) कशिथतम परावPम = पव@वPानतम कथयामास = उवाच महOः = ऋनिOवय@सय अङग-दश-सङगत-अवगरह-निनगरह-शौणडसय

अङगदश = अङगनामकराषटर सङगतः = परा|तः अवगरहः = वघरिषटपरनितबनध निनगरह = निनवत@न शौणडसय = दकषसय

निवभाणडकसनोः = निवभाणडकमहOः पतरसय परसादात = अनगरहण अवशयम = निनशचयन कमाराणा परभवः = पतरजनम भनिवता इनित = भनिवषयनित इनितअनवयःअथ असमिसमन दशरथ अनपतयतया दयमानमानस (सनित), पतराथ@म अशवमध jत निवधात मपतिनतरभिभः सम मनतरयमाण (सनित), परहषटमनाः समनतरः, महOः अङग-दश-सङगत-अवगरह-निनगरह-शौणडसय निवभाणडकसनोः परसादात अवशय कमाराणा परभवः भनिवता इनित सनतकमारोदीरिरत परावPम असम दशरथाय कथयामास आकाङकषा कथयामास

कसम कथयामास ? असम कसम असम ? दशरथाय

किक कथयामास ? परावPम कीदश परावPम ? सनतकमारोदीरिरतम किक इनित परावPम ? अवशय भनिवता इनित

कः भनिवता ? परभवः कOा परभवः ? कमाराणाम

कसमात हतोः भनिवता ? परसादात कसय परसादात ? महOः

कसय महOः ? निवभाणडकसनोः कीदशसय निवभाणडकसनोः ? अङग-दश-सङगत-अवगरह-निनगरह-शौणडसय

कः कथयामास ? समनतरः कीदशः समनतरः ? परहषटमनाः

कदा कथयामास ? मनतरयमाण (सनित) कः सह मनतरयमाण (सनित) ? मपतिनतरभिभः समम निकमथ� मनतरयमाण (सनित) ? निवधातम

क निवधातम ? jतम क jतम ? अशवमधम

निकमथ� निवधातम ? पतराथ@म कदा मनतरयमाण (सनित) ? दयमानमानस (सनित)

कसमिसमन दयमानमानस (सनित) ? असमिसमन कसमिसमन असमिसमन ? दशरथ

कया हतना दयमानमानस (सनित) ? अनपतयतया कदा दयमानमानस (सनित) ? अथ

तातपय@म पतराभावन दःखि;तः दशरथः पतरपरा|तयथ� अशवमधयाग कत� सवसय अमातयः सह चचा� करोनित सम । तदा तसय अमातयO अनयतमः समनतरः कदाशिचत बरहमणः मानसपतरण सनतकमारण कशिथत पव@वPानतमक समतवा दशरथाय उकतवान - "अङगदश सञजातसय अवगरहसय निनवारकः, निवभाणडकपतरः ऋषयशङगः । तसय अनगरहण दशरथसय पतराः जनिनषयपतिनत" इनित ।पदनिववरणम अनपतयतया = न अपतयम, अनपतयम । अनपतयसय भावः अनपतयतया । अनपतय+तल (तदधिhतः), तया

। आकारानतः, सतरी., त.निव., ए.व. दयमानमानस = दयमान मानस यसय सः, तसमिसमन । द “दङ परिरताप” + शानच मपतिनतरभिभः समम = ‘सहयकतऽपरधान’ (२.३.१९) इनित ततीया मनतरयमाण = मनतर “मबितर ग|तपरिरभाOण” + शानच (कत), प., स.निव., ए.व. अवगरहः = “वघरिषटव@O तनिदवघात अवगराह-अवगरहौ समौ” (अमरः) भनिवता = भ “भ सPायाम” लट., पर.प., ए.व. । अनदयतन भनिवषयनित लट. कथयामास = कथ “कथ वाकयपरबनध” शिलट., पर.प., ए.व.रामायणपरसङगः तसय चवपरभावसय धम@जञसय महातमनः ।

सताथ� त|यमानसय नासीद वशकरः सतः ॥ (बाल ८.१)

एतचछ³तवा रहः सतो राजानघरिमदमबरवीत । शरयता तत परावP पराण च मया शरतम ॥

ऋपतितवसमिगभरपदरिदषटोऽय परावPो मया शरतः । सनतकमारो भगवान पव� कशिथतवान सवयम ॥ (बाल ९.१-२)

अनयनिवOयाः ऋषयशङगः

ऋषयशङगाय मनय निवभाणडकसताय च । नमः शानताघरिधपतय सदयः सदवघरिषटहतव । ।

Word-Meaning अथ = Then दशरथ = when Dasaratha

असमिसमन = when he (Dasaratha) दयमानमानस = when he, whose mind (मानस) was extremely agitated

(दयमान) अनपतयतया = due to lack of progeny (अनपतयता)

मनतरयमाण = when he was discussing in private मपतिनतरभिभः समम = with the ministers

निवधातम = to carry out अशवमध jतम = the yagna called Ashwamedha

पतराथ@म = for begetting children समनतरः = Sumantra, one of Dasaratha’s ministers

परहषटमनाः = one who was happy at heart

असम दशरथाय = to this Dasaratha कथयामास = told परावPम = an earlier-known information

सनतकमार+उदीरिरतम = that which was told by the sage Sanatkumara इनित = that परभवः = the birth

कमाराणाम = of the sons अवशयम = definitely भनिवता = will happen परसादात = by the grace

महOः ऋषयशङगसय = of Sage Rishyashrunga निवभाणडकसनोः = of him, who is the son of Sage

Vibhaandaka अङगदश-सङगत+अवगरह-निनगरह-शौणडसय = of him, who is an expert

(शौणड) who succeeded in eliminating (निनगरह) the drought (अवगरह) that had befallen (सङगत) on the country (दश) named Anga (अङग)

12b. गदयम परसतावनाऋषयशङगम अङगदशाद आनीय दशरथः अशवमधयजञ पतरकामषटिषट च आचरनित मलपाठःसोऽनिप समनतरवचनाचछानताघरिधः शानताकटसकरिमबन समबसकरिनधन मनिनमानीय वशिसषठादरिदषटमशवमधाधवर सरयरोधशिस निवधाय ततर पतरीयाघरिमषटिषट निवघरिधवतकत@मारभत ।पदचछदःसः, अनिप, समनतर-वचनात, शानत+आघरिधः, शानता-कटसकरिमबनम, समबसकरिनधनम, मनिनम, आनीय, वशिसषठ+आदरिदषटम, अशवमध+अधवरम, सरय-रोधशिस, निवधाय, ततर, पतरीयाम, इघरिषटम, निवघरिधवत, कत@म, आरभत ।ससकरिनधः समनतरवचनाचछानताघरिधः = समनतरवचनात + शानताघरिधः (छतवससकरिनधः)अनवयाथ@ः सोऽनिप = दशरथः अनिप समनतरवचनात = समनतरण कशिथतात सनतकमारपरसङगात शानताघरिधः = शम गतः मानशिसकवयथा यसय सः

शानतः = शम गतः आघरिधः = मानशिसकवयथा

शानताकटसकरिमबनम = रोमपादपतरयाः शानतायाः पनितम समबसकरिनधनम = भरातसमसय रोमपादसय जामातारम मनिनम = ऋषयशङगम आनीय = सवयम उपस|य@ सगौरवम अयोधयाम आगमयय वशिसषठादरिदषटम = कलगरणा वशिसषठन उपदरिदषटम अशवमधाधवरम = अशवमधनामक यजञम सरयरोधशिस = सरयनदयाः तीर निवधाय = कतवा

ततर = सरयतीर एव पतरीयाम इघरिषटम = पतरोतपादनहत यागम निवघरिधवत = यथाशासतरम कत@म = निवधातम आरभत = उपाjमतअनवयःसमनतरवचनात शानताघरिधः सः अनिप, शानताकटसकरिमबन समबसकरिनधन मनिनम आनीय, वशिसषठादरिदषटम अशवमधाधवर सरयरोधशिस निवधाय, ततर पतरीयाम इषटिषट निवघरिधवत कत@म आरभत ।आकाङकषा कत@म आरभत

किक कत@म आरभत ? इघरिषटम का इघरिषटम ? पतरीयाम

कथ कत@म आरभत ? निवघरिधवत कतर कत@म आरभत ? ततर (सरयरोधशिस) कः आरभत ? सः अनिप

कथमभतः सः ? शानताघरिधः कसमात हतोः शानताघरिधः ? समनतरवचनात

किक कतवा आरभत ? आनीय कम आनीय ? मनिनम

कीदश मनिनम ? शानताकटसकरिमबनम पनः कीदश मनिनम ? समबसकरिनधनम

पनः किक कतवा आरभत ? निवधाय कतर निवधाय ? सरयरोधशिस किक निवधाय ? अशवमधाधवरम

कीदश अशवमधाधवरम ? वशिसषठादरिदषटमतातपय@म समनतरसय वचन शरतवा समानिहतः दशरथः सवय गतवा शानतापनितम ऋषयशङगम अयोधया परनित आनीय तसय याजकतव सरयतीर अशवमधयजञ कतवा ततः पतरकामषटिषट कत@म आरबधवान ।पदनिववरणम शानताघरिधः = इकारानतः प., पर.निव., ए.व. । शानतः आघरिधः यसय सः । ‘पसयाघरिधमा@नसी वयथा’ (अमरः) शानताकटसकरिमबनम = कटमबः असय असतीनित कटमबी । कटमब+इन (तदधिhतः) । शानतायाः कटमबी ।

नकारानतः, प., निदव.निव., ए.व. । समबसकरिनधनम = समबनधः असय असमिसत । समबनध + इन (तदधिhतः) । नकारानतः, प., निदव.निव., ए.व. । वशिसषठादरिदषटम = वशिसषठन आदरिदषटः, तम अशवमधाधवरम = अशवमधः इनित अधवरः, तम । ‘यजञः सवोऽधवरो यागः’ (अमरः) सरयरोधशिस = सरयवाः रोधः, तसमिसमन । सकारानतः, नप, स.निव., ए.व. । ‘कल रोधशच तीर च’ (अमरः) पतरीयाम = पतराणाम इयम । पतर + छ (तदधिhतः) + टाप (सतरीपरतययः) आरभत = आ + रभ “रभ राभसय” । लङ, पर.प., ए.व.रामायणपरसङगः समनतरसय वचः शरतवा हषटो दशरथोऽभवत ।

अनमानय वशिसषठ च सतवाकय निनशामय च । सानतःपरः सहामातयः परययौ यतर स निदवजः ॥ (बाल ११.१३)

इषटिषट तऽह करिरषयाघरिम पतरीया पतरकारणात । अथव@शिशरशिस परोकतः मतरः शिसhा निवधानतः ॥ (बाल १५.२)

Word-Meaning आरभत = Started

कत@म = to perform निवघरिधवत = in the prescribed manner इघरिषटम = the yagna

पतरीयाम = that, which is of those who wish to beget children सः अनिप = Dasaratha also

शनत+आघरिधः = one, whose mental affliction has been pacified समनतरवचनात = due to the words of Sumantra

आनीय = after bringing मनिनम = Him, that Sage

शानताकटसकरिमबनम = Him, who is the husband of Shanta समबसकरिनधनम = Him, who is a relative (of Dasaratha since Shanta is

the daughter of Dasaratha’s friend or since Shanta is the Dasaratha’s daughter given in adoption to his friend)

निवधाय = having done अशवमध+अधवरम = the yagna called Ashvamedha

वशिसषठ+आदरिदषटम = that whose execution has been ordered by Sage Vashishta ततर = there

सरयरोधशिस = in the shores (रोधः) of River Sarayu12c. गदयम परसतावनापतरकामघरिषटयजञ हनिवः सवीकत@म आगताः दवाः बरहमाण परसकतय वकणठ गचछपतिनत, रावणाद रकषण पराथ@घरियतममलपाठःतदन हनिवराहरणाय धरणौ कतावतरणाः सव^ गीवा@णगणाः शतम;परम;ाशचतम@;ाय दशम;परतापगरीषमोषमसमपलोOणमावदय तन सह शरणघरिमनित शाङग@धनवान मनवाना नानानिवधपरसततसततयः कषीरामबराशिशमासदः ।पदचछदःतदन, हनिवर-आहरणाय, धरणौ, कत-अवतरणाः, सव^, गीवा@ण-गणाः, शतम;-परम;ाः, चतम@;ाय, दशम;-परताप-गरीषम-ऊषम-समपलोOणम, आवदय, तन, सह, शरणम, इनित, शाङग@धनवानम, मनवानाः, नाना-निवध-परसतत-सततयः, कषीर-अमब-राशिशम, आसदःअनवयाथ@ः तदन = तदननतरम, दशरथ पतरकामषटिषट कव@नित हनिवराहरणाय = हनिवभा@गसय सवीकाराय धरणौ = भमौ कतावतरणाः = परा|ताः सव^ = निनखि;लाः गीवा@णगणाः = दवसमहाः शतम;परम;ाः = इनCादयाः

चतम@;ाय = बरहमण दशम;-परताप-गरीषम-ऊषम-समपलोOणम = रावणसय यः पराjमः स एव निनदाघजनिनतम औषणयम ।

रावणसय पराjमः गरीषमकालसय आतप इव सवा@न दहनित इतयथ@ः । दशम;सय = रावणसय परतापः = पराjमः गरीषमोषमा = निनदाघजनिनतम औषणयम समपलोOणम = दाहः, तम

आवदय = निवजञा|य तन सह = बरहमणा साकम शाङग@धनवानम = शाङग@नामक-धनध@रम शरीमहानिवषणम शरणम इनित = रभिकषता इनित मनवानाः = अवबधयमानाः नाना-निवध-परसतत-सततयः = बहपरकारकाः ततकालोशिचताः/उपjानताः सतोतराभिण यOाम, तादशाः

नानानिवधाः = बहपरकारकाः परसतताः = ततकालोशिचताः/उपjानताः सततयः = सतोतराभिण

कषीरामबराशिशम = दगधसमCम आसदः = परापःअनवयःतदन हनिवराहरणाय धरणौ कतावतरणाः सव^ गीवा@णगणाः शतम;परम;ाः चतम@;ाय दशम;परतापगरीषमोषमसमपलोOणम आवदय तन सह शाङग@धनवान शरणघरिमनित मनवानाः नानानिवधपरसततसततयः कषीरामबराशिशम आसदः ।आकाङकषा आसदः

कम आसदः ? कषीरामबराशिशम क आसदः ? सव^

क सव^ ? गीवा@णगणाः कीदशाः गीवा@णगणाः ? शतम;परम;ाः पनः कीदशाः गीवा@णगणाः ? कतावतरणाः

कतर कतावतरणाः ? धरणौ कसम कतावतरणाः ? हनिवराहरणाय

कदा आसदः ? तदन किककतवा आसदः ? आवदय

क आवदय ? दशम;परतापगरीषमोषमसमपलोOणम (कम@पदम) कसम आवदय ? चतम@;ाय

कथभताः गीवा@णगणाः ? मनवानाः निकम इनित मनवानाः ? शाङग@धनवान शरणघरिमनित

कन सह ? तन सह पनः कथभताः गीवा@णगणाः ? नानानिवधपरसततसततयः

तातपय@म दशरथसय पतरकामषटौ हनिवभा@ग सवीकत@म आगताः इनCादयाः दवाः चतम@;बरहमण रावणपराjमण दनदहयमान निवशव निवजञा|य, तमव परसकतय रकषणाथ� महानिवषण पराथ@घरियत कषीरसमC परा|य निवनिवधः सतनितभिभः नारायण पराथ@यामासः ।

पदनिववरणम हनिवराहरणाय = हनिवOः आहरणम, तसम । अकारानतः, नप., च.निव., ए.व. धरणौ = इकारानतः, सतरी., स.निव., ए.व. । “धरा धरिरतरी धरभिणः कषोभिणः जया काशयपी भिकषनितः” कतावतरणाः = कतम अवतरण यः त शतम;परम;ाः

शत म;ाः यसय सः शतम;ः । “यजञः सवोऽधवरो यागः स|ततनतः म;ः jतः” (अमरः) । शतम;परम;ाः = शतम;ः परम;ः यOा त ।

दशम;-परताप-गरीषम-ऊषम-समपलोOणम दश म;ानिन यसय सः = दशम;: । दशम;सय परतापः = दशम;परतापः । गरीषमसय ऊषमा = गरीषमोषमा । दशम;-परताप-गरीषम-ऊषमा = दशम;परताप एव गरीषमोषमा । दशम;-परताप-गरीषम-ऊषम-समपलोOणम = दशम;-परताप-गरीषम-ऊषमणः समपलोOणम ।

शाङग@धनवानम = शाङग� धनः यसय सः । नकारानतः प., निदव.निव., ए.व. । मनवानाः = मन “मन अवबोधन” + शानच (कत) । अकारानतः, प., पर.निव., ब.व. । आसदः = आ + सद “Oद निवशरणगतयवसादनO” (निवशरण-गनित-अवसादनO) । शिलट., पर.प., ब.व.रामायणपरसङगः ततो दवाः सगनधवा@ः शिसhाशच परमO@यः ।

भागपरनितगरहाथ� व समवता यथानिवघरिध ॥ ताः समतय यथानयाय तसमिसमन सदशिस दवताः ।

अबरवन लोककता@रम बरहमाण वचन ततः ॥ भगवन तवतपरसादन रावणो नाम राकषसः ।

सवा@न नो बाधत वीया@त शाशिसत त न शकनमः । ।(बाल १५.४,५,६)

एतसमिसमनननतर निवषणरपयातो महादयनितः । शङ;चjगदापाभिणः पीतवासा जगतपनितः ॥

बरहमणा च समागमय ततर तसथौ समानिहतः । तमबरवन सराः सव^ समभिभषटय सनताः ॥

तवा निनयोकषयामह निवषणो लोकाना निहतकामयया ।ततर तव मानOो भतवा परवh लोककणटकम । अवधय दवतरषिवषणो समर जनिह रावणम ॥ (बाल १५.१६,१८,२१)

Word-Meaning तदन = After that (after Dasarata’s yagna) सव^ गीवा@णगणाः = all the group of devas

शतम;परम;ाः = those headed (परम;) by Indra, one who had done 100 (शत) ashwamedha yagna (म;)

धरणौ कतावतरणाः = those who had descended, on the earth हनिवः आहरणाय = to accept the oblations

आवदय = having narrated चतम@;ाय = to Brahma

दशम;-परताप-गरीषम-ऊषम-समपलोOणम = the scorching (समपलोOण) of the severe heat (ऊषम) of the summer (गरीषम) in the form of the valour (परताप) of the ten-faced (दशम;) Ravana.

मनवानाः = those who understand शाङग@धनवानम शरणम इनित = like “the one who possesses the bow called

Saarnga is our savior” तन सह = along with him, i.e., Brahma

नानानिवध-परसतत-सततयः = those who sang the different varieties of praises, appropriate for that time (परसतत) or those that were started (परसतत) कषीरामबराशिशम आसदः = reached (आ+शिसद) the milky ocean (कषीरामबराशिश)

13. शलोकः परसतावनामहानिवषणोः वण@नममलपाठः6नतापघन 6कलरजगता शाङग'चापाशिभराम लकषमीनिवदयललसि6तमत6ीगचछ6चछायकायम ।वकणठाखय मनिनरजनमनशचातकाना शरणय कारणयाप नितरदशपरिरषतकालमघ ददश' ॥ १३ ॥ पदचछदःसनताप-घनम, सकल-जगताम, शाङग@-चाप-अभिभरामम, लकषमी-निवदयत-लशिसतम, अतसी-गचछ-सचछाय-कायम, वकणठ-आखयम, मनिन-जन-मनस-चातकानाम, शरणयम, कारणय-अपम, नितरदश-परिरOत, काल-मघम, ददश@अनवयाथ@ः ददश@ = अपशयत नितरदशपरिरOत = दवाना गोषठी कालमघम = नीलामबदम सकलजगताम = सव^Oा लोकानाम सनतापघनम = दः;नाशकम शाङग@चापाभिभरामम = शाङग@नामकन धनOा मनोजञम लकषमीनिवदयललशिसतम = शरीः एव सौदाघरिमनी, तया णडिशलषटम

लकषमीः = शरीः निवदयत = सौदाघरिमनी लशिसतम = णडिशलषटम

अतसी-गचछ-सचछाय-कायम = कषमाखयः वकषनिवशOसय पषपसतबकन समाना दहः यसय तम अतसी = कषमाखयः वकषनिवशOः गचछम = पषपसतबकम । छाया = कापतिनतः कायः = दहः

वकणठाखयम = वकणठनामकम मनिन-जन-मनस-चातकानाम = मनिनजनाना मनाशिस एव चातकाः, तादशानाम

चातकाः = पभिकषनिवशOाः शरणयम = रकषकम कारणयापम = दया एव जलम यसय तादशम

कारणयम = दया आपः = जलम

अनवयःनितरदशपरिरOत सकलजगता सनतापघन, शाङग@चापाभिभराम, लकषमीनिवदयललशिसतम, अतसीगचछसचछायकाय, मनिनजनमनशचातकाना शरणय, कारणयाप, वकणठाखय कालमघ ददश@ ।आकाङकषा ददश@

क ददश@ ? नितरदशपरिरOत कम ददश@ ? कालमघम

कीदश कालमघम ? वकणठाखयम पनः कीदश कालमघम ? सनतापघनम

कOा सनतापघनम ? सकलजगताम पनः कीदश कालमघम ? शाङग@चापाभिभरामम पनः कीदश कालमघम ? लकषमीनिवदयललशिसतम पनः कीदश कालमघम ? अतसीगचछसचछायकायम पनः कीदश कालमघम ? शरणयम

कOा शरणयम ? मनिनजनमनशचातकानाम पनः कीदश कालमघम ? कारणयापम

तातपय@म दवगोषठी वकणठ परा|य नारायण ददश@ । सः नारायणः सव@लोकाना दः;नाशकः, शाङग@नामकन धनOा मनोजञः, लकषमीरपनिवदयता यकतः, अतसीपषपसमानकापतिनतः, मनिनजनमनोरपचातकाना शरणयः, दयारसपण@ः कालमघसदशः आसीत ।पदनिववरणम ददश@ = दश “दशिशर वीकषण” । शिलट., पर.प., ए.व. सतापघनम = सनताप हपतिनत – उपपदसमासः । सनताप + हन “हन किहसागतयोः” + टक (कत) ।

अकारानतः प., निदव.निव., ए.व. सकलजगताम = सकलानिन जगपतिनत, तOाम । तकारानतः, नप., O.निव., ब.व. शाङग@चापाभिभरामम

शाङग@चापः = शाङग@म इनित चापः शाङग@चापाभिभरामम = शाङग@चापन अभिभरामः, तम

लकषमीनिवदयललशिसतम = लकषमीः एव निवदयत, लकषमीनिवदयता लशिसतः, तम । “तनिडत सौदाघरिमनी निवदयत” (अमरः)

अतसीगचछसचछायकायम अतसीगचछम = अतसयाः गचछम अतसीगचछसचछायः = अतसीगचछन समाना छाया यसय सः अतसीगचछसचछायकायम = अतसीगचछसचछायः कायः यसय सः, तम । “छाया तवनातप कानतौ”

(वज.) वकणठाखयम = वकणठः आखया यसय सः, तम । “निवषणना@रायणः कषणो वकणठो निवषटरशरवाः” (अमरः) मनिनजनमनशचातकानाम

मनिनजनाः = मनयः जनाः मनिनजनमनाशिस = मनिनजनाना मनाशिस मनिनजनमनशचातकानाम = मनिनजनमनाशिस एव चातकाः, तOाम । “सव�सहापनिततममब न चातकानाम”

। शरणयम = शरण साधः । शरण + यत (तदधिhतः) कारणयापम = कारणयम आपः यसय सः । समासः अकारानतः ।

नितरदशपरिरOत = नितरदशाना परिरOत । दकारानतः, सतरी., पर.निव., ए.व. । “अमरा निनज@रा दवाः नितरदशा निवबधाः सराः” । “समजया परिरOद गोषठी सभा-सघरिमनित-ससदः”

कालमघम = कालः मघः, तम । अलङकारःरपकालङकारः । अतसीगचछसचछाय इनित उपमा । अनपरासः ।छनदः मनदाjानता वPम । “मनदाjानता जलघरिधOडगः मभौ नतौ तो गर चत” (४+६+७ = १७ परनितपादम, म-भ-न-त-त गणाः, गरः, गरः) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17ग ग ग ग ल ल ल ल ल ग ग ल ग ग ल ग गस नता प घन स क ल ज ग ता शा ङग@ चा पा भिभ रा मल कषमी निव दय लल शिस त म त सी ग चछ स चछा य का यमव क णठा खय म निन ज न म न शचा त का ना श र णयका र णया प नितर द श प रिर O तका ल म घ द द श@

Word-Meaning नितरदश-परिरOत = the assembly (परिरOत) of gods (नितरदश)

ददश@ = saw (दश) काल-मघम = the dark cloud

सकलजगता सनतापघनम = the destroyer (घन) of the miseries (सनताप) of all (सकल) the worlds (जगत)

शाङग@चाप-अभिभरामम = the one who delights / (अभिभराम) in the Sarnga (शाङग@) bow (चाप)

लकषमीनिवदयललशिसतम = the one who is embraced by the lightning in the form of Lakshmi

अतसी-गचछ-सचछाय-कायम = the one whose body (काय) has the shine (सचछाय) like (समम = सत) that of the bunch of flowers (गचछ) of the Atasee (अतसी) or Kshumaa tree

वकणठ-आखयम = the one who has the name (आखय) Vaikuta (वकणठ) मनिन-जन-मनः-चातकाना शरणयम = the liberator (शरणय) of the chataka

(चातक) birds (which drink only the rain water) in the form of the minds (मनः) of the saintly (मनिन) people (जन)

कारणय-आपम = the one who is filled with water (आप) in the form of kindness (कारणय)

14. शलोकःमलपाठःकषीरामभोधरज'ठरमशिभतो दहभा6ा पररोहः कालोनमीलतकवलयदलादवतमापादयनतम ।आतनवान भरजगशयन कामनिप कषौमगौर निन*ाम*ा निनखि�लरजगतीरकषण रजागरकाम ॥ १४ ॥ पदचछदःकषीर-अमभोधः, जठरम, अभिभतः, दह-भासाम, पररोहः, काल-उनमीलत-कवलय-दल-अदवतम, आपादयनतम, आतनवानम, भजग-शयन, कामनिप, कषौम-गौर, निनCा-मCाम, निनखि;ल-जगती-रकषण, जागरकामअनवयाथ@ः आपादयनतम = समपादयनतम

काल-उनमीलत-कवलय-दल-अदवतम = चनCोदयकाल यानिन नीलोतपलपतराभिण निवकसपतिनत तः अभदम काल = चनCोदयकाल उनमीलपतिनत = निवकसपतिनत कवलयदलानिन = नीलोतपलपतराभिण अदवतम = अभदम

कषीरामभोधः = दगधसमCसय जठरम = मधयभागम अभिभतः = समनतात दहभासाम = निनजशरीरकानतीनाम पररोहः = अङकरः दहभासा पररोहः अदवतम आपादयनतम = सवसय दहकानतः निकरणः कषीरसमCसय नीलवण@ता जनयनतम

इतयथ@ः । आतनवानम = परदश@यनतम निनCामCाम = योगनिनCावसथाम निनखि;लजगतीनाम = समसतलोकानाम रकषण = पालन जागरकाम = जागरतीम कामनिप = अपवा@म, अनिनवा@चयाम, लोकनिवलकषणतवात भजगशयन = शOपय@ङक कषौमगौर = दकलवत शभर भजगशयन निनखि;लजगतीरकषण जागरका कामनिप निनCामCाम आतनवानः = आदरिदशOसयोपरिर योगनिनCारतः

महानिवषणः वसततो लोकाना पालनततपर एव इतयथ@ः ।अनवयःदहभासा पररोहः कषीरामभोधः जठरम अभिभतः कालोनमीलतकवलयदलादवतम आपादयनतम, कषौमगौर भजगशयन निनखि;लजगतीरकषण जागरका कामनिप निनCामCाम आतनवान (निवषण नितरदशपरिरOत ददश@) ।आकाङकषा (ददश@)

क ददश@ ? (नितरदशपरिरOत) क ददश@ ? (निवषणम)

कीदश निवषणम ? आतनवानम निकम आतनवानम ? निनCामCाम

कीदशी निनCामCाम ? कामनिप पनः कीदशी निनCामCाम ? जागरकाम

कसमिसमन निवOय जागरकाम ? निनखि;लजगतीरकषण कतर निनCामCाम ? भजगशयन

कीदश भजगशयन ? कषौमगौर कीदश निवषणम ? आपादयनतम

आपादयनतम ? कालोनमीलतकवलयदलादवतम कतर कालोनमीलतकवलयदलादवतम ? जठरम अभिभतः

कसय जठरम ? कषीरामभोधः कः आपादयनतम ? पररोहः

कासा पररोहः ? दहभासाम

तातपय@म दवाना समहः कषीरसमCसय मधयभाग दकलवत शभरशरीरसय आदरिदशOसयोपरिर शयान महानिवषणम अCाकषीत । निवषणोः इनCनीलसघरिननभसय दहसय कानतया कषीरसमCसय मधयभाग कवलयदलानिन निवकशिसतानिन इव नीलतवम आसीत । निकञच, निवषणः योगनिनCाया निनरतः सननव सव^Oा लोकाना पालन करोनित सम ।पदनिववरणम कषीरामभोधः – कषीरसय अमभोघरिधः, तसय । इकारानतः, प., स.निव., ए.व. जठरम अभिभतः – ‘अभिभतः-परिरतः-समया-निनकOा-हा-परनितयोगऽनिप’ इनित वारणिPकन निदवतीयानिवभशिकतः दहभासाम – दहसय भासः, तासाम । सकारानतः, सतरी., O.निव., ब.व. । “सयः परभा रक रशिचः पतितवट भा

भास-छनिव-दयनित-दी|तयः” (अमरः) पररोहः – अकारानतः, प., त.निव., ब.व. कालोनमीलतकवलयदलादवतम

कालोनमीलपतिनत = काल उनमीलपतिनत कवलयदलानिन = कवलयसय दलानिन कालोनमीलतकवलयदलानिन = कालोनमीलपतिनत कवलयदलानिन कालोनमीलतकवलयदलादवतम = कालोनमीलतकवलयदलानाम अदवतम

आपादयनतम = आ + पद “पद गतौ” + भिणच + शत (कत) । प., निदव.निव., ए.व. आतनवानम = आ + तन “तन निवसतार” + शानच (कत) । प., निदव.निव., ए.व. भजगशयन = भजगः एव शयनम, तसमिसमन । “सप@ः पदाकः भजगः” (अमरः) कषौमगौर = कषौमः इव गौरम, तसमिसमन । अकारानतः, नप., स.निव., ए.व. निनCामCाम = निनCायाः मCा, ताम । निनखि;लजगतीरकषण

निनखि;लजगतयः = निनखि;लाः जगतयः, निनखि;लजगतीरकषण = निनखि;लजगतीना रकषणम, तसमिसमन । “जगती लोको निवषटप भवन जगत”

(अमरः) जागरकाम = “जाग निनCाकषय” + ऊक (कत), आकारानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व.अनयनिवOयाः ‘नितरदशपरिरOत ददश@’ इनित पव@शलोकात अनवत@त । कलकम । निवषणम इतयधयाहारः ।अलङकारः पवा@ध^ तदगणालङकारः – “तदगणः सवगणतयागादनयोतकषटगणाहनितः” । कषीर सवसय धवलता परिरतयजय निवषणोः

नीलवण� सवीकरोनित । उPराध^ निवरोधाभासः – “आभासतव निवरोधसय निवरोधाभास उचयत”छनदः मनदाjानता वPम । “मनदाjानता जलघरिधOडगः मभौ नतौ तो गर चत” (४+६+७ = १७ परनितपादम, म-

भ-न-त-त गणाः, गरः, गरः)Word-Meaning नितरदश-परिरOत = the assembly (परिरOत) of gods (नितरदश)

(ददश@) = saw (दश) आपादयनतम = one who is creating

काल-उनमीलत-कवलय-दल-अदवतम = indistinguishableness (अदवत) from the petals (दल) of the lilles (कवलय) that are blossoming (उनमीलत) during the moonrise (काल) (i.e., he is creating the darkness of the water lilies in the ocean)

जठरम अभिभतः = around (अभिभतः) the middle portion कषीरामभोधः = of the milk ocean दह-भासाम पररोहः = by the shooting flashes (पररोह) of his body’s

(दह) shine (भासा) आतनवानम = One who is exhibiting

निनCा-मCाम = the posture (मCा) of the sleep (निनCा) काम अनिप = some specific posture (the Yoga Nidra which is

mystic, which cannot be described) भजग-शयन = on the serpent bed

जागरकाम = One which is alert and attentive (जागरका) निनखि;ल-जगती-रकषण = in the protection (रकषण) of all (निनखि;ल) the

worlds (जगती) कषौम-गौर = the white color (गौर) of the skin (कषौम)

15. शलोकःपरसतावनानसिसहावतारसय वण@नममलपाठःपरहलादसय वय6नममिमत दतयवग'सय दमभ सतमभ वकषःसथलमनिप रिरपोय�गपदयन भततम ।बदधDदध परषवपषा मिमशिDत निवशवदषट दषटरारोसिचरतिवQशदभवन रह6ा सि6Qहवष ॥ १५ ॥ पदचछदःपरहलादसय, वयसनम, अघरिमतम, दतय-वग@सय, दमभम, सतमभम, वकषः-सथलम, अनिप, रिरपोः, यौगपदयन, भPम, बh-शरhम, परO-वपOा, घरिमभिशरत, निवशव-दषट, दषटरा-रोशिचर-निवशद-भवन, रहसा, सिसह-वOअनवयाथ@ः बhशरhम = कतसङकलपम रहसा = वगन सिसहवO = कणठीरवाकार परOवपOा घरिमभिशरत = नरशरीरण घरिमशिलत । नरसिसहावतार इतयथ@ः । निवशवदषट = सवÏः (आशचय@तया) अवलोनिकत दषटराणाम = ;रदनतानाम, रोशिचOा = कानतया, निवशदानिन = शभराभिण, भवनानिन = लोकाः । नसिसहसय

दनतकानतया सव^ लोकाः परकाशिशता इतयथ@ः । भPम = निवदारघरियतम यौगपदयन = समकाल परहलादसय = निहरणयकशिशपसतसय अघरिमतम = अपारम वयसनम = निवपदम दतयवग@सय = असरसमहसय दमभम = कपटम सतमभम = अयःसतमभम रिरपोः = शतरोः निहरणयकशिशपोः वकषःसथलम = उरःसथलमअनवयःदषटरारोशिचरषिवशदभवन, निवशवदषट, परOवपOा घरिमभिशरत सिसहवO परहलादसय अघरिमत वयसनम, दतयवग@सय दमभम, सतमभम, रिरपोः वकषःसथलम अनिप यौगपदयन भP रहसा बhशरh (नितरदशपरिरOत ददश@)

आकाङकषा नितरदशपरिरOत ददश@

क ददश@ ? निवषणम कीदश निवषणम ? बhशरhम

कथ बhशरhम ? रहसा कतर बhशरhम ? सिसहवO

कीदश सिसहवO ? परOवपOा घरिमभिशरत पनः कीदश सिसहवO ? निवशवदषट पनः कीदश सिसहवO ? दषटरारोशिचरषिवशदभवन

निकमथ� सिसहवO बhशरhम ? भPम कथ भPम ? यौगपदयन किक भPम ? परहलादसय अघरिमत वयसनम पनः किक भPम ? दतयवग@सय दमभम पनः किक भPम ? सतमभम पनः किक भPम ? रिरपोः वकषःसथलम अनिप

तातपय@म यः निवषणः दनतकानतया लोक परकाशयनत सव@जनदश@नीय नरसिसहवO झदरिटनित सवीकतय सवभकतसय परहलादसय निवपदम, असराणा कपटम, अयःसतमभम, शतरोः वकषःसथल च समकाल निवदारिरतवान, तादश निवषण दवाः अपशयन । पदनिववरणम अघरिमतम = न घरिमतम । नञततपरOः । दतयवग@सय = दतयाना वग@ः, तसय । दमभम = अकारानतः, प., निदव.निव., ए.व. । “कपटोऽसतरी वयाज-दमभ-उपधयः छदम-कतव” रिरपोः = उकारानतः, प, O.निव., ए.व. । “रिरपौ वरिर-सपतन-अरिर-निदवOद-दवOण-दह@दः” यौगपदयन = यगपद + भाव षयञ (तदधिhतः) । अकारानतः, नप., त.निव., ए.व. भPम = “भिभदरिदर निवदारण” + तमन (कत) – अवययम । बhशरhम = बhा शरhा यसय सः, तम परOवपOा = परOसय वपः, तन । Oकारानतः, नप., त.निव., ए.व. निवशवदषट = निवशवन दषटः / निवशवः दषटः, तसमिसमन दषटरारोशिचरषिवशदभवन

दषटरारोशिचः = दषटराणा रोशिचः दषटरारोशिचरषिवशदानिन = दषटरारोशिचOा निवशदानिन दषटरारोशिचरषिवशदभवन = दषटरारोशिचरषिवशदानिन भवनानिन यसय सः, तसमिसमन ।

रहसा = सकारानतः, नप., त.निव., ए.व. सिसहवO = सिसहसय वOः, तसमिसमनछनदः मनदाjानता वPम । “मनदाjानता जलघरिधOडगः मभौ नतौ तो गर चत” (४+६+७ = १७ परनितपादम, म-भ-न-त-त गणाः, गरः, गरः)Word-Meaning बhशरhम = One who had commitment (taken a decision to be commited)

रहसा = Quickly / instantaneously सिसहवO = in the form of a lion

परOवपOा घरिमभिशरत = in that one which is mixed with human form

निवशवदषट = in that one which was watched in wonder by the whole world

दषटरारोशिचरषिवशदभवन = in that one whose protruding sharp teeth’s (दषटरा) shine (रोशिच) whitens (निवशद) up the world (भवन)

भPम = To destroy – to rend them apart यौगपदयन = At the same time परहलादसय अघरिमत वयसनम = Prahlada’s (परहलाद) boundless (अघरिमत) dangers /

miseries / distress (वयसन) दतयवग@सय दमभम = The Asura clan’s (दतयवग@) croocked ways / arrogance

/ cunningness (दमभ) सतमभम = pillar रिरपोः वकषःसथलम अनिप = and (अनिप) the enemy’s (रिरप) chest (वकषःसथल)

16. शलोकः परसतावनादवः कता भगवतो नारायणसय सतनितः ।मलपाठःनारायणाय नसिलनायतलोचनाय नामावशनिषतमहाबसिलवभवाय ।नानाचराचरनिवधायकरजनमदश-नाभीपटाय परषाय नमः परसम ॥ १६ ॥ पदचछदःनारायणाय, नशिलन-आयत-लोचनाय, नाम-अवशनिOत-महा-बशिल-वभवाय, नाना-चर-अचर-निवधायक-जनम-दश-नाभी-पटाय, परOाय, नमः, परसमअनवयाथ@ः नमः = अभिभवादनम नारायणाय = निवषणव नशिलन = कमल इव, आयत = निवशाल, लोचन = नयन यसय, तादशाय । पणडरीकाकषाय नामना = आखयामातरण, अवशनिOतम = शOीकतम, महत = भघरियषठम, बलः = दतयचjवरषितनः, वभवम

= समपत यन तसम नाना = बहपरकारक, चराचरम = सथावरजङगमातमक जगत, तसय निवधायकः = सघरिषटकता@ बरहमा, तसय

जनमदशः = उतपभिPसथानम, नाभीपटम = नाभिभपदमकोश परसम परOाय = परमातमनअनवयःनारायणाय नशिलन-आयत-लोचनाय नाम-अवशनिOत-महा-बशिल-वभवाय नाना-चर-अचर-निवधायक-जनम-दश-नाभी-पटाय परसम परOाय नमः आकाङकषा नारायणाय नमः

कीदOाय नारायणाय ? नशिलन-आयत-लोचनाय पनः कीदOाय नारायणाय ? नाम-अवशनिOत-महा-बशिल-वभवाय पनः कीदOाय नारायणाय ? नाना-चर-अचर-निवधायक-जनम-दश-नाभी-पटाय पनः कीदOाय नारायणाय ? परसम परOाय

तातपय@मनारायणाय, पणडरीकनिवशालनतराय, असरचjवरषितनः बलः भघरियषठा समपद नाममातरशिशषटा कतवत, सघरिषटकत@ः बरहमणः उतपभिPसथानभत नाभिभकमल दधत परमातमन नमः

पदनिववरणम नमः – “नमः-सवसमिसत-सवाहा-सवधा-अल-वOड-योगाचच” (२.३.१६) इनित नमःशबदयोग चतथ�निवभशिकतः नशिलनायतलोचनाय

नशिलन इव आयत = नशिलनायत, नशिलनायतलोचनाय = नशिलनायत लोचन यसय सः, तसम

नाम-अवशनिOत-महा-बशिल-वभवाय नाम-अवशनिOतम = नामना अवशनिOतम बशिलवभवम = बलः वभवम महाबशिलवभवम = महत बशिलवभवम नाम-अवशनिOत-महा-बशिल-वभवाय = नामावशनिOत महाबशिलवभव यन सः, तसम

नाना-चर-अचर-निवधायक-जनम-दश-नाभी-पटाय चराचरम = चर च अचर च, नानाचराचरम = नाना चराचरम, नानाचराचरनिवधायकः = नानाचराचरसय निवधायकः, जनमदशः = जनमनः दशः, नानाचराचरनिवधायकजनमदशः = नानाचराचरनिवधायकसय जनमदशः नानाचराचरनिवधायकजनमदशनाभीपटाय = नानाचराचरनिवधायकजनमदशः नाभीपट यसय सः, तसम

परसम – अकारानतः, सव@नाम, च.निव., ए.व.अनयनिवOयाःनतोऽसमयह तवाऽखि;लहतभत नारायण परOमादयमवययम । यननाभिभजातादरनिवनदकोशाद बरहमानिवरासीद यत एO लोकः ॥ (भागवतम १०.४०.१)छनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning नारायणाय = to Narayana नशिलनायतलोचनाय = to him who has wide eyes like the petals of the lotus नामावशनिOतमहाबशिलवभवाय = to him by whom the great (महत) wealth (वभव) of

Bali (बशिल) was reduced (अवशनिOत) only to the name (नाम) नानाचराचरनिवधायकजनमदशनाभीपटाय = to him, the lotus (पट) growing from whose

navel (नाभी) is the birth place (जनमदश) of the creator (निवधायक) of the world comprising of the different (नाना) mobile (चर) and immobile entities (अचर) (living and non-living)

परसम परOाय = to supreme (पर) being (परO) नमः = salutationsगदयम मलपाठःइनित परणमयोसति�तानतान सतनितरवम�रिरतहरिरनम�ान हरिरहयपरम�ानखि�लानमरानरणारणतामर6निवला6चोरल�चनमरीसिच6नतानराननदयननरनिवनदलोचनः सफटमभाषत ।पदचछदःइनित, परणमय, उसमिÄतान, एतान, सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान, हरिरहय-परम;ान, अखि;लान, अमरान, अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः, लोचन-मरीशिच-सनतानः, आननदयन, अरनिवनद-लोचनः, सफटम, अभाOत ।

ससकरिनधः सतनितरवम;रिरतहरिरनम;ान = सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत + म;ान । अननाशिसकससकरिनधःअनवयाथ@ः इनित = एवपरकारण परणमय = साषटाङगपरणाम कतवा उसमिÄतान = उÄान परा|तवतः एतान = इमान सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान

सततः = सतोतरसय रवण = धवनिनना म;रिरतानिन = अनरभिणतानिन हरिरताम = दरिदशाम म;ानिन = परदशाः यOा तान । सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान = दवाना सतोतरसय उचचधवनिनना सवा@ः दरिदशः परिरताः इतयथ@ः

हरिरहयपरम;ान = इनCादीन अखि;लान = सवा@न अमरान = दवान अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः

अरणारणम = अतयनतलोनिहतम तामरसम = कमलम निवलासचोरः = सौनदया@पहारिरभिभः । तPलयः इतयथ@ः ।

लोचनमरीशिचसनतानः लोचनयोः = नतरयोः मरीचीणा = निकरणानाम सनतानः = समहः

आननदयन = तोOयन अरनिवनदलोचनः = राजीवाकषः सफटम = सपषटम अभाOत = अबरवीतअनवयःइनित परणमय उसमिÄतान एतान सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान हरिरहय-परम;ान अखि;लान अमरान अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः लोचन-मरीशिच-सनतानः आननदयन अरनिवनद-लोचनः सफटम अभाOत ।आकाङकषा इनित अभाOत ।

कथम अभाOत ? सफटम कः अभाOत ? अरनिवनद-लोचनः किक कव@न अभाOत ? आननदयन

कान आननदयन ? एतान अखि;लान अमरान कीदOान अमरान ? उसमिÄतान

किक कतवा उसमिÄतान ? परणमय पनः कीदOान अमरान ? सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान पनः कीदOान अमरान ? हरिरहय-परम;ान

कः आननदयन ? लोचन-मरीशिच-सनतानः

कीदशः लोचन-मरीशिच-सनतानः ? अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः तातपय@मइनCादीना दवाना सतनितधवनिनभिभः दरिदशः परिरपणा@ः । ततः एतान दवान कमलवतसनदरः नतरपरभाभिभः तोOयन राजीवाकषः निवषणः वयकतम अवोचत । पदनिववरणम परणमय = नम “णम परहवतव शबद च” + लयप, अवययम उसमिÄतान = उत + सथा “षठा गनितनिनवPौ” + कत (कत) । अकारानतः, प., निदव.निव., ब.व. सतनित-रव-म;रिरत-हरिरत-म;ान

सतनितरवः = सततीना रवः सतनितरवम;रिरतानिन = सतनितरवण म;रिरतानिन हरिरनम;ानिन = हरिरता म;ानिन सतनितरवम;रिरत-हरिरत-म;ान = सतनितरवम;रिरतानिन हरिरनम;ानिन यOा तान

हरिरहयपरम;ान = हरिरहयः परम;ः यOा तान । “जमभभदी हरिरहयः सवाराट नमशिचसदनः” (अमरः) अमरान = “अमरा निनज@रा दवाः नितरदशा निवबधाः सराः” (अमरः) अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः

अरण-अरण-तामरसम = अरणारण तामरसम अरण-अरण-तामरस-निवलासः = अरणारणतामरससय निवलासः, अरण-अरण-तामरस-निवलास-चोरः अरण-अरण-तामरस-निवलाससय चोराः, तः

लोचनमरीशिचसनतानः लोचनमरीचयः = लोचनयोः मरीचयः, लोचनमरीशिचसनतानः = लोचनमरीचीणा सनतानाः, तः । “लोचन नयन नतरम” (अमरः), “भानः करो

मरीशिचः” आननदयन = आ+ नद “टनदरिद समhौ” + भिणच + शत (कत) – तकारानतः, प., पर.निव., ए.व. अरनिवनदलोचनः = अरनिवनद इव लोचन यसय सः । “वा पशिस पदम नशिलनम अरनिवनद महोतपलम । पङकरह

तामरस सारस सरसीरहम” (अमरः) सफटम = “सपषट सफट परवयकतम उलबणम” (अमरः) अभाOत = भाO “भाO वयकताया वाशिच” – लङ, पर.प., ए.व.अनयनिवOयाः“पाभिणपादतल रकत नतरानतौ च न;ासतथा । ताल-दधिजहवा-अधरोषठ च स|तरकतः स;ी भवत” – महाभागयलकषणानिन ।Word-Meaning एतान = all those

उसमिÄतान = those who rose up परणमय = after prostrating इनित = saying this (the praise mentioned in the earlier shloka)

सतनितरवम;रिरतहरिरत-म;ान = those whose spaces (म;) of the directions (हरिरत) were as though speaking out (म;रिरत) (i.e., echoing) with the sound (रव) of the praises (सतनित) that they sang

अरिरहयपरम;ान = those comprising of Indra and others अखि;लान = all of them अमरान = devas आननदयन = causing delight in them

लोचनमरीशिचसनतानः = through the collection (सनतान) of the rays (मरीशिच) of his eyes (लोचन), i.e., through his glances, अरणारणतामरसनिवलासचोरः = through them, which steal (i.e., excel)

(चोर) the beauty (निवलास) of the deep pink (अरण+अरण) coloured lotus (तामरस)

अरनिवनदलोचनः = lotus eyed one अभाOत = spoke

सफटम = with clarity17. शलोकः परसतावनादवानदरि·शय नारायणकतः कशलपरशनः ।मलपाठःअनिप कशलममतया'ः सवागत 6ामपरत वः शमिमतदनरजदमभा किकQ न दमभोसिलकसिलः ।अनिप सिधषणमनीषानिनरमिमQता नीनितमागा'ः नितरदशनगरयोगकषमकतय कषमनत ॥ १७ ॥ पदचछदःअनिप, कशलम, अमतया@ः, सवागतम, सामपरतम, वः, शघरिमत-दनज-दमभा, निकम, न, दमभोशिल-कशिलः, अनिप, घरिधOण-मनीOा-निनरमिमताः, नीनितमागा@ः, नितरदश-नगर-योगकषम-कतय, कषमनतअनवयाथ@ः ह अमतया@ः = ह दवाः अनिप कशलम ? = कषम वा ? वः = यषमाकम सामपरतम = इदानीम सवागतम = स;ागमनम दमभोशिलकशिलः

दमभलः = वजरायधसय कशिलः = निवलासः

शघरिमतदनजदमभा शघरिमतः = निनवारिरतः दनजानाम = दानवानम दमभः = कपटः यया तादशी

किक न ? दानवाः निवधवसताः निकम इनित परशनः अनिप = निकम कषमनत = समथा@ः भवपतिनत नीनितमागा@ः = नयपhतयः घरिधOणमनीOानिनरमिमताः

घरिधOणसय = दवगरोः बहसपतः मनीOया = बदधया निनरमिमताः = रशिचताः

नितरदशनगरयोगकषमकतय नितरदशानाम = दवानाम नगरम = परम (अमरावती) योगकषमकतय = सरकषणकम@भिण

अनवयःअमतया@ः! अनिप कशलम ? वः सामपरत सवागतम । दमभोशिलकशिलः शघरिमतदनजदमभा निकम ? घरिधOणमनीOानिनरमिमताः नीनितमागा@ः नितरदशनगरयोगकषमकतय कषमनत अनिप ?आकाङकषा अमतया@ः! अनिप कशलम ? वः सामपरत सवागतम । दमभोशिलकशिलः शघरिमतदनजदमभा निकम ? कषमनत अनिप ?

क कषमनत ? नीनितमागा@ः कीदशाः नीनितमागा@ः ? घरिधOणमनीOानिनरमिमताः कसम कषमनत ? नितरदशनगरयोगकषमकतय

तातपय@मह दवाः! कषम निकम ? भवताम इदानी सवागतम । वजरायधः दानवाना कपटनाशन करोनित निकल ? दवगरोः बहसपतः नयोपायाः अमरावतयाः सरकषण समथा@ः सपतिनत नन ? पदनिववरणम अमतया@ः – अकारानतः, प., समबोधनपरथमा. निव., ब.व. । “आदरिदतया ऋभवोऽसवपना अमतया@ अमतानधसः”

(अमरः) वः – यषमद-शबदः, O.निव., ब.व. शघरिमतदनजदमभा

दनजदमभः = दनजाना दमभः शघरिमतदनजदमभा = शघरिमतः दनजदमभः यया सा

दमभोशिलकशिलः = दमभोलः कशिलः । इकारानतः, सतरी., पर.निव., ए.व. । “शतकोदरिटः सवरः शमबो दमभोशिलः अशनिनदव@योः” (अमरः)

घरिधOणमनीOानिनरमिमताः घरिधOणमनीOा = घरिधOणसय मनीOा घरिधOणमनीOानिनरमिमताः = घरिधOणमनीOया निनरमिमताः । “बहसपनितः सराचाय� गीषपनितरमिधOणो गरः”,

“बदधिhम@नीOा घरिधOणा” (अमरः) नितरदशनगरयोगकषमकतय

नितरदशनगरम = नितरदशाना नगरम योगकषमम = योगशच कषमशच तयोः समाहारः नितरदशनगरयोगकषमम = नितरदशनगरसय योगकषमम, नितरदशनगरयोगकषमकतय = नितरदशनगरयोगकषमसय कतयम , तसम । “अमरा निनज@रा दवासकरिसतरदशा निवबधाः

सराः” (अमरः) । अलबधलाभो योगः, लबधसय परिरपालन कषमः । कषमनत = कषम “कषमO सहन”, आत. प., लट., पर. निव., ब. व.छनदःमाशिलनीवPम – ‘ननमयययतय माशिलनी भोनिगलोकः’ - १५ (८+७) वणा@ः Word-Meaning अमतया@ः! O Devas! अनिप कशलम ? Are you all doing fine ? वः सामपरत सवागतम । A warm welcome (सवागतम) to all of you (वः) now (सामपरतम) दमभोशिलकशिलः शघरिमतदनजदमभा निकम ? Has the sport (कशिल) of Vajra (दमभोशिल) been

successful in warding off (शघरिमत) the conceit (दमभ) of the asuras (दनज) ?

घरिधOणमनीOानिनरमिमताः नीनितमागा@ः नितरदशनगरयोगकषमकतय कषमनत अनिप ? Have the governance policies (नीनितमाग@), that have been framed (निनरमिमत) by the intelligence (मनीOा) of Bruhaspati (घरिधOण) been able (कषम) to do the work (कनित) of the protection (योगकषम) of the city (नगर) of the devas, who have only three stages without the fourth state of old age (नितरदश) ?

गदयम मलपाठःएव भगवतः कशलानयोगपरः6रीममता6ार6र6ा 6रसवतीमाकणय' 6मपण'मनोरथाना 6मन6ा 66तप6 परसम निवजञापयामा6 । पदचछदःएवम, भगवतः, कशल-अनयोग-परःसरीम, अमत-आसार-सरसाम, सरसवतीम, आकणय@, समपण@-मनोरथानाम, समनसाम, ससत, पस, परसम, निवजञापयामास । अनवयाथ@ः एवम = उकतपरकारण भगवतः = नारायणसय कशलानयोगपरःसरीम = कशलपरशनपरषिवकाम अमतासारसरसाम = सधाधारावत रशिचराम सरसवतीम = वाणीम आकणय@ = शरतवा समपण@मनोरथानाम = कताथा@ना समनसाम = दवानाम ससत = सघरिमनितः परसम पस = परमपरOाय निवजञापयामास = नयवदयतअनवयःएवम भगवतः कशल-अनयोग-परःसरीम अमत-आसार-सरसा सरसवतीम आकणय@ समपण@-मनोरथाना समनसा ससत परसम पस निवजञापयामास । आकाङकषा निवजञापयामास

कसम निवजञापयामास ? परसम पस कः निवजञापयामास ? ससत

कOा ससत ? समनसाम कीदशा समनसाम ? समपण@-मनोरथानाम

किक कतवा निवजञापयामास ? आकणय@ निकम आकणय@ ? सरसवतीम

कीदशी सरसवतीम ? अमत-आसार-सरसाम पनः कीदशी सरसवतीम ? कशल-अनयोग-परःसरीम कसय सरसवतीम ? भगवतः निकघरिमनित सरसवतीम ? एवम

तातपय@म नारायणसय ईदशा कशलपरशनपरषिवकाम सधाधारावत रशिचरा वाणी शरतवा कताथा@ना दवाना सघरिमनितः परमपरOाय निवषणव नयवदयत

पदनिववरणम कशलानयोगपरःसरीम

कशलसय = कषमसय अनयोगः = परशनः कशलानयोगपरःसरीम = कशलानयोगः परःसरः यसयाः सा, ताम । “कशल कषममसकरिसतरयाम”,

“परशनोऽनयोगः पचछा च” (अमरः) । परस+स+टच + ङीप । अमतासारसरसाम

अमतासारः = अमतसय आसारः अमतासारसरसाम = अमतासार इव सरसा, ताम । “धारासमपात आसारः” (अमरः)

समपण@मनोरथानाम = समपण@ः मनोरथः यOा त, तOाम समनसाम = “सपवा@णः समनसः नितरदरिदवशा दरिदवौकसः” (अमरः) । सकारानतः, प, ६.३ । ससत = दकारानतः, सतरी., पर.निव., ए.व. पस = “पस” सकारानतः, प., च.निव., ए.व. आकणय@ = आ + कण@ “कण@ भदन” - लयबनतावययम निवजञापयामास = निव + जञा “जञा निनयोग” + भिणच । शिलट., पर.प., ए.व. Word-Meaning एवम = in this way आकणय@ = having heard

भगवतः = the Lord’s सरसवतीम = speech कशलानयोगपरःसरीम = those that were begun with the inquiries about the

welfare अमतासारसरसाम = those that are sweet like the nectar

ससत = the assembly समनसाम = of those devas समपण@मनोरथानाम = of those whose desires have been fulfilled

निवजञापयामास = put forth the request परसम पस = to the supreme person

गदयममलपाठःदव ! कथमकशलमानिवभ'वदभवता कतावलमबानामसमाकम ? निकनत । पदचछदःदव, कथम, अकशलम, आनिवभ@वत, भवता, कत-अवलमबानाम, असमाकम, निकनतअनवयाथ@ः ह दव = भोः सवाघरिमन कथम = कन परकारण अकशलम = अशभम आनिवभ@वत = उतपदयत भवता = महातमना तवया कतावलमबानाम = दPाशरयाणाम असमाकम = नः काकः । निनशचयन अकशल नानिवभ@वनित निकनत = तथानिप (निकणडिञचद निवजञापनीयमसमिसत)

अनवयःदव कथम अकशलम आनिवभ@वत भवता कत-अवलमबानाम असमाकम निकनतआकाङकषा दव कथम आनिवभ@वत

निकम आनिवभ@वत ? अकशलम कOाम अकशलम ? असमाकम

कीदOाम असमाकम ? कत-अवलमबानाम कन कत-अवलमबानाम ? भवता

निकनततातपय@म महातमना तवया दPाशरयाणाम असमाक कन परकारण अशभम आनिवभ@वनित । (निनशचयन अशभ न आनिवभ@वनित इनित काकः ) । तथानिप ... (निकणडिञचद निवजञापनीयमसमिसत)पदनिववरणम अकशलम = न कशलम । नञ ततपरOः । आनिवभ@वत = आनिवस + भ “भ सPायाम” । निवघरिधशिलङ., पर.प., ए.व. कतावलमबानाम = कतः अवलमबः यOा त, तOामWord-Meaning ह दव = O Lord कथम अकशलम आनिवभ@वत = How (कथम) can inauspiciousness (अकशलम) happen

(आनिवभ@वत) ? i.e., there cannot be any inauspiciousness. असमाकम = ours

कतावलमबानाम = of those who have been given protection भवता = by you

निकनत = Yet (there is some request)18. शलोकः परसतावनालङकायाः वण@नम ।मलपाठःअसतिसत परशसतनिवभवरतिवQबधरलङघया लङकनित नाम ररजनीचररारजधानी ।माशिणकयमनदिनदरभवा मह6ा पररोहः तरजसतरयाय दरिदनदीपदशा दरिदशनती ॥ १८ ॥ पदचछदःअसमिसत, परशसत-निवभवः, निवबधः, अलङघया, लङका, इनित, नाम, रजनीचर-राजधानी, माभिणकय-मदधिनदर-भवाम, महसाम, पररोहः, तजस-तरयाय, दरिदन-दीप-दशाम, दरिदशनतीअनवयाथ@ः असमिसत = निवदयत रजनीचरराजधानी

रजनीचराणाम = राकषसानाम राजधानी = परधाननगरी

लङका इनित नाम = लङकानामना परशिसhा अलङघया = अनितशघरियतम अशकया निवबधः = दवः

परशसतनिवभवः = परखयातः समपत यOा तादशः परशसतः = परखयातः निवभवः = समपत

माभिणकयमदधिनदरभवा महसा पररोहः तजसतरयाय दरिदनदीपदशा दरिदशनती = लङकायाः मभिणमणडपाना तजसा परतः सय@-चनC-अगनीनामनिप निनसतजकतवम आपनिततम इतयथ@ः दरिदशनती = कलपयनती दरिदनदीपदशाम = अघरि� यः परदीपः तसय अवसथाम । निनसतजकताम इतयथ@ः ।

दरिदन = अघरि� दीपः = परदीपः दशाम = अवसथाम

तजसतरयाय = सय@-चनC-अखिगनभयः पररोहः = अङकरः महसाम = तजसाम माभिणकयमदधिनदरभवाम = मभिणमयगहपरभवानाम

अनवयःपरशसतनिवभवः निवबधः अलङघया, माभिणकयमदधिनदरभवा महसा पररोहः तजसतरयाय दरिदनदीपदशा दरिदशनती लङकता इनित नाम रजनीचरराजधानी असमिसतआकाङकषा असमिसत = निवदयत

का असमिसत ? रजनीचरराजधानी कीदशी रजनीचरराजधानी ? लङकनित नाम पनः कीदशी ? अलङघया

कः अलङघया ? निवबधः कीदशः निवबधः ? परशसतनिवभवः

किक कव@नती रजनीचरराजधानी ? दरिदशनती किक दरिदशनती ? दरिदनदीपदशाम कसम दरिदशनती ? तजसतरयाय कथ दरिदशनती ? पररोहः

कOा पररोहः ? महसाम कOा महसाम ? माभिणकयमदधिनदरभवाम

तातपय@म लङकानामनी राकषसाना परधाननगरी निवदयत, या परखयातसमपदधिÓः दवः अनिप अनितशघरियतम अशकया । तसयाः मभिणमयभवनाना तजसा सय@-चनC-अगनयः अनिप दरिदनदीपाः इव निनसतजसः दशयनत ।पदनिववरणम परशसतनिवभवः = परशसतः निवभवः यOा त, तः निवबधः = “अमरा निनज@रा दवासकरिसतरदशा निवबधाः सराः” (अमरः) अलघङघया

लङघया = लङघरिघत शकया । लङघ “लघिघ गतौ भोजननिनवPौ च” (अतर गतौ) + णयत (कत) अलघङघया = न लङघया । नञ ततपरOसमासः ।

रजनीचरराजधानी रजनीचराः = रजनया चरपतिनत इनित । रजनी + चर “चर गतौ भकषण च” + ट (कत) । उपपदसमासः । रजनीचरराजधानी = रजनीचराणा राजधानी ।

माभिणकयमदधिनदरभवाम

माभिणकयमदधिनदराभिण = माभिणकयमयानिन अथवा माभिणकयपरचराभिण मदधिनदराभिण । मधयमपदलोपी कम@धारयः ।

माभिणकयमदधिनदरभवाम = माभिणकयमदधिनदर भः यOा तानिन, तOाम महसाम = सकारानतः, नप., O.निव., ब.व. । परथमानिवभकतौ - महः महसी महाशिस । Oषठीनिवभकतौ महसः

महसोः महसाम । “महसततसवतजसोः” (अमरः) तजसतरयाय = तरयः अवयवाः यसय । नितर + तयप (तदधिhत) । तजसा तरयम, तसम । दरिदनदीपदशाम

दरिदनदीपः = दरिदन दीपः / दरिदनसय दीपः । दरिदनदीपदशाम = दरिदनदीपसय दशा, ताम

दरिदशनती = दरिदश “दरिदश अनितसज@न” + शत (कत) + ङीप (सतरी) । अनितसज@नम = तयागः दान च । रामायणपरसङगः काञचननावता रमया पराकारण महापरीम ।गहशच गरहसकाशः शारदामबदसघरिननभः । । ५-२-१६ ॥

तोरणः काञचनरदिदवयल@तापङशिकतनिवशिचनितरतः ।ददश@ हनमान लङका दरिदनिव दवपरी यथा ॥ ५-२-१८ ॥

पाशिलता राकषसनCण निनरमिमता निवशवकम@णा ।|लवमानाघरिमवाकाश ददश@ हनमान परीम ॥ ५-२-२० ॥ अलङकारःअनितशयोशिकतः अलङकारःछनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning असमिसत = exists रजनीचरराजधानी = the capital city (राजधानी) of the Rakshashaas (रजनीचर), who

roam (चर) around in the night (रजनी) लङका इनित नाम = named Lanka अलङघया = that which cannot be surpassed

निवबधः = by the Devas परशसतनिवभवः = by those who possess glorious (परशसत) wealth (निवभव)

(like Airavatha, Kalpavruksha, Amaraavati, Uchhaihshrava) तजसतरयाय दरिदशनती = who is making (दरिदशनती) the three illuminant bodies

(तजसतरय) namely the sun, the moon and the fire दरिदनदीपदशाम = to take upon the state (दशा) of the lamp (दीप) that is

lit in broad day light (दरिदन) - i.e., they are made unnoticeable and insignificant, losing the importance of their lusture पररोहः = by the sprouts

महसाम = of the rays माभिणकयमदधिनदरभवाम = of the shining (भव) ruby (माभिणकय)

studded palaces (मदधिनदर)

19. शलोकःपरसतावनारावणवण@नसय आरमभःमलपाठःएना पराणनगरी नगरीनित6ाला 6ालाशिभरामभरजनिनरजिरजQतयकषरारजः ।हलाशिभभतरजगता ररजनीचराणा रारजा सिचरादवनित रावणनामधयः ॥ १९ ॥ पदचछदःएनाम, पराण-नगरीम, नग-रीनित-सालाम, साल-अभिभराम-भज-निनरजिजत-यकष-राजः, हला-अभिभभत-जगताम, रजनी-चराणाम, राजा, शिचरात, अवनित, रावण-नामधयःअनवयाथ@ः अवनित = पालयनित एनाम = पव�कता लङकाम पराणनगरीम = परातनपरीम नगरीनितसालाम = पव@तसय आकनितः यसय तादशः पराकारः यसयाः ताम । पव@तोपमपराकाराम अनितदग@माम

इतयथ@ः । नगसय = पव@तसय रीनितः = आकनितः सालः = पराकारः

राजा = नपः रजनीचराणाम = राकषसानाम हलाभिभभतजगताम = लीलया नितरसकतानिन लोकाः यः तOाम

हलया = लीलया अभिभभतानिन = नितरसकतानिन / परादधिजतानिन जगपतिनत = लोकाः यः तOाम

रावणनामधयः = रावणनामकः सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः = सज@वकषाः इव मनोजञाः बाहवः किवशनितसखयाकाः तः परादधिजतः कबरः

यन तादशः सालाः = सज@वकषाः अभिभरामाः = मनोजञाः भजाः = बाहवः किवशनितसखयाकाः निनरजिजतः = परादधिजतः यकषराजः = कबरः

शिचरात = बहोः कालातअनवयःएना नगरीनितसाला पराणनगरी रावणनामधयः, सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः, हलाभिभभतजगता रजनीचराणा राजा शिचरात अवनित । आकाङकषा अवनित = पालयनित

का अवनित ? एनाम कीदशीम एनाम ? पराणनगरीम पनः कीदशीम ? नगरीनितसालाम

कः अवनित ? राजा

कOा राजा ? रजनीचराणाम कीदशाना रजनीचराणाम ? हलाभिभभतजगताम

किकनामधयो राजा ? रावणनामधयः कीदशः राजा ? सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः

कदा अवनित ? शिचरात तातपय@म निगरिरदगÏः आवताम इमा लङकानगरी रावणो नाम राजा पालयनित । सः रावणः सवसय सालवकषसदशः भजः यकषराज कबर परादधिजतवान । तसय नततव राकषसाः सवा@न लोकान लीलया दधिजतवनतः ।पदनिववरणम एनाम = एतद / इदम शबदः, निदव.निव., ए.व. । “निदवतीयाटौससवनः” (२.४.३४) पराणनगरीम = परा भवा । परा + टय (तदधिhतः) + ङीप (सतरी) । पराणी नगरी, ताम नगरीनितसालाम

नगरीनितः = नगाना रीनितः यसय सः नगरीनितसालाम = नगरीनितः सालः यसयाः सा, ताम । “पराकारो वरणः सालः” (अमरः)

सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः सालाभिभरामाः = सालाः इव अभिभरामाः । कम@धारयः । सालाभिभरामभजाः = सालाभिभरामाः भजाः । कम@धारयः । सालाभिभरामभजनिनरजिजतः = सालाभिभरामभजः निनरजिजतः यकषराजः = यकषाणा राजा सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः = सालाभिभरामभजनिनरजिजतः यकषराजः यन सः । “साल त सज@-काशय@-

अशवकण@काः ससयसवरः” (अमरः) हलाभिभभतजगताम

हलाभिभभतानिन = हलया अभिभभतानिन हलाभिभभतजगताम = हलाभिभभतानिन जगपतिनत यः त, तOाम । तकारानतः, प., O.निव., ब.व. ।

रजनीचराणाम = रजनया चरपतिनत । रजनी + चर+ट (कत) । उपपदसमासः राजा = नकारानतः, प., पर.निव., ए.व. । “रारजा राट-पारचिथव-कषमाभत-नप-भप-महीभिकषतः” (अमरः) शिचरात = निवभशिकतपरनितरपकम अवययम । “शिचराय शिचररातराय शिचरसयादयाः शिचराथ@काः” (अमरः) अवनित = अव “अव रकषणादौ” लट, पर.प., ए.व. रावणनामधयः = रावणः नामधय यसय सः । निवशरवसः अपतय पमान रावणः । निवशरवस + अण (तदधिhतः),

“निवशरवसो निवशरवणरवणौ” (ग.स.४.१.११२) इनित परकतः रवणादशः – वशरवणः, रावणः । रावयतीनित रावणः – र “र शबद”+भिणच+लयट ।

रामायणपरसङगः शलाjानतन यो मकतसतवया रावः सदारणः । यसमाललोकतरय चतCानिवत भयमागतम । तसमाततव रावणो नाम नामना वीर भनिवषयशिस । (रामा० ७.१६.४३)Word-Meaning राजा = the king

रजनीचराणाम = of the demons हलाभिभभतजगताम = of those who have conquered (अभिभभत) the worlds

(जगत) very easily (हल) रावणनामधयः = He who has the name Ravana

सालाभिभरामभजनिनरजिजतयकषराजः = He who has conquered (निनरजिजत) the king (राजा) of Yaksas (यकष), Kubera, with his (twenty) arms (भज), which are captivating (अभिभराम) like the Saala (साल) or the Sarja tree.

अवनित = Protects एनाम = this one (the city of Lanka)

पराणनगरीम = an ancient city नगरीनितसालाम = that which has the form (रीनित) of the mountain (नग)

for its compound wall (साल) शिचरात = for a long time

20. शलोकःपरसतावनारावणवण@नम मलपाठःयदबाहराहर6नामियतशसतरधाराः दरिदकपालकीरतितQमयचन*म6 गर6नविनत ।यदवरिरणा रणम� शरणपरदायी नवासतिसत कशिशचदममनतकमनतरण ॥ २० ॥ पदचछदःयद-बाह-राह-रसनाघरियत-शसतर-धाराः, दरिदकपाल-कीरषितमय-चनCमसम, गरसपतिनत, यद-वरिरणाम, रण-म;, शरण-परदायी, न, एव, असमिसत, कभिशचत, अमम, अनतकम, अनतरणअनवयाथ@ः गरसपतिनत = निगलपतिनत य�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः

यसय = रावणसय बाहवः = भजाः एव राहवः = निवधनदतदाः तOा रसनाघरियताः = दधिजहवारपाः शसतरधाराः = आयधशरणयः

दरिदकपालकीरषितमयचनCमसम दरिदकपालानाम = इनCादीना दरिदगीशवराणा कीरषितमयः = यशोरपः, यः चनCमाः = इनदः, तम

नव असमिसत = सव@था न निवदयत कभिशचत = यः कोऽनिप शरणपरदायी = रकषणशीलः यदवरिरणाम – यसय = रावणसय, वरिरणाम = शतरणाम रणम; = यhभमः अगरभाग अनतरण = निवना अमम = एन (परःणडिसथतम), अनतकम = यममअनवयःय�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः दरिदकपालकीरषितमयचनCमस गरसपतिनत, अमम अनतकम अनतरण यदवरिरणा रणम; शरणपरदायी कभिशचत नव असमिसत (तादशः रावणनामधयः अवनित इनित पव@शलोकन अनवयः) ।आकाङकषा गरसपतिनत = निगलपतिनत

क गरसपतिनत ? य�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः किक गरसपतिनत ? दरिदकपालकीरषितमयचनCमसम

नव असमिसत कः नवासमिसत ? कभिशचत शरणपरदायी

कOा शरणपरदायी ? यदवरिरणाम कतर शरणपरदायी ? रणम;

कम अनतरण ? अमम अनतकम अनतरणतातपय@म रावणसय भजाः एव राहरपाः, तः गहीतानिन असतराभिण एव दधिजहवारपाभिण, तः इनCादीना दरिदकपालकाना कीरषितरपः चनCः कवलीनिjयत । रणाङगण रावणसय अरीन तरात कोऽनिप न शकनोनित – सव^ऽनिप त निनशचयन यमलोक परापनवपतिनत । पदनिववरणम य�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः

य�ाहवः = यसयः बाहवः य�ाहरावः = य�ाहवः एव राहवः रसनाघरियताः = रसना इव आचरपतिनत । रसना + कयप (नामधातः) + कत@रिर कतः (कत) य�ाहराहरसनाघरियताः = य�ाहराहणा रसनाघरियताः शसतरधाराः = शसतराणा धाराः य�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः = य�ाहराहरसनाघरियताः शसतरधाराः ।

दरिदकपालकीरषितमयचनCमसम दरिदकपालाः = दरिदशा पालाः दरिदकपालकीरषितमयः = दरिदकपालाना कीरषितमयः दरिदकपालकीरषितमयचनCमसम = दरिदकपालकीरषितमयः चनCमाः, तम । सकारानतः, प., निदव.निव., ए.व. ।

“निहमाशः चन*माः चनCः इनदः कमदबानधवः” (अमरः) गरसपतिनत = गरस “गरस अदन” । लट., पर.प., ब.व. यदवरिरणाम = यसय वरिरणः, तOाम । नकारानतः, प., त.निव., ब.व. रणम; = रणसय म;म, तसमिसमन शरणपरदायी = शरण परदात शील यसय सः । शरण +पर + दा “डदाञ दान” + भिणनिनः (कत) ।

उपपदसमासः । नकारानतः, प., पर.निव., ए.व. अमम = सकारानतः ‘अदस’ शबदः, प., निदव. निव., ए.व. अनतकम = “कालो दणडधरः शराhदवो ववसवतोऽनतकः” (अमरः) अनतरण = निवभशिकतपरनितरपकम अवययम । “अनतरानतरण यकत” (२.३.४) अनतरण पदसय योग

निदवतीयानिवभशिकतः परयोकतवयम ।अलङकारःरपकालङकारःWord-Meaning य�ाहराहरसनाघरियतशसतरधाराः = the streams (धार) of weapons (शसतर), which are the

tongues of the serpents (राह), which are verily the arms (बाह) of this person (यत) गरसपतिनत = swallows

दरिदकपालकीरषितमयचनCमसम = the moon which is the fame of the protectors of the eight directions

कभिशचत = Any person

शरणपरदायी = who is the giver (परदाघरियन) of refuge (शरण) यदवरिरणाम = of his (यत) enemies (वरिरन) रणम; = in the forefront (म;) of the battlefield (रण)

नव असमिसत = does not exist अनतरण = except

अमम = this अनतकम = yama

ककषया ११ – २२.०१.२०१८21. शलोकः परसतावनाबरहमणः वरण रावणसय दौज@नयममलपाठःअमभोरज6मभवमम बहशिभसतपोशिभःआराधयन वरमवाप परद'रापम ।तसमादशषभवन निनरजशा6नसयलकषयीकरोनित ररजनीचरचकरवतz ॥ २१ ॥ पदचछदःअमभोज-समभवम, अमम, बहभिभः, तपोभिभः, आराधयन, वरम, अवाप, परः, दरापम । तसमात, अशO-भवनम, निनज-शासनसय, लकषयीकरोनित, रजनी-चर-चjवत�अनवयाथ@ः अवाप = परापनोत रजनीचरचjवत� = राकषससाव@भौमः रावणः वरम = नरवानरौ अनतरण अनयः अवधयतवरप वरम परः = अनयः दरापम = लबधमशकयम आराधयन = पजयन अमम = एतम (परःणडिसथतम) अमभोजसमभवम = कमलभव बरहमाणम बहभिभः = अनकः तपोभिभः = उगरतपशचया@भिभः तसमात = तन कारणन लकषयीकरोनित = निवOयीकरोनित अशOभवनम

अशOम = निनखि;लम भवनम = परपञचम

निनजशासनसय = सवसय आजञायाःअनवयःरजनीचरचjवत� अमम अमभोजसमभव बहभिभः तपोभिभः आराधयन परः दराप वरम अवाप । तसमाद अशOभवन निनजशासनसय लकषयीकरोनित ।आकाङकषा अवाप

कः अवाप ? रजनीचरचjवत� निकम अवाप ? वरम

कीदश वरम ? दरापम कः दरापम ? परः

किक कव@न अथवा कथम अवाप ? आराधयन कम आराधयन ? अमम = एतम (परःणडिसथतम), अमभोजसमभवम = कमलभव बरहमाणम कः आराधयन ? तपोभिभः

कीदशः तपोभिभः ? बहभिभः तसमात .. लकषयीकरोनित

किक लकषयीकरोनित ? अशOभवनम कसय लकषयीकरोनित ? निनजशासनसय

तातपय@म राकषससाव@भौमो रावणः उगरतपसा बरहमाण परसादय अनयः परा|त दःशकम अवधयतवरप वर परा|तवान । तन वरण द|तः सवा@न लोकान सवाधीनान करोनित ।पदनिववरणम अमभोजसमभवम = अमभोज समभवः यसय सः, तम । तपोभिभः = “तपस” सकारानतः, नप, त.निव., ब.व. आराधयन = आ+ राध “राध सशिसhौ” + भिणच + शत (कत) । तकारानतः, प., पर.निव., ए.व. अवाप = अव + आप “आप वया|तौ” शिलट., पर.प., ए.व. दरापम = दः;न आ|त शकयम । दस + आप “आप वया|तौ” + ;ल (ईOद-दः-सO कचछर-अकचछराथO

;ल) अशOभवनम

अशOम = नासमिसत शOः यसय तत अशOभवनम = अशO भवनम

लकषयीकरोनित = अलकषय लकषय करोनित । अभततÓाव समिचवः (कत) । रजनीचरचjवत� = नकारानतः प., पर.निव., ए.व. । रजनया चरपतिनत, रजनीचराणा चjवत� ।रामायणपरसङगः भगवन तवतपरसादन रावणो नाम राकषसः ।

सवा@न नो बाधत वीया@त शाशिसत त न शकनमः ॥ (बाल० १५.६) उदवजयनित लोकान तरीन उणडिचछरतान दवघरिषट दम@नितः ।

शj नितरदशराजान परधO@घरियतघरिमचछनित ॥ (बाल० १५.८)Word-Meaning रजनीचरचjवत� = Ravana, the emperor of the demons अवाप = obtained

वरम = boon परः दरापम = that which is very difficult to be obtained by

others आराधयन = by worshipping बहभिभः तपोभिभः = through a lot of tough austerities अमम अमभोजसभवम = this Brahma, one who is born out of lotus

तसमात = So लकषयीकरोनित = He targets अशOभवन = the whole world

निनजशासनसय = for his own rule (i.e., brought the entire world under his control)

गदयममलपाठःतन वय पराधीना इव भवामः ।पदचछदःतन, वयम, पराधीनाः, इव, भवामः ।अनवयाथ@ः तन = रावणन वयम = दवाः पराधीनाः इव = परतनतराः इव भवामः = वता@मह अनवयःतन वय पराधीनाः इव भवामः ।आकाङकषा भवामः

क भवामः ? वयम कथघरिमव भवामः ? पराधीनाः इव कन कारणन तादश भवामः ? तन

तातपय@म रावणसय पराjमण भीताः वय तदाजञावरषितनः, तदधीना इव समः । वसततसत भवतपरतनतरा एव वयघरिमनित धवनिनः ।रामायणपरसङगः नन सय� परतपनित पाशव वानित न मारतः ।चलोरमिममाली त दषटवा समCोऽनिप न कमपत ॥ (बाल० १५.१०)Word-Meaning तन = Because of that वयम = we भवामः = are पराधीनाः इव = as though we are under the control of another personगदयम परसतावनामलपाठःतथा निह 6ोऽय कदासिचत करीडाधराधरमारहय 6ावरोधवधरजनशचरणाभया 6ञचरत चदागमिमषयतयाग इतयनानिवषकतातपो भयन भगवान 6हसरभानरनिप 6ङकसिचतभानरव तत6ाननिन नन 6Dयत ।पदचछदःसः, अयम, कदाशिचत, jीडा-धराधरम, आरहय, स-अवरोध-वध-जनः, चरणाभयाम, सञचरत, चत, आगघरिमषयनित, आगः, इनित, अनानिवषकत-आतपः, भयन, भगवान, सहसर-भानः, अनिप, सङकशिचत-भानः, एव, तत-साननिन, ननम, सशरयतअनवयाथ@ः सोऽयम = रावणः कदाशिचत = कबधिसमभिशचत समय

jीडाधराधरम = लीलापव@तम आरहय = अघरिधरहय सावरोधवधजनः = अनतःपरसतरीभिभः सनिहतः चरणाभयाम = पादाभयाम सञचरत चत = निवहरत यदरिद आगः = अपराधः आगघरिमषयनित = समभनिवषयनित इनित = इनित मतवा भयन = भीतया अनानिवषकतातपः = अपरकदरिटत-दयोतः भगवान = पजयः सहसरभानः अनिप = सय@ः अनिप सङकशिचतभानः एव = उपसहतमरीशिचः एव ततसाननिन = jीडापव@तसय परसथान (अधःपरदशान) ननम = निनशचयन सशरयत = आशरयनितअनवयःसोऽय सावरोधवधजनः चरणाभयाम कदाशिचत jीडाधराधरम आरहय सञचरत चत, भगवान सहसरभानः अनिप आगः आगघरिमषयनित इनित भयन अनानिवषकतातपः सङकशिचतभानः एव ततसाननिन नन सशरयत । आकाङकषा सशरयत

कथ सशरयत ? ननम कः सशरयत ? सहसरभानः अनिप

कीदशः सहसरभानः ? भगवान कथभतः सहसरभानः ? अनानिवषकतातपः

कथ अनानिवषकतातपः ? सङकशिचतभानः एव कतर अथवा कानिन सशरयत ? ततसाननिन कन कारणन सशरयत ? भयन

निकघरिमनित भयन ? आगघरिमषयनित इनित कः आगघरिमषयनित इनित ? आगः कदा आगघरिमषयनित इनित ? सञचरत चत

कः सञचरत चत ? सोऽयम कथमभतः सः ? सावरोधवधजनः

काभया सञचरत चत ? चरणाभयाम कदा सञचरत चत ? कदाशिचत किक कतवा सञचरत चत ? आरहय

कतर अथवा निकम आरहय ? jीडाधराधरम तातपय@म यदा रावणः अनतःपरसतरीभिभः सह jीडपव@तम आरहय पदभया निवहरनित, तदा तसय कोपभयन सय@ः सवसय आतप सहतय सङकशिचतनिकरणः पव@तसय अधोभागम आशरयनित ।रावणसय निवहारकाल दणडभीतया जगतपरकाशकोऽनिप सय@ः निनलीय आतमनः परकाश सहरनित इतयथ@ः ।पदनिववरणम सावरोधवधजनः

अवरोधवधवः = अवरोधसय वधवः अवरोधवधजनः = अवरोधवधवः एव जनः सावरोधवधजनः = अवरोधवधजनन सह ।

आगः = “आगोऽपराधो मनतशच” (अमरः) अनानिवषकतातपः

अनानिवषकतः = न आनिवषकतः । अनानिवषकतातपः = अनानिवषकतः आतपः यन सः । “परकाशो दयोत आतपः” (अमरः)

सहसरभानः = सहसर भानवः यसय सः । “भानह�सः 6हसराशः तपनः सनिवता रनिवः” (अमरः) सङकशिचतभानः = सङकशिचताः भानवः यसय सः । “भानः करो मरीशिचः” (अमरः) ततसाननिन

साननिन = सान उकारानतः नप., निदव.व., ब.व. । परथमानिवभकतौ - सान साननी साननिन । ततसाननिन = तसय साननिन

अलङकारः अनपरासः अनितशयोशिकतः ।रामायणपरसङगः नन सय� परतपनित ... ॥ (बाल० १५.१०)Word-Meaning सः अयम = Ravana कदाशिचत = sometimes सञजरत चत = If he moves around

चरणाभयाम = on his feet आरहय = having climbed jीडाधराधरम = a hill station for enjoyment सावरोधवधजनः = along with his women folk

भयन = due to the fear इनित = that आगः आगघरिमषयनित = a trouble (आग) will come (आ+गम) (i.e., I will be

blamed for a crime) अनिप = even भगवान = the respected and worshiped

सहसरभानः = Sun, he who has thousands of rays सङकशिचतभानः एव = becoming one who has withdrawn the rays अनानिवषकतातपः = becoming one who has not exposed the heat

ननम = definitely सशरयत = takes refuge there (to avoid incurring his wrath).

ततसाननिन = in that mountain’s (तत) the slopes (साननिन)

ककषया १२ – १९.०२.२०१८गदयमपरसतावनारावण परसादघरियत चनCसय परयतनः

मलपाठःएष मगाङकोऽनिप मगयाया6परिरDानविनतनिवDानतय 66मभरम नमजजनपरिरवत मजजनगहाशिभम� दशम� ततरतयनिवसिचतरतरशातकमभसतमभागरपरतयगरपरतयSत-सफदरिटकशिशलाशालभञछि�काप�करतलकसिलतनिनरजोपलमयकलशम�ादचछाचछामनिवञछिचछननधाराममबधाारा निनरजकराशिभमशा'दापादयसतसय पर6ादनिपशनाना शना6ीरसिचरकाङशिकषताना किवQशनितनिवधवीकषणाना कषणमातर पातर भवनित ।पदचछदःएOः, मगाङकः, अनिप, मगया-आयास-परिरशरापतिनत-निवशरानतय, ससमभरमम, नमत-जन-परिरवत, मजजन-गह-अभिभम;, दश-म;, ततरतय-निवशिचतरतर-शातकमभ-सतमभ-अगर-परतयगर-परतय|त-सफदरिटक-शिशला-शालभणडिञजका-पञज-करतल-कशिलत-निनज-उपलमय-कलश-म;ाद, अचछ-अचछाम, अनिवणडिचछनन-धाराम, अमब-धाराम, निनज-कर-अभिभमशा@द, आपादयन, तसय, परसाद-निपशनानाम, शनासीर-शिचर-काङभिकषतानाम, किवशनित-निवध-वीकषणानाम, कषणमातरम, पातरम, भवनितससकरिनधः आपादयसतसय = आपादयन + तसय, सतवससकरिनधः । न + च, छ, ट, ठ, त, थ => � + स अनवयाथ@ः एOः = अयम मगाङकः अनिप = चनCः अनिप मगयया = आ;टन, यः आयासः = शरमः, तन या परिरशरापतिनतः = ;दानितरकः, तसयाः निवशरानतय =

निवशरमाथ@म ससमभरमम = सतवरम नमजजनपरिरवत - नमदधिÓः = वनदमानः, जनः = परिरचरः, परिरवत = परिरवघरिषटत दशम; = रावण मजजनगहाभिभम; = सनानमणडपोनम; सनित ततरतयाः = सनानगहसथाः निवशिचतरतराः = अतयनत-आशचय@कराः शातकमभसतमभागरO = निहरणमय-सतमभानाम उपरिरभाग परतयगरपरतय|तः = नतनतया परनितषठानिपतः सफदरिटकशिशला-शालभणडिञजका-पञजः = सफदरिटकमभिणनिनरमिमताना सनदरसतरीनिवगरहाणा समहः करतलकशिलताः = (तOा निवगरहाणा) हसतO गहीताः निनजोपलमयकलशाः = चनCकानतशिशलानिनरमिमताः घटाः, तOा म;ाद = म;रपनिववरात अचछाचछाम = अतयनतनिनम@लाम अनिवणडिचछननधाराम = अ;णडपरवाहाम अमबधाराम = जलधाराम निनजकराभिभमशा@द = सवसय (चनCसय), कराणाम = निकरणाना, अभिभमशा@त = सपशा@द आपादयन = उतपादयन तसय = रावणसय परसादनिपशनानाम = अनगरहसचकानाम शनासीरशिचरकाङभिकषतानाम – शनासीरण = दवराजन इनCण, शिचरम = बहोः कालात, काङभिकषतानाम =

अभिभलनिOतानाम (न त परा|तानाम) किवशनितनिवधवीकषणानाम = किवशनितसखयाकाना कटाकषाणाम कषणमातरम = अलपकालम पातरम भवनित = योगयः भवनित

अनवयःएOः मगाङकः अनिप, मगया-आयास-परिरशरापतिनत-निवशरानतय नमजजनपरिरवत दशम; मजजनगहाभिभम; (सनित), अचछाचछाम अनिवणडिचछनन-धाराम अमबधारा ससमभरम ततरतय-निवशिचतरतर-शातकमभ-सतमभ-अगर-परतयगर-परतय|त-सफदरिटक-शिशला-शालभणडिञजका-पञज-करतल-कशिलत-निनज-उपलमय-कलश-म;ाद आपादयन, शनासीरशिचरकाङभिकषताना परसादनिपशनाना तसय किवशनितनिवधवीकषणाना कषणमातर पातर भवनित ।आकाङकषा भवनित

निकयत काल भवनित ? कषणमातरम किक भवनित ? पातरम

कOा पातरम ? किवशनितनिवधवीकषणानाम कसय किवशनितनिवधवीकषणानाम ? तसय कीदशाना किवशनितनिवधवीकषणानाम ? परसादनिपशनानाम पनः कीदशाना किवशनितनिवधवीकषणानाम ? शनासीरशिचरकाङभिकषतानाम

कः भवनित ? एOः कः एOः ? मगाङकः अनिप किक कव@न एOः ? आपादयन

निकम आपादयन ? अमबधाराम कीदशम अमबधाराम ? अचछाचछाम पनः कीदशम अमबधाराम ? अनिवणडिचछनन-धाराम

कसमात आपादयन ? ततरतय-निवशिचतरतर-शातकमभ-सतमभ-अगर-परतयगर-परतय|त-सफदरिटक-शिशला-शालभणडिञजका-पञज-करतल-कशिलत-निनज-उपलमय-कलश-म;ात

कदा आपादयन ? मजजनगहाभिभम; (सनित) कसमिसमन मजजनगहाभिभम; (सनित) ? दशम;

कीदश दशम; ? नमजजनपरिरवत कथ नमजजनपरिरवत ? ससमभरमम

निकमथ� मजजनगहाभिभम; (सनित) ? मगया-आयास-परिरशरापतिनत-निवशरानतयतातपय@म रावणः मगया समा|य शरानतः सन निनवतय सनानगह परनित गचछनित । तसय सनानगह सवण@सतमभO नतनतया परनितषठानिपताः सफदरिटकनिनरमिमताः सनदरसतरीनिवगरहाः निवदयनत । तासा सतरीणा हसतO चनCकानतशिशलानिनरमिमताः घटाः सपतिनत । रावणसय सनानाथ� चनCः सवसय निकरणः तभयः घटभयः निनम@लजलसय सततपरवाह कलपयनित । तदा परसननः रावणः कषणमातर सवसय किवशतया नतरः चनC वीकषत चत चनCसय कतकतयभावना उतपदयत, यतो निह दवराजः इनCोऽनिप बहोः कालात रावणसय अनगरहकटाकष काङकषमाणः परा|त न शकतवान असमिसत ।पदनिववरणम मगाङकः = मगः अङकः यसय सः । “अबजो जवातकः सोमो गलौम'गाङकः कलानिनघरिधः” (अमरः) मगया = मगयनत पशवः असयाम । मग “मग अनवOण” + भिणच + श (कत) । “आचछोदन मगवय

सयादा;टो मगया सकरिसतरयाम” (अमरः) निवशरानतय = निव + शरम “शरम तपशिस ;द च” + शिकतन । इकारानतः, सतरी.शिल., च.निव., ए.व. ससमभरमम = समभरमण सह, अवययीभावः नमजजनपरिरवत = नमनतः जनाः, नमजजनः परिरवतः तसमिसमन शातकमभम = “सवण� सवण� कनकम... तपनीय शातकमभम” (अमरः) परतयगरः = “परतयगरोऽभिभनवो नवयो नवीनो नतनो नवः” (अमरः) शालभणडिञजका = शालन वकषण भजयत निनम�यत इनित । “वकषो महीरहः शा;ी.... अनोकहः कटः शालः”

(अमरः)

अनिवणडिचछननधाराम = अनिवणडिचछनना धारा यसयाः सा, ताम अमबधाराम = अमबना धारा, ताम । “अमभोऽण@ः तोय-पानीय-नीर-कषीर-अमब-शमबरम” (अमरः) । अमब,

अमबनी, अमबनिन अभिभमश@ः = मश “मश आमश@ण” तदादरिदः । आमश@नम = सपश@ः । घञ आपादयन = आ + पद “पद गतौ” + भिणच + शत । तकारानतः, प., पर.निव., ए.व. परसादनिपशनानाम = परसादसय निपशनाः, तOाम । “निपशनौ ;ल-सचकौ” (अमरः) किवशनितनिवधवीकषणानाम

किवशनितनिवधानिन = किवशनितः निवधाः यOा तानिन, किवशनितनिवधवीकषणानाम = किवशनितनिवधानिन वीकषणानिन, तOाम ।

कषणमातरम = कषण मातरम, “मातर कातसनय^ऽवधारण” (अमरः) पातरम = “योगयभाजनयोः पातरम” (अमरः)Word-Meaning एOः मगाङकः अनिप = Even this Chandra, one who has the sign (अङक) of the

deer (मग) ससमभरम नमजजनपरिरवत दशम; मजजनगहाभिभम; (सनित) = when Ravana (दशम;), who is

surrounded (परिरवत) hastily (ससमभरम) by the servants (जन) who are bowing (नमन) at him, went towards (अभिभम;) the bathing room (मजजनगह)

मगया-आयास-परिरशरापतिनत-निवशरानतय = for relieving (निवशरापतिनत) the exhaustion (परिरशरापतिनत) due to the fatigue (आयास) caused by hunting (मगया)

आपादयन = generating अमबधाराम = the stream (धारा) of water (अमब) अनिवणडिचछनन-धाराम = that flow (धारा) which is without any break (अनिवणडिचछनन) अचछाचछाम = that were extremely pure (अचछ-अचछा) ततरतय-निवशिचतरतर-शातकमभ-सतमभ-अगर-परतयगर-परतय|त-सफदरिटक-शिशला-शालभणडिञजका-पञज-करतल-

कशिलत-निनज-उपलमय-कलश-म;ाद म;ाद = from the openings or the mouths (म;) of निनजोपलमयकलशाः = the pots (कलशाः) that were made of (मय)

Chandrakanthamani, which are Chandra’s his own (निनज) stone (उपल)

करतलकशिलताः = those that were held (कशिलत) in the hands (करतल) of सफदरिटकशिशला-शालभणडिञजका-पञजः = the collection (पञज) of the sculpted

images of beautiful damsels (शालभणडिञजका) (usually made from the wood शाल tree) of made of crystal rocks (सफदरिटकशिशला)

परतयगरपरतय|तः = that were newly (परतयगर) installed (परतय|त) शातकमभसतमभागरO = at the top (अगर) of the golden (शातकमभ) pillars (सतमभ) ततरतयाः = those that were present there (in the bath house) निवशिचतरतराः = those that were extremely astonishing

निनजकराभिभमशा@द = by means of the touch (अभिभमश@) of his (निनज) rays (कर) पातर भवनित = became the suitable recipient

कषणमातरम = for a short duration किवशनितनिवधवीकषणानाम = of the sight (वीकषण) by the eyes numbering (निवध)

twenty (किवशनित)

तसय परसादनिपशनानाम = of those that show (परसाद) his (तत) (Ravana’s) gratification (निपशन)

शनासीरशिचरकाङभिकषतानाम = of those that were wished (काङभिकषत) for by Indira (शनासीर) for a very long time (शिचर)

गदयमपरसतावनारावणाद भीताः मरतःमलपाठःतन पलसतयननदनन 6ङकरनदनननदनातसवमनदिनदरोदयानमानीतसय मनदारपरम�सय वनदारकतरवनदसय बनदीकत6र6नदरीनयननदीवरदवनदवाचच करारनिवनदकसिलतकनककलशाचच मनदोषण सयनदमानरमबशिभरज'मबासिलतालवालसय पचसिलमानामनिप क6माना पतनभयमाशङकमानाः पवमानाः परिरसपनदिनदतमनिप परभवो न भवनविनत ।पदचछदःतन, पलसतय-ननदनन, सङjनदन-ननदनात, सव-मदधिनदर-उदयानम, आनीतसय, मनदार-परम;सय, वनदारक-तर-वनदसय, बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात, च, कर-अरनिवनद-कशिलत-कनक-कलशात, च, मनद-उषणम, सयनदमानः, अमबभिभः, जमबाशिलत-आलवालसय, पचशिलमानाम, अनिप, कसमानाम, पतन-भयम, आशङकमानाः, पवमानाः, परिरसपदधिनदतम, अनिप, परभवः, न, भवपतिनत ।अनवयाथ@ः तन = रावणन पलसतयननदनन = निवशरवसः पतरण सङjनदनननदनात = इनCसय ननदनवनात सवमदधिनदरोदयानम = निनजगहसय आराम परनित आनीतसय = परानिपतसय मनदारपरम;सय = “पञचत दवतरवो मनदारः पारिरजातकः । सनतानः कलपवकषशच पशिस वा हरिरचनदनम ॥ ”

(अमरः) वनदारकतरवनदसय = दववकषसमहसय बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात

बनदीकताः = बलन निनरhाः, याः सरसनदय@ः = दवकनयाः, तासा नयननदीवरदवनदवात = नतरोतपलयगलात

कर-अरनिवनद-कशिलत-कनक-कलशात करारनिवनदO = हसतपदमO, कशिलतः = गहीतः, यः कनककलशः = सवण@कमभः, तसमात बनदीकताः

दवकनयाः उदयान जलसचनकाय निनयकताः इतयथ@ः मनदोषणम = ईOदषणम (कलशोदक शीतम, तासा बाषपोदक च उषणम) सयनदमानः = परसवदधिÓः अमबभिभः = जलः जमबाशिलतालवालसय

जमबाशिलतानिन = पङकीकतानिन, आलवालानिन = जलाधारमलवलयानिन, यसय तसय मनदारादीना दववकषाणा मलानिन जलसचन निनयकताना दवसनदरीणा बाषपजलन कलशोदकन च

सघरिमभिशरतन पङकीकतानिन इतयथ@ः पचशिलमानाम अनिप = पतनोनम;ानाम अनिप कसमानाम = पषपाणाम पतनभयम = अधःपातम आशङकमानाः = आतङनिकताः

पवमानाः = मरतः परिरसपदधिनदतम अनिप = चशिलतम अनिप परभवः = समथा@ः न भवपतिनत = न निवदयनतअनवयःतन पलसतयननदनन सङjनदनननदनात सवमदधिनदरोदयानम (परनित) आनीतसय, मनदारपरम;सय, वनदारकतरवनदसय बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात, कर-अरनिवनद-कशिलत-कनक-कलशात च, मनदोषणम सयनदमानः अमबभिभः जमबाशिलतालवालसय, पचशिलमानाम अनिप कसमानाम पतनभयम आशङकमानाः पवमानाः परिरसपदधिनदतम अनिप परभवः न भवपतिनत ।आकाङकषा परभवः न भवपतिनत

किक कत� परभवः न भवपतिनत ? परिरसपदधिनदतम अनिप क ? पवमानाः

कीदशाः पवमानाः ? आशङकमानाः निकम आशङकमानाः ? पतनभयम

कOा पतनम ? कसमानाम कीदशा कसमानाम ? पचशिलमानाम अनिप कसय कसमानाम ? वनदारकतरवनदसय

कीदशसय वनदारकतरवनदसय ? मनदारपरम;सय पनः कीदशसय वनदारकतरवनदसय ? आनीतसय

कन आनीतसय ? तन कन तन ? पलसतयननदनन

कतः आनीतसय ? सङjनदनननदनात कतर आनीतसय ? सवमदधिनदरोदयानम (परनित)

कथमभतसय वनदारकतरवनदसय ? जमबाशिलतालवालसय कः जमबाशिलतम ? अमबभिभः

कीदशः अमबभिभः ? सयनदमानः कथ सयनदमानः ? मनदोषणम कसमात सयनदमानः ? बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात पनः कसमात सयनदमानः ? कर-अरनिवनद-कशिलत-कनक-कलशात च

तातपय@म रावणः इनC परादधिजतय तसय ननदनवनात मनदारादीन दववकषान अपहतय सवसय गहोदयान सथानिपतवान । बनदीकताः सरसनदरीशच तOा वकषाणा जलसचनकाय^ निनयोदधिजतवान । जलसचनकाल शीतन कलशोदकन सह तासा बाषपोदकसय घरिमशरणन कदषण जल वकषाणाम मल पतनित, यन तOाम आलवालानिन पङकीकतानिन । तदवकषाणा सपकवानामनिप पषपाणा पतन रावणसय jोधमतपादयदरिदनित भिभया मरतः चशिलतमनिप असमथा@ः, निकमत यथचछ निवहत@म ?!पदनिववरणम पलसतयननदनन = पलसतयसय ननदनः, तन सङjनदनननदनात = सङjनदनसय ननदनम, तसमात । “सङjनदनो दशचयवनसतराOाणमघवाहनः”

(अमरः) वनदारकतरवनदसय = वनदारकाणा तरवः, वनदारकतरणा वनदः, तसय । “वनदारका दवतानिन पशिस वा

दवताः सकरिसतरयाम” (अमरः) बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात

सराणा सनदय@ः, बनदीकताः सरसनदय@ः, नयनम इनदीवरम इव, नयननदीवरसय दवनदवम, बनदीकतसरसनदरीणा नयननदीवरदवनदवम, तसमात । “लोचन नयन नतरम ईकषण चकषरभिकषणी”,

“नीलामबजनम च इनदीवर च” (अमरः) मनदोषणम = “कोषण कवोषण मनदोषण कदषण नितरO तदवनित” (अमरः) सयनदमानः = सयनद “सयनद परसरवण” + शानच (कत) अमबभिभः = उकारानतः, नप., त.निव., ब.व. । “अमभोऽण@ः तोय-पानीय-नीर-कषीर-अमब-शमबरम” (अमरः) जमबालः = “निनOदवरसत जमबालः पङकोऽसतरी शाद-कद@मौ” (अमरः) पचशिलमानाम = सवयमव पचयनत = पच + कशिलमर (कत) । “कम@कत@रिर कशिलमर वाचयः” कसमानाम = “सकरिसतरयः समनसः पषप परसन कसम समम” (अमरः) पवमानाः = “नभसवद-वात-पवन-पवमान-परभञजनाः” (अमरः) परिरसपदधिनदतम = परिर-“सपदरिद निकणडिञचचचलन” + तमनWord-Meaning पवमानाः = The winds

परभवः न भवपतिनत = are not ready परिरसपदधिनदतम अनिप = even to move slightly आशङकमानाः = as they were scared and worried (आशङक) पतनभयम = about the fear of falling down

कसमानाम = of the flowers पचशिलमानाम अनिप = even of those that are about to fall without any

external effort वनदारकतरवनदसय = of the group (वनद) of trees (तर) of the devas

(वनदारक) मनदारपरम;सय = of those starting with the tree Mandaara (मनदार) आनीतसय = of those which have been brought (आनीत)

तन = by Ravana पलसतयननदनन = by Vishravas’ (पलसतय) son (ननदन)

सङjनदनननदनात = from the Indra’s (सङjनदन) garden (ननदन) सवमदधिनदरोदयानम (परनित) = to the garden (उदयान) in his (सव)

residence (मदधिनदर) जमबाशिलतालवालसय = of those trees whose basin (आलवाल) (for

water round the root) has been made swampy (जमबाशिलत) मनदोषणम अमबभिभः = by the slightly warm waters

सयनदमानः = by those that have been sprinkled बनदीकत-सर-सनदरी-नयन-इनदीवर-दवनदवात = from the two (दवनदव)

blue-lotus (इनदीवर) eyes (नयन) of the captured (बनदीकत) celestial (सर) women (सनदरी) who have been brought to Lanka to take of those trees

कर-अरनिवनद-कशिलत-कनक-कलशात च = and also (च) from the golden (कनक) pots (कलश) that are held (कशिलत) in their lotus (अरनिवनद) hands (कर)

ककषया १३ – २६.०२.२०१८गदयम परसतावनाअगनरवसथा वण@यनित ।मलपाठःएतऽनिप पावका रदरि�शङकावहा हतवहाखया वहनतसतदगह गाह'पतयपरोगाः पौरोगवधर दधत । पदचछदःएत, अनिप, पावकाः, रदरिढ-शङका-आवहाम, हत-वह-आखयाम, वहनतः, तद-गह, गाह@पतय-परोगाः, पौरोगव-धरम, दधत ।अनवयाथ@ः एत अनिप = इम अनिप पावकाः = अगनयः रदरिढशङकावहाम = यौनिगकाथ� निवना यादणडिचछकी सजञा इनित भावनाम उतपादयनतीम हतवहाखयाम = “हतवहः” इनित अभिभधानम वहनतः = दधतः हतम = हनिवः वहनित = परापयनित इनित यौनिगकः “हतवह”शबदः । निकनत रावणसय शासन यजञाना

निवधवशिसततवात हनिवOामभावन “हतवह”शबदसय यौनिगकाथ@ः न यजयत इतयथ@ः । तदगह = रावणसय निनवास गाह@पतयपरोगाः = गाह@पतयः, आहवनीयः, दभिकषणाखिगनः इतयादयः सव^ऽनिप अखिगननिवशOाः पौरोगवधरम

पौरोगवसय = पाकशालाधयकषसय धरम = भारम/सथानम

दधत = धरपतिनतअनवयःएत अनिप गाह@पतयपरोगाः पावकाः रदरिढशङकावहा हतवहाखया वहनतः तदगह पौरोगवधर दधतआकाङकषा दधत

का दधत ? पौरोगवधरम कतर पौरोगवधरम ? तदगह

क दधत ? एत अनिप क एत ? पावकाः कीदशाः पावकाः ? गाह@पतयपरोगाः कथभताः पावकाः ? वहनतः

किक वहनतः ? हतवहाखयाम कीदशा हतवहाखयाम ? रदरिढशङकावहाम

तातपय@म गाह@पतयादयः अगनयः यजञादरिदO कम@स उपयकताः हनिवOः परापकतवन “हतवहाः” इतयव परशिसhाः । निकनत रावणन सव^Oा यजञाना निवधवशिसततवात अधना एत अगनयः पाककाया@थ@मव उपयजयनत, न त यागादरिदO ।पदनिववरणम पावकाः = “कशानः पावकोऽनलः” (अमरः) । पनानित इनित पावकः । प “प पावन” (also

mentioned as “पञ शोधन”) + णवल । रदरिढशङकावहाम

रदरिढशङका = रढः शङका रदरिढशङकावहाम = रदरिढशङकाम आवहनित । रदरिढः अवयवाथा@भावन समदायपरशिसदधिhः – रथनतर

साम, अशवकण@ः ओOघरिधनिवशOः । (These are the examples of conventional words whose literal meaning is not taken).

हतवहाखयाम = हतवहसय आखया, ताम । “निहरणयरता हतभग दहनो हवयवाहनः” (अमरः) वहनतः = वह “वह परापण” + शत । तकारानतः, प., पर.निव., ब.व. गाह@पतयपरोगाः

परः = अगर गचछनित इनित । परस – गम + ड (कत) । “परोग-अगरसर-परषठ-अगरतःसर-परःसराः” (अमरः) । “दभिकषणाखिगनः गाह@पतय-आहवनीयौ तरयोऽगनयः”

गाह@पतयपरोगाः = गाह@पतयः परोगः यOा त । पौरोगवधरम = पौरोगवसय धः, ताम । धर इनित रफानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व. । धः धरौ धरः, धर धरौ धरः

। “समानौ रसवतया त पाकसथान-महानस । पौरोगवः तदधयकषः” (अमरः) दधत = धा “ड धाञ धारण-पोOणयोः”, आतमनपद लट., पर.प., ब.व. । धP दधात दधत ।Word-Meaning एत अनिप = even these पावकाः = fires

गाह@पतयपरोगाः = the different types of fires like गाह@पतयः, आहवनीयः, दभिकषणाखिगनः वहनतः = have become the bearers of

हतवहाखयाम = the name हतवहः (which means he who carries (वहः) the oblations (हत))

रदरिढशङकावहाम = which bears the doubt of being a conventional word rather than their literal meaning of carrier of oblations, as there are no yagnas being conducted under Ravana’s rule

दधत = bear पौरोगवधरम = the adornment (धर) as the head of the kitchen (पौरोगव)

तदगह = in his residenceगदयम परसतावनादवाना निनवदनसय अपतिनतमो भागःमलपाठःकिकQ बहना । 6 एष मानषादवमाननमागमिमषयतीतयमनवान-सतदरिदतररवधयतव चतराननवराललबधवा 6मदधतः 6मपरनित 6मपरहार6माकरानतदरिदगनतदनतावलदनतकनत-वरणनिकणसथपदरिटत-वकषःसथलः सथलकमसिलनी वनवारण इव रावणसतिसतरलोकीमशिभभवन भवदीयानिनतयसमानन रजात निकञछिञचदनिप रजानातीनित ।पदचछदःनिकम, बहना । सः, एOः, मानOाद, अवमाननम, आगघरिमषयनित, इनित, अ-मनवानः, तद-इतरः, अ-वधयतवम, चतरानन-वरात, लबधवा, समhतः, समपरनित, समपरहार-समाjानत-दरिदगनत-दनतावल-दनत-कनत-वरण-निकण-सथपदरिटत-वकषः-सथलः, सथल-कमशिलनीम, वन-वारणः, इव, रावणः, नितर-लोकीम, अभिभभवन, भवदीयान, इनित, असमान, न, जात, निकणडिञचत, अनिप, जानानित, इनितअनवयाथ@ः किक बहना = बहभिभः कालयापनवाकयः अलम स एOः = पव@वरणिणतः रावणः मानOात = मतया@त

अवमाननम = पराभवः आगघरिमषयनित = समापतत इनित अमनवानः = न गणयन तदरिदतरः = मनषयभिभननः अवधयतवम = अवयापादयतवम चतराननवरात = चतम@;सय बरहमणः अनगरहात लबधवा = परा|य समhतः = दप�दरिCकतः समपरनित = अधना समपरहार-समाjानत-दरिदगनत-दनतावल-दनत-कनत-वरण-निकण-सथपदरिटत-वकषः-सथलः

समपरहारः = यhम, तसमिसमन समाjानताः = समवरhाः, य दरिदगनतदनतावलाः = ऐरावतादयो दरिदगगजाः, तOा दनताः = रदनाः, एव कनताः = शलाः (आयधनिवशOाः), तः यानिन वरणानिन = कषतानिन, तOा य निकणाः = शषकगरनथयः, तः सथपदरिटतम = निनमनोननतम, वकषःसथलम = उरः यसय सः

सथलकमशिलनीम - सथल = निनज@लभमौ, कमशिलनीम = पभिदमनीम वनवारणः इव = वनगजः इव रावणः = पौलसतयः नितरलोकीम = जगततरयीम अभिभभवन = आjामन भवदीयान = तावकीनान । निनगरहानगरहसमथ@सय भवतः आभिशरतान इनित असमान जात = कदाशिचत निकणडिञचदनिप = ईOदनिप न जानानित = न वभिP इनित (समनसा ससत पस परसम निवजञापयामास)अनवयःकिक बहना । स एOः मानOात अवमाननम आगघरिमषयनित इनित अमनवानः तदरिदतरः अवधयतवम चतराननवरात लबधवा समhतः समपरनित समपरहार-समाjानत-दरिदगनत-दनतावल-दनत-कनत-वरण-निकण-सथपदरिटत-वकषः-सथलः सथलकमशिलनीम वनवारणः इव रावणः नितरलोकीम अभिभभवन असमान भवदीयान इनित जात निकणडिञचदनिप न जानानित इनित (समनसा ससत पस परसम निवजञापयामास) ।आकाङकषा किक बहना । न जानानित

निकयत न जानानित ? निकणडिञचदनिप कदा न जानानित ? जात किक न जानानित ? भवदीयान इनित

कान भवदीयान इनित ? असमान कः न जानानित ? स एOः

कः एOः ? रावणः कीदशः रावणः ? अमनवानः

निकघरिमनित अमनवानः ? आगघरिमषयनित इनित निकम आगघरिमषयनित इनित ? अवमाननम

कसमात आगघरिमषयनित इनित ? मानOात पनः कीदशः रावणः ? समhतः

किककतवा समhतः ? लबधवा कसमात लबधवा ? चतराननवरात किक लबधवा ? अवधयतवम

कः अवधयतवम ? तदरिदतरः पनः कीदशः रावणः ? समपरहार-समाjानत-दरिदगनत-दनतावल-दनत-कनत-वरण-निकण-सथपदरिटत-

वकषः-सथलः किक कव@न रावणः ? अभिभभवन

कदा अभिभभवन ? समपरनित काम अभिभभवन ? नितरलोकीम कः इव अभिभभवन ? वनवारणः इव

काम अभिभभवन वनवारणः इव ? सथलकमशिलनीमतातपय@म रावणः अतयनत पराjमी – यh दरिदगगजाना दनतकताना वरणाना निकणः तसय वकषःसथल निनमनोननतमसमिसत (दरिदगगजः परहतसयानिप वरणमातर तसय उतपननम, न त महती कानिप हानिनः इनित धवनिनः) । तादशः सः मनषयः पराभवः कदाशिचदनिप भनिवत नाह@तीनित तदधिÓननः सवÏरनिप अवधयतव चतम@;बरहमणः परसादात परा|तवान । तन च वरण दप�दरिCकतः जगततरयीमनिप बाधत । भवतः मनिहमान अजानन सः भवदीयान असमान बह पीडयनित । [सवकानाम अपमानन सवाघरिमन एव नितरसकारः । अतः भवता सः शासनीयः] ।पदनिववरणम मानOात = “मनषया मानOा मतया@ मनजा मानवा नराः” (अमरः) अमनवानः = न मनवानः । मन “मन अवबोधन” + शानच । अवधयतवम = वधम अह@नित । वध + यत (तदधिhतः) । न वधयः । अवधयसय भावः । चतराननवरात

चतराननः = चतवारिर आननानिन यसय सः । चतराननवरात = चतराननसय वरः, तसमात

दनतावलः = “दनती दनतावलो हसती निदवरदोऽनकपो निदवपः” (अमरः) दनतः = “रदना रशना दनताः” (अमरः) वनवारणः = “मतङगजो गजो नागः कञजरो वारणः करी” (अमरः) नितरलोकीम = तरयाणा लोकाना समाहारः । समाहारनिदवगः । “अदनतोPरपदो निदवगः सकरिसतरयाघरिमषटः” (वारषितकम)

। नितरलोक + ङीप (सतरी), निदव.निव., ए.व. अभिभभवन = अभिभ + भ “भ सPायाम” + शत । भवदीयान = भवतः इम । भवत + छ (तदधिhतः) । अकारानतः, प., निदव.निव., ब.व. जानानित = जञा “जञा अवबोधन” । लट., पर.प., ए.व.Word-Meaning किक बहना = Enough of elaboration स एOः = this person रावणः = Ravana इनित अमनवानः = one who did not consider that

अवमाननम = defeat आगघरिमषयनित = will happen मानOात = from any man

लबधवा = obtaining अवधयतवम = the state of not being killed

तदरिदतरः = by everyone other than man

चतराननवरात = through the boon of Brahma समhतः = becoming arrogant with pride समपरनित = these days समपरहार-समाjानत-दरिदगनत-दनतावल-दनत-कनत-वरण-निकण-सथपदरिटत-वकषःसथलः = one who

possesses the chest (वकषःसथल) which is uneven (सथपदरिटत) due to the dried scar (निकण) of the injuries (वरण) caused by the sharp pointed weapon (कनत) which is verily the tusks (दनत) of the elephants (दनतावल) that uphold the eight directions (दरिदगनत), that have been defeated (समाjानत) by him in the battle (समपरहार)

अभिभभवन = who is conquering नितरलोकीम = the three worlds वनवारणः इव = like an elephant

सथलकमशिलनीम = to the lotus that is present on the land न जानानित = does not know

निकणडिञचदनिप = even to a little extent जात = at any time असमान भवदीयान इनित = that we are yours

इनित = this was told by the Devas

ककषया १४ – ०५.०३.२०१८गदयममलपाठःअथ भगवानाकणय' गीवा'णगणवाणीमपदचछदःअथ, भगवान, आकणय@, गीवा@ण-गण-वाणीमअनवयाथ@ः अथ = दवाना निवजञापनाननतरम भगवान = नारायणः आकणय@ = शरतवा गीवा@णगणवाणीम = सरसङघसय वचनमअनवयःअथ, गीवा@ण-गण-वाणीम आकणय@ भगवान ... आकाङकषा <किक कतवान इनित अगर वकषयत> कः ? भगवान किक कतवा ? आकणय@

काम आकणय@ ? गीवा@ण-गण-वाणीमतातपय@म भगवान नारायणः दवाना निवजञापन शरतवा सवय वकतम आरभत ।पदनिववरणम आकणय@ = आ + कण@ “कण@ भदन” - लयबनतावययम

Word-Meaning अथ = Then भगवान = Bhagavan Naaraayana आकणय@ = having heard गीवा@णगणवाणीम = the words (वाणी) of the Devagana (गीवा@ण-गण)22. शलोकःमलपाठःइन*नीलाचलोदञचचचनदिन*काधवलसतिसमतः ।वाचमच 6धाधारा मधरा मध6दनः ॥ २२ ॥ पदचछदःइनCनील-अचल-उदञचत-चदधिनCका-धवल-समिसमतः, वाचम, ऊच, सधा-धाराम, मधराम, मधसदनः ।अनवयाथ@ः ऊच = अबरवीत मधसदनः = निवषणः इनCनील-अचल-उदञचत-चदधिनCका-धवल-समिसमतः

इनCनीलाचलः = मरकतशलः, ततर उदञचती = निवलसनती, या चदधिनCका = जयोतसना, तदवत धवलम = शभरम, समिसमतम = हासः यसय तादशः ।

वाचम = वाणीम सधाधाराम = अमतसयदधिनदनीम मधराम = माधय@यकतामअनवयःइनCनीलाचलोदञचचचदधिनCकाधवलसमिसमतः मधसदनः सधाधारा मधरा वाचम ऊच ।आकाङकषा ऊच

कः ऊच ? मधसदनः कीदशः मधसदनः ? इनCनील-अचल-उदञचत-चदधिनCका-धवल-समिसमतः

निकम ऊच ? वाचम कीदशी वाचम ? सधाधाराम पनः कीदशी वाचम ? मधराम

तातपय@म मरकतशल निवलसनतया जयोतसनया सदशन मनदहासन यकतः मरकतमभिणनिनभशरीरः निवषणः अमतसयदधिनदनी मधरा वाणीम अबरवीत ।पदनिववरणम इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCकाधवलसमिसमतः

इनCनीलाचलः = इनCनीलसय अचलः इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCका = इनCनीलाचल उदञचती चदधिनCका, इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCकाधवलम = इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCका इव धवलम इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCकाधवलसमिसमतः = इनCनीलाचलोदञचचचदधिनCकाधवल समिसमत यसय सः । “अदरिC-

गोतर-निगरिर-गरावा-अचल-शल-शिशलोचचयाः”, “चदधिनCका कौमदी जयोतसना” (अमरः) वाचम = चकारानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व. ऊच = बर “बरञ वयकताया वाशिच”, शिलट लकारः, आतमनपदम, पर.प., ए.व. । शिलट परसमपद उवाच,

ऊचतः, ऊचः । शिलट आतमनपद ऊच, ऊचात, ऊशिचर ।

सधाधाराम = सधायाः धारा, ताम मधराम = “सवाद-निपरयौ च मधरौ” (अमरः) मधसदनः = मधोः सदनः । शबदनानन दतयनाशकतव वयजयत ।अलङकारः उपमालङकारः छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning ऊच = told मधसदनः = Vishnu, the destroyer of the demon Madhu इनCनील-अचल-उदञचत-चदधिनCका-धवल-समिसमतः

he whose smile (समिसमत) resembles the shine in bright white color (धवल) of the moon (चदधिनCका) that is as though playing (उदञचत) upon the mountain (अचल) of Indraneela (इनCनील) or the Marakata gem

वाचम = the words सधाधाराम = that which were like the stream of nectar मधराम = that which were very sweetगदयममलपाठःभवतामपराधनिवधामियनसतसय यातधानसय निनधनमधनव निवधात शकयम ।पदचछदःभवताम, अपराध-निवधाघरियनः, तसय, यातधानसय, निनधनम, अधना, एव, निवधातम, शकयमअनवयाथ@ः भवताम = यषमाकम अपराधनिवधाघरियनः = अनयाययम आचरतः तसय यातधानसय = राकषससय निनधनम = वधः अधनव = इदानीमव निवधातम शकयम = कत@म शकयमअनवयःभवताम अपराध-निवधाघरियनः तसय यातधानसय निनधनम अधना एव निवधात शकयम ।आकाङकषा शकयम

कदा शकयम ? अधना एव किक कत� शकयम ? निवधातम

किक निवधात शकयम ? निनधनम कसय निनधनम ? तसय यातधानसय

कीदशसय तसय ? अपराध-निवधाघरियनः कOा अपराध-निवधाघरियनः ? भवताम

तातपय@म यषमान अनयाययन पीडयनत त राकषस झदरिटनित मारघरियत शकयत ।

पदनिववरणम अपराधनिवधाघरियनः = अपराध निवधात शील यसय सः, निव + धा “डधाञ धारणपोOणयोः” + ताचछीलय

भिणनिनः (कत), नकारानतः, प., O.निव., ए.व. यातधानसय = “यातधानः पणयजनो नरतो यातरकषसी” (अमरः) निनधनम = “अनतो नाशो दवयोम@तयः मरण निनधनोऽसकरिसतरयाम” (अमरः)Word-Meaning अधनव = now itself निनधनम = destruction

तसय यातधानसय = of that Raakshasha अपराधनिवधाघरियनः = of him who habitualy commits injustice

भवताम = to you all निवधातम शकयम = is possible गदयमपरसतावनायमलपाठःनिकनत 6रसि6रजा6नशा6नमSयमोघीकव'ननवzतल पतरीयतः 6तराममिमतरसय दशरथसय मनोरथमनिप परमियतमादतमानषवषः 6ननहमव त हनिनषयामीनित वयाहतयानतरधात ।पदचछदःनिकनत, सरशिसज-आसन-शासनम, अनिप, अमोघीकव@न, उव�-तल, पतरीयतः, सतराम-घरिमतरसय, दशरथसय, मनोरथम, अनिप, परघरियतम, आदत-मानO-वOः, सन, अहम, एव, तम, हनिनषयाघरिम, इनित वयाहतय, अनतर-अधात ।ससकरिनधः ङमडागमससकरिनधः

कव@न + उव�तल = कव@ननव�तल सन + अहमव = सननहमव

अनवयाथ@ः निकनत सरशिसजासनशासनम अनिप

सरशिसजासनः = कमलासनः बरहमा, तसय शासनम = आजञाम, मनषयतरः अवधयतवरप वरम अमोघीकव@न – सतय निवधासयन उव�तल = भलोक पतरीयतः = सतारचिथनः सतरामघरिमतरसय दशरथसय = इनCस;सय दशरथसय मनोरथम अनिप = इचछाम अनिप परघरियतम = सफलीकत@म आदतमानOवOः सन = गहीतमानवाकारः भतवा अहमव त हनिनषयाघरिम = अहमव रावण वयापादघरियषयाघरिम इनित = एवम वयाहतय = उकतवा अनतरधात = नितरोनिहतः

अनवयःनिकनत सरशिसजासनशासनम अनिप अमोघीकव@न उव�तल पतरीयतः सतराम-घरिमतरसय दशरथसय मनोरथम अनिप परघरियतम आदतमानOवOः सन अहम एव तम हनिनषयाघरिम इनित वयाहतय अनतरधात । आकाङकषा अनतरधात

किक कतवा अनतरधात ? वयाहतय निकघरिमनित वयाहतय ? हनिनषयाघरिम इनित

क हनिनषयाघरिम इनित ? तम कः हनिनषयाघरिम इनित ? अहम एव

कथमभतः सन ? निकनत आदतमानOवOः सन निकमथ@म आदतमानOवOः सन ? परघरियतम

किक परघरियतम ? मनोरथम अनिप कसय मनोरथम ? दशरथसय

कीदशसय दशरथसय ? सतराम-घरिमतरसय कथमभतसय दशरथसय ? पतरीयतः

कतर आदतमानOवOः सन ? उव�तल पनः कथमभतः सन ? अमोघीकव@न

किक अमोघीकव@न ? सरशिसजासनशासनम अनिपतातपय@म “(अधनव रावणः हनत शकयः), निकनत बरहमणः वर सतयापघरियतम, तथव भलोक सतारचिथनः इनCस;सय दशरथसय इचछा परघरियत च अहमव मानवाकार गहीतवा त रावण वयापादघरियषयाघरिम” इतयकतवा भगवान नारायणः अदशयः अभत ।पदनिववरणम सरशिसजासनशासनम

सरशिसजम = सरशिस जायत सरशिसजासनः = सरशिसजम आसन यसय सः, सरशिसजासनशासनम = सरशिसजासनसय शासनम

अमोघीकव@न = न मोघः अमोघः, अनमोघम अमोघ कव@न । अभततÓाव समिचवः । उव�तल = उवया@ः तलम, तसमिसमन । “सव�सहा वसमती वसधा-उव�-वसनधरा” (अमरः) पतरीयतः = पतरम आतमनः इचछनित – नामधातः । पतर + कयच (“सप आतमनः कयच” ३.१.८) ।

“सनादयनता धातवः” (३.१.३२) । पतरीय + शत । तकारानतः, प., O.निव., ए.व. । सतरामघरिमतरसय = सतरामन नकारानतः । सतरामा इनित परथमानिवभकतौ । सतरामणः घरिमतरम, तसय । “सतरामा

गोतरभिभद वजरी” (अमरः) आदतमानOवOः

मानOवOः = मानOसय वOः, आदतमानOवOः = आदतः मानOवOः यन सः

हनिनषयाघरिम = हन “हन किहसागतयोः” लट., उ.प., ए.व. वयाहतय = निव + आ + ह “हञ हरण” + लयप अनतर-अधात = अनतर+ धा “डधाञ धारणपोOणयोः”, लङ., पर.प., ए.व.Word-Meaning निकनत = But सरशिसजासनशासनम अनिप अमोघीकव@न = making even (अनिप) Brahma’s (सरशिसजासन)

order (शासनम) be not untrue, i.e., proving it to be true

उव�तल = in the earth परघरियतम = fulfilling

मनोरथम अनिप = even the desire दशरथसय = of Dasharata

सतरामघरिमतरसय = of him who is a friend (घरिमतर) of Indra (सतरामन), पतरीयतः = of one who wishes for a son

आदतमानOवOः सन = becoming one who has taken on (आदत) the form (वO) of a man (मानO)

इनित वयाहतय = saying thus, अहमव त हनिनषयाघरिम = I will only kill him (Ravana)

अनतरधात = (Vishnu) disappearedगदयम मलपाठःततः 6ा परिरषदनिनमिमषाणामनमिनमनिषतहषा' हषीकशादशातपरशमिमतदद'शानिन निनद'शाननानिन चतद'शभवनानिन बदधवा दगध6ागरासिननरगात ।पदचछदःततः, सा, परिरOद, अनिनघरिमOाणाम, उसकरिनमनिOत-हOा@, हOीकश-आदशात, परशघरिमत-दद@शानिन, निनद@शाननानिन, चतद@श-भवनानिन, बदधवा, दगध-सागरात, निनरगातससकरिनधः अननाशिसकससकरिनधः

दगधसागराघरिननरगात = दगध-सागरात + निनरगातअनवयाथ@ः ततः = निवषणोः अनतधा@नाननतरम सा = पव�कता अनिनघरिमOाणा परिरOद = दवससत उसकरिनमनिOतहOा@ = समतपननाननदा हOीकशादशात = नारायणसय आजञया परशघरिमतदद@शानिन = निनवारिरत-दरवसथानिन निनद@शाननानिन = रावणमकतानिन चतद@शभवनानिन = भरादीन चतद@शसङखयकान लोकान बदधवा = जञातवा दगधसागरात = कषीरसमCात निनरगात = परानितषठतअनवयःततः सा अनिनघरिमOाणा परिरOद उसकरिनमनिOत-हOा@ हOीकश-आदशात परशघरिमत-दद@शानिन निनद@शाननानिन चतद@श-भवनानिन बदधवा दगध-सागरात निनरगातआकाङकषा ततः निनरगात

कतः निनरगात ? दगध-सागरात का निनरगात ? सा परिरOद

कOा परिरOद ? अनिनघरिमOाणाम कथभता सा परिरOद ? उसकरिनमनिOत-हOा@

कसमात कारणात उसकरिनमनिOत-हOा@ ? हOीकश-आदशात किक कतवा निनरगात अथवा कन कारणन उसकरिनमनिOत-हOा@ ? बदधवा

किक बदधवा ? (भनिवषयनित इनित) किक भनिवषयनित इनित ? चतद@श-भवनानिन

कथ भनिवषयनित इनित ? परशघरिमत-दद@शानिन पनः कथ भनिवषयनित इनित ? निनद@शाननानिन

तातपय@म निवषणोः वचन शरतवा दवसमहः अतयनत सनतषटः, अशिचरादव भगवतः आजञया सव लोकाः निनवारिरतदरवसथाः रावणमकताः भनिवषयपतिनत इनित जञातवा कषीरसमCात परानितषठत । पदनिववरणम अनिनघरिमOाणाम = न निनघरिमOपतिनत इनित अनिनघरिमOाः । “सर-मतसयौ अनिनघरिमOौ” (अमरः) उसकरिनमनिOतहOा@ = उसकरिनमनिOतः हO@ः यसयाः सा परशघरिमतदद@शानिन = परशघरिमता दद@शा यOा तानिन निनद@शाननानिन = निनग@तः दशाननः यभयः तानिन चतद@शभवनानिन = भः, भवः, सवः, महः, जनः, तपः, सतयम । अतलम, निवतलम, सतलम, तलातलम,

महातलम, रसातलम, पातालम । दगधसागरात = दगधसय सागरः, तसमात । “दगध कषीर पयः समम” (अमरः) निनरगात = निनर + इ “इण गतौ” – लङ., पर.प., ए.व. । “इणो गा लनिङ” (२.४.४५)Word-Meaning ततः = Afterwards, सा अनिनघरिमOाणा परिरOद = that congregation of the devas (those who do not

have to blink) उसकरिनमनिOतहOा@ = that whose happiness has expanded

हOीकशादशात = by the order of Narayana बदधवा = having known

चतद@शभवनानिन = that the fourteen worlds परशघरिमतदद@शानिन = (will become) those whose bad circumstances has

been avoided निनद@शाननानिन = (and) those from where Ravana has been removed

निनरगात = returned दगधसागरात = from the milky ocean

ककषया १५ – १२.०३.२०१८गदयम मलपाठःततसतानमरान पराह सम निपतामहः ।पदचछदःततः, तान, अमरान, पर+आह, सम, निपत�ामहःअनवयाथ@ः ततः = तदननतरम, दगधसागरात निनग@तय तान अमरान = दवान निपतामहः = बरहमा पराह सम = परोवाच

अनवयःततः निपत�ामहः तान अमरान पराह सम आकाङकषा पराह सम

कदा पराह सम ? ततः कः पराह सम ? निपत�ामहः कान परनित पराह सम ? तान

कान तान ? अमरानतातपय@म वकणठात निनवतय@ सघरिषटकता@ बरहमा तान दवानदरि·शय उवाच ।पदनिववरणम अमरान = “अमरा निनज@रा दवाः नितरदशा निवबधाः सराः” (अमरः) पराह सम

बर “बरञ वयकताया वाशिच”, लट, पर.प., ए.व. । लट (परसमपदम) बरवीनित / आह, बरतः / आहतः, बरवपतिनत / आहः । लट (आतमनपदम) बरत, बरवात, बरवत ।

“बरवः पञचानामादरिदत आहो बरवः” (३.४.८४) । “लट सम” (३.२.११८), “अपरोकष च” (३.२.११९) – सम-योग भत-अनदयतन परोकष अपरोकष च लट-

लकारः भवनित । शिलट-लङोः अपवादः । निपतामहः = “बरहमातमभः सरजयषठः परमषठी निपतामहः” (अमरः)Word-Meaning ततः निपत�ामहः तान अमरान पराह सम = Then Brahma spoke (पराह सम) to the devas गदयममलपाठःभवनतसतावदवतरिरषयतो लकषमी6हायसय 6ाहाययाथ'मS6रःपरभनितष यवनितष वानराचछभललगोपचछनीलम�वषभतः परसिथतपरभावाः पररजाः पररजनययरिरनित ।पदचछदःभवनतः, तावत, अवतरिरषयतः, लकषमी-सहायसय, साहाययाथ@म, अ|सरः-परभनितO, यवनितO, वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः, परशिथतः-परभावाः, परजाः, परजनययः, इनित अनवयाथ@ः भवनतः = यय दवाः तावत = इदानीम अवतरिरषयतः = भलोक जनिनषयतः लकषमीसहायसय = शरीरमणसय निवषणोः साहाययाथ@म = सहयोग दातम अ|सरःपरभनितO यवनितO = मनकादरिदO दवकनयकास वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः

वानराः = मक@ टाः, अचछभललाः = भललकाः, गोपचछाः नीलम;ाः = कनिपपरभदाः, तदवOभतः = तPÓघरिमकाधारिरणः

परशिथतपरभावाः = निवखयातपराjमान परजाः = पतरान परजनययः = उतपादययः

अनवयः“भवनतः तावत अवतरिरषयतः लकषमी-सहायसय साहाययाथ@म अ|सरःपरभनितO यवनितO वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः परशिथतःपरभावाः परजाः परजनययः” इनितआकाङकषा पराह सम

कः पराह सम ? निपत�ामहः निकघरिमनित पराह सम ? परजनययः इनित

क परजनययः ? भवनतः काः परजनययः ? परजाः

कीदशाः परजाः ? परशिथतःपरभावाः पनः कीदशाः परजाः ? वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः कास ? यवनितO

कीदOीO यवनितO ? अ|सरःपरभनितO निकमथ� परजनययः ? साहाययाथ@म

कसय साहाययाथ@म ? लकषमीसहायसय कीदशसय लकषमीसहायसय ? अवतरिरषयतः

कदा अवतरिरषयतः ? तावततातपय@म “ह दवाः ! भलोक जनिनषयतः लकषमीपतः निवषणोः सहयोगाथ� यय सव^ दवकनयकास सव-सव-अशयतान पराjघरिमणः पतरान मक@ ट-भललकादरिदO रपO उतपादयत” इनित निपतामहः दवान आदरिदषटवान । पदनिववरणम अवतरिरषयतः = अव + त “त |लवनतरणयोः” लटः शत । “लटः सदवा” (३.३.१४) । तकारानतः, प.,

O.निव., ए.व. लकषमीसहायसय

सह एनित = गचछनित इनित सहायः लकषमीसहायसय = लकषमयाः सहायः, तसय

साहाययाथ@म = सहायसय भावः । सहाय + षयञ (तदधिhतः) । साहाययाय इदम । चतथ�ततपरOः ।

वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;ाः = वानराशच अचछभललाशच, गोपचछाशच नीलम;ाशच । वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वOः = वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;ाना वOः । वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः = वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO निबभरनित –

उपपदसमासः । तकारानतः, सतरी., निदव.निव., ब.व. । परथमानिवभकतौ भत भतौ भतः, निदवतीयानिवभकतौ भतम भतौ भतः ।

परशिथतपरभावाः = परशिथतः परभावः यासा ताः । आकारानतः, सतरी., निदव.निव., ब.व. । परजाः = “पररजा सयात सनततौ जन” (अमरः) । आकारानतः, सतरी., निदव.निव., ब.व. । परजनययः = पर + जन “जनी परादभा@व”, निवघरिधशिलङ., पर.प., ब.व.रामायणपरसङगः पतरतव त गत निवषणौ राजञसतसय समहातमन: ।

उवाच दवताससवा@ससवयमभभ@गवानिनदम । ।1.17.1 । । सतयसनधसय वीरसय सव^Oाननो निहतनिOण: ।

निवषणोससहायानबशिलनससजधव कामरनिपण: । ।1.17.2 । ।

माया निवदः च शराम च वाय वग समान जव । नयजञान बदधिh सपननान निवषण तलय पराjमान ॥ १-१७-३ ॥

असहाया@न उपायजञान दरिदवय सहनन अपतिनवतान । सव@ असतर गण सपननानन अमत पराशनान इव ॥ १-१७-४ ॥

अ|सरसस च मखयास गनधव�णा तनO च । सजधव हरिररपण पतरासतलयपराjमान । । 1.17.5 । ।

Word-Meaning भवनतः = You all Devas

साहाययाथ@म = To be of support (for helping) अवतरिरषयतः = Of him who is going to take birth in the bhoo loka

तावत = Now लकषमी-सहायसय = Of him who goes with Lakshmi

वानर-अचछभलल-गोपचछ-नीलम;-वO-भतः = Taking the forms of Apes, bears and the kinds of monkey like gopuchcha (cow-tailed monkey), neelamukha (black faced monkey)

परजनययः = Produce अ|सरःपरभनितO यवनितO = In the women (यवती), the celestial women like

the apasaras (अ|सरःपरभती) परजाः = Children

परशिथतःपरभावाः = Whose greatness (परभाव) is wellknown (परशिथत) ... इनित (बरहमा पराह सम) = so said Brahmaगदयममलपाठःपरव निकल मम रजमभारमभ 6मभतवा�ामबवानिननित ।पदचछदःपरा, एव, निकल, मम, जमभ-आरमभ, समभतवान, जामबवान, इनितअनवयाथ@ः परा = पव@काल मम = बरहमणः जमभारमभ = जमभणसमय समभतवान = उतपननः जामबवान = तननामा भललकाघरिधपनितःअनवयःपरा एव निकल मम जमभ-आरमभ समभतवान जामबवान इनितआकाङकषा (बरहमा पराह सम)

निकघरिमनित (बरहमा पराह सम) ? समभतवान इनित कः समभतवान ? जामबवान कदा समभतवान ? जमभ-आरमभ

कसय जमभ-आरमभ ? मम पनः कदा समभतवान ? परा एव निकल

तातपय@म पव@मव मम जमभणसमय जामबवननामा भललकाघरिधपनितः सषटः । (सोऽनिप निवषणोः साहाययमाचरिरषयनित) ।

पदनिववरणम जामबवान – जमबोः वण� जामबवम, तदसय असतीनित जामबवान । जमबफलतलयवण@ः इतयथ@ः । तकारानतः,

प., पर.निव., ए.व. ।रामायणपरसङगः पव@मव मया सषटो जामबवानकषपङगवः ।

जमभमाणसय सहसा मम वकतरादजायत ॥ (बाल १७.७)Word-Meaning परा एव निकल = Earlier itself मम जमभ-आरमभ = At the time of my yawning जामबवान = A bear king named Jaambhavaan, who is black in color like

the Jamoon fruit (naagapazham in Tamil) समभतवान = Had been created ... इनित (बरहमा पराह सम) = so said Brahmaगदयम मलपाठःततसत गीवा'णासतथाकव'न ।पदचछदःततः, त, गीवा@णाः, तथा, अकव@न अनवयाथ@ः ततः = बरहमणः आदशाननतरम त गीवा@णाः = दवाः तथा अकव@न = तदनगणम आचरिरतवनतः अनवयःततः त गीवा@णाः तथा अकव@नआकाङकषा अकव@न

क अकव@न ? त त क ? गीवा@णाः

कदा अकव@न ? ततःतातपय@म बरहमणः वचनानगण दवाः वानरादरिदवOO पतरान जनयामासः ।पदनिववरणम अकव@न = क “डकञ करण” लङ., पर.प., ब.व.Word-Meaning ततः = After that त गीवा@णाः = Those devas अकव@न = Acted तथा = accordingly गदयममलपाठःअथ वतानादवशवानराननरः परारजापतयः 6हमपातरः कशिशचद�ाय पतरीयत दशरथाय पाय6ममतपराय परायचछत ।

पदचछदःअथ, वतानात, वशवानरात, नरः, पराजापतयः, स-हम-पातरः, कभिशचत, उÄाय, पतरीयत, दशरथाय, पायसम, अमत-परायम, परायचछत अनवयाथ@ः अथ = अननतरम वतानात = यजञीयात वशवानरात = अगनः पराजापतयः नरः = परजापनितना परनिOतः परOः कभिशचत सहमपातरः = कभिशचत निहरणमयपातरसनिहतः उÄाय = निनग@तय पतरीयत = सनतकित कामयत दशरथाय = दशरथसय कत पायसम = परमाननम अमतपरायम = सधाकलपम परायचछत = दPवानअनवयःअथ वशवानरात वतानात स-हम-पातरः पराजापतयः कभिशचत नरः उÄाय पतरीयत दशरथाय अमत-पराय पायस परायचछत आकाङकषा परायचछत

किक परायचछत ? पायसम कीदश पायसम ? अमत-परायम

कसम परायचछत ? दशरथाय कीदशाय दशरथाय ? पतरीयत

निकमकतवा परायचछत ? उÄाय कसमात उÄाय ? वतानात

कीदशात वतानात ? वशवानरात कः परायचछत ? कभिशचत नरः

कीदशः नरः ? पराजापतयः कथमभतः नरः ? सहमपातरः

कदा परायचछत ? अथतातपय@म ततः यजञागनः परजापनितना परनिOतः कभिशचत दरिदवयपरOः निहरणमयपातरसनिहतः समÄाय सधाकलप परमानन पतरारचिथन दशरथाय दPवान ।पदनिववरणम वतानात

निवतानः = यजञः, वतानात निवतानः तसय अय, तसमात । निवतान + अण (तदधिhतः) । “jत-निवसतारयोरसतरी निवतानम”

(अमरः) वशवानरात = “अखिगनव¥शवानरो वघरि�ः वीनितहोतरो धनञजयः” (अमरः) पराजापतयः = परजापतः अयम । परजापनित + णय (तदधिhतः) सहमपातरः

सहमपातरम = हमनः पातरम ।

सहमपातरः = हमपातरण सनिहतः । बहवरीनिहः । सहसय सः “वोपसज@नसय” ६.३.८१ – सहपतरः/सपतरःरामायणपरसङगः ततो व यजमानसय पावकादतलपरभम । परादभ@त महÓत महावीय� महाबलम ॥ दरिदवयपायससमपणा� पातरी पतनीघरिमव निपरयाम । परगहय निवपला दोभया� सवय मायामयीघरिमव ॥ समवकषयाबरवीदवाकयम इद दशरथ नपम । पराजापतय नर निवदधिh माघरिमहाभयागत नप ॥ (बाल १६.११)Word-Meaning अथ = Then कभिशचत पराजापतयः नरः = some divine being sent by Brahma

स-हम-पातरः = along with a golden vessel उÄाय = raising up

वशवानरात = from the fire वतानात = from that which is related to the Yagna i.e., sacrificial

परायचछत = gave पायसम = the sweet pudding, payasam अमत-परायम = which was equivalent to nectar

दशरथाय = to Dasharata पतरीयत = to him who wishes to have a son

23. शलोकः परसतावनापायसनिवभागःमलपाठःकौ6लयाय परथममदरिदशदभपनितः पाय6ाध'मपरादादध§ परणयमधर ककयन*सय पतरय ।एत दवयौ तरलमन6ः पतयरालोचय भावमसवाधा§शाभया सवयमकरता पण'कामा 6मिमतराम ॥ २३ ॥ पदचछदःकौसलयाय, परथमम, अदरिदशत, भपनितः, पायस-अध@म, परादात, अध@म, परणय-मधरम, ककय-इनCसय, पतरय, एत, दवयौ, तरल-मनसः, पतयः, आलोचय, भावम, सव-अध@-अशाभयाम, सवयम, अकरताम, पण@-कामाम, सघरिमतरामअनवयाथ@ः अदरिदशत = परायचछत

भपनितः = राजा दशरथः पायसाध@म = पायससय अध@भागम कौसलयाय = राजमनिहषय परथमम = आदौ

परादात = परदPवान अध@म = पायससय अपरम अध@भागम परणयमधरम = परमणा सवाद ककयनCसय पतरय = परमासपदाय ककयय

अकरताम = कतवतयौ एत दवयौ सवयम = कौसलया ककयी च सवयमव (दशरथन अकशिथत एव) सघरिमतरा पण@कामाम = सफल-मनोरथाम

सवाधा�शाभयाम = आतमनोः भागसय अधा@भयाम आलोचय = निवशिचनतय भावम = अभिभपरायम पतयः = दशरथसय तरलमनसः = आकलशिचPसय

अनवयःभपनितः परथम कौसलयाय पायसाध@म अदरिदशत । [ततः] परणयमधरम अध� ककयनCसय पतरय परादात । एत दवयौ तरलमनसः पतयः भावम आलोचय सवय सवाधा�शाभया सघरिमतरा पण@कामाम अकरताम ।आकाङकषा अदरिदशत

कः अदरिदशत ? भपनितः निकम अदरिदशत ? पायसाध@म कसम अदरिदशत ? कौसलयाय कदा अदरिदशत ? परथमम

परादात = परदPवान किक परादात ? अध@म

कीदशम अध@म ? परणयमधरम कसय परादात ? ककयनCसय पतरय

अकरताम कौ अकरताम ? एत दवयौ सवयम निकम अकरताम ? सघरिमतरा पण@कामाम कथम अकरताम ? सवाधा�शाभयाम किककतवा अकरताम ? आलोचय

निकम आलोचय ? भावम कसय भावम ? पतयः

कीदशसय पतयः ? तरलमनसः तातपय@म परा|तपायसः दशरथः आदौ राजमनिहषय कौसलयाय पायसाध� दततवा, ततः परमासपदाय ककयय परीतया अपरमध� दPवान । ततः सघरिमतराय पायस न शिशषटघरिमनित वयाकलसय तसय मनोभाव निवजञाय कौसलया ककयी च सवयम सवभागाभयाम अध@मध� सघरिमतराय दततवा तसयाः मनोरथ परिरतवतयौ ।पदनिववरणम अदरिदशत = दरिदश “दरिदश अनितसज@न” – लङ, पर.प., ए.व. परादात = पर + दा “डदाञ दान” – लङ, पर.प., ए.व. तरलमनसः = तरल मनः यसय सः, तसय । सकारानतः, प., O.निव., ए.व. अकरताम = क “डकञ करण” – लङ, पर.प., निदव.व. पण@कामाम = पण@ः कामः यसयाः सा, तामरामायणपरसङगः कौसलयाय नरपनितः पायसाध� ददौ तदा । अधा@दध� ददौ चानिप सघरिमतराय नराघरिधपः ॥ ककयय चावशिशषटाध� ददौ पतराथ@कारणात । परददौ चावशिशषटाध� पायससयामतोपमम ॥ अनशिचनतय सघरिमतराय पनरव महीपनितः । एव तासा ददौ राजा भाया@णा पायस पथक ॥ (बाल १६.२७-२९) त बहजञसय शिचPजञ पतनयौ पतयम@हीभिकषतः । चरोरधा@ध@भागाभया तामयोजयतामभ ॥ (रघ १०.५७)

छनदः मनदाjानता वPम । “मनदाjानता जलघरिधOडगः मभौ नतौ तो गर चत” (४+६+७ = १७ परनितपादम, म-

भ-न-त-त गणाः, गरः, गरः)Word-Meaning भपनितः = Raja Dasharatha

अदरिदशत = gave परथमम = initially पायस-अध@म = half of the payasam कौसलयाय = To Kausalyaa

The King परादात = gave अध@म = the (other) half

परणय-मधरम = which was sweeter because of his affection ककय-इनCसय पतरय = to Kaikeyi, the daughter of the lord of Kekaya

एत दवयौ = These two ladies सवयम = on their own accord अकरताम = made

सघरिमतराम = Sumitra पण@-कामाम = Become one whose desire is fulfilled

सव-अध@-अशाभयाम = through half of their portions आलोचय = on considering भावम = the intention

पतयः = of their husband, Dasharatha तरल-मनसः = of him who is disturbed (since he does not

have any more for Sumitra)

ककषया १६ – १९.०३.२०१८24. शलोकः परसतावनायजञसमा|तौ अयोधया परनित गमनम ।मलपाठःअवभथऽवसि6त 6रयतटाद अथ यथायथमचचसिलत रजन ।दशरथः परिरपण'मनोरथः परमगातपरहतपरोपमाम ॥ २४ ॥ पदचछदःअवभथ, अवशिसत, सरय-तटात, अथ, यथा-यथम, उचचशिलत, जन, दशरथः, परिरपण@-मनोरथः, परम, अगात, परहत-पर-उपमाम ।अनवयाथ@ः अथ = तदननतरम, पायससवीकरणादननतरम अगात = गतवान परिरपण@मनोरथः = शिसhकामः परम = नगरीम, अयोधयानाघरिमका सवराजधानीम परहत-परोपमाम = इनCनगरण अमरावतया तलयाम अवशिसत = समा|त सनित

अवभथ = दीकषानतसनान उचचशिलत = परणडिसथत सनित जन = यजञाथ@मागत जनसमह सरयतटात = यजञसथानात सरयतीरात यथायथम = यथासवम, सव-सव-गह परनितअनवयःअथ अवभथ अवशिसत, जन सरयतटात यथायथम उचचशिलत (सनित), परिरपण@मनोरथः दशरथः परहतपरोपमा परम अगात ।आकाङकषा अथ अगात

कः अगात ? दशरथः कीदशः दशरथः ? परिरपण@मनोरथः

निकम अगात ? परम कीदशी परम ? परहत-परोपमाम

कदा अगात ? अवशिसत कसमिसमन अवशिसत ? अवभथ

उचचशिलत कसमिसमन उचचशिलत ? जन कसमाद उचचशिलत ? सरयतटात कतर उचचशिलत ? यथायथम

तातपय@म पतरकामषटौ समा|तायाम, यजञाथ@मागतO सव^O जनO सरयतीरात सव-सव-परदश परनित परणडिसथतO, पायसलाभन शिसhकामः दशरथः इनCनगरण तलया सवराजधानीम अयोधया परतयगचछत ।पदनिववरणम अवभथ = “दीकषानतोऽवभथो यजञ” (अमरः) अवशिसत = अव + सो “Oो अनतकम@भिण” + कत यथायथम = यथा अननितjमय । अवययीभावः । “यथासव त यथायथम” (अमरः) परम = रफानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व. । अगात = इ “इण गतौ” – लङ, पर.प., ए.व. परहतपरोपमाम

परहतपरम = परहतसय परम परहतपरोपमाम = परहतपरम उपमा यसयाः सा, ताम । “वhशरवाः शनासीरः परहतः परनदरः”

(अमरः)छनदः दरतनिवलसकरिमबत वPम “दरतनिवलसकरिमबतमाह नभौ भरौ” । परनितपाद १२ अकषराभिण । न-भ-भ-र गणाः ।1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12ल ल ल ग ल ल ग ल ल ग ल गअ व भ थ व शिस त स र य त टादअ थ य था य थ म चच शिल त ज नद श र थः प रिर प ण@ म नो र थःप र म गा तप र ह त प रो प माम

Word-Meaning अथ = Then दशरथः = Dasharata

परिरपण@-मनोरथः = He whose desire was fulfilled अगात = Went

परम = To his city, Ayodhya परहत-पर-उपमाम = To that which resembled Amaravathi, the

city of the Indra, who is much (puruhu) invoked or worshipped

अवभथ अवशिसत सनित = When the Avabhruta snaanaa (a customary ritual bath that indicates the completion of the Yagna) was completed

जन सरय-तटात यथा-यथम उचचशिलत सनित = When the people (जन) had left (उचचशिलत) from the shores (तट) of River Sarayu (सरय) to their own respective places (यथा-यथम)

25. शलोकः परसतावनागभ@धारणम ।मलपाठःअपाटवात कवलमङगकाना मनोजञकानतम'निहषीरजनसय ।शनः शनः परोञछिª«तभषणानिन चकाशिशर दौहदलकषणानिन ॥ २५ ॥ पदचछदःअपाटवात, कवलम, अङगकानाम, मनोजञ-कानतः, मनिहOी-जनसय, शनः, शनः, परोणडिजझत-भOणानिन, चकाशिशर, दौहद-लकषणानिन ।अनवयाथ@ः चकाशिशर = अराजनत दौहदलकषणानिन = गभ@शिच�ानिन मनिहOीजनसय = राजपतनीना कौसलया-सघरिमतरा-ककयीनाम मनोजञकानतः = मनोहरलावणयसय कवलम = अतयनतम अङगकानाम = हसतादयवयवानाम अपाटवात = पटतवाभावात, शरानततवात शनः शनः = मनद मनदम, दरिदन दरिदन परोणडिजझतभOणानिन = तयकताभरणानिनअनवयःमनिहOीजनसय मनोजञकानतः, अङगकाना कवलम अपाटवात परोणडिजझतभOणानिन दौहदलकषणानिन शनः शनः चकाशिशर ।आकाङकषा चकाशिशर

क चकाशिशर ? दौहदलकषणानिन कीदशानिन दौहदलकषणानिन ? परोणडिजझतभOणानिन

कसमात कारणात परोणडिजझतभOणानिन ? कवलम अपाटवात कOा अपाटवात ? अङगकानाम

कसय अङगकानाम ? मनिहOीजनसय कीदशसय मनिहOीजनसय ? मनोजञकानतः

कथ चकाशिशर ? शनः शनः तातपय@म राजपतनीना वध@मानलावणयात, हसतादयवयवाना शरानततवात तयकताभरणानिन गभ@शिच�ानिन दरिदन दरिदन वयकतानिन बभवः ।पदनिववरणम अपाटवात

पाटवम = पटोः भावः अपाटवात = न पाटवम, तसमात

अङगकानाम = अलपानिन अङगानिन, तOाम । अङग + क । मनिहOीजनसय = “कताभिभOका मनिहषी” (अमरः) परोणडिजझतभOणानिन = परोणडिजझतानिन भOणानिन यO तानिन चकाशिशर = काश “काश दी|तौ”, शिलट, पर.प., ब.व. । चकाश चकाशात चकाशिशर । दौहदलकषणानिन = दौहदसय लकषणानिन । “निदवहदया नारी दौहदरिदनीमाचकषत” (अषटाङगसङगरहः) । छनदः उपनCवजरा वPम ।Word-Meaning दौहद-लकषणानिन = the symptoms of pregnancy (referred to as the second

heart as the mother has the child’s heart also in her) परोणडिजझत-भOणानिन = those in which the heavy ornaments are given up अङगकाना कवलम अपाटवात = solely (कवलम) due to the tiredness (अपाटव)

(absence of energy) of the limbs that have lost weight (अङगक) मनिहOी-जनसय = of the group of royal wives of Dasharata (note मनिहOी =

literally refers to coronated queen) मनोजञ-कानतः = of those whose beauty was captivating

शनः शनः = slowly चकाशिशर = manifested26. शलोकःपरसतावनागरणिभणयाः कौसलयायाः वण@नममलपाठःमनदमनदमपयदवसिलतरया गाधतानिवषयनाशिभगहवरा ।को6लन*दनिहतः शनरभत मधययनिषटरनिप दनिषटगोचरा ॥ २६ ॥ पदचछदःमनदमनदम, अपयत, वशिलतरया, गाधता-निवOय-नाभिभ-गहवरा, कोसलनC-दनिहतः, शनः, अभत, मधय-यघरिषटः, अनिप, दघरिषट-गोचराअनवयाथ@ः अपयत = अपगचछत

वशिलतरया = उदरभागसथ चम@र;ातरयम कोसलनCदनिहतः = कौसलयायाः

अभत = जातम

दघरिषटगोचरा = चकषरषिवOयः मधययघरिषटः = तनतसदशः मधयभागः गाधतानिवOयनाभिभगहवरा

गाधतायाः = उPानतवसय निवOयीभत यत नाभिभगहवरम = नाभिभरप कहर, तन यकता

शनः = मनदमअनवयःकोसलनCदनिहतः वशिलतरया मनदमनदम अपयत, गाधतानिवOयनाभिभगहवरा मधययघरिषटः अनिप शनः दघरिषटगोचरा अभतआकाङकषा अपयत

का अपयत ? वशिलतरया कसयाः अपयत ? कोसलनCदनिहतः

अभत कीदशम अभत ? दघरिषटगोचरा का अभत ? मधययघरिषटः

कीदशी मधययघरिषटः ? गाधतानिवOयनाभिभगहवरा कथ अभत ? शनः

तातपय@म वध@मानन गभण कौसलयायाः उदर निवदयमान महाभागयसचक वशिलतरयम अपगतम, तसयाः नाभिभरप कहरम उPानतव परा|तम, तसयाः तनतसदशः मधयभागः शनः चकषरषिवOयः अभत । पदनिववरणम अपयत = पय “पय गतौ” – लङ, पर.प., ए.व. गाधतानिवOयनाभिभगहवरा

गाधतानिवOयः = गाधतायाः निवOयः नाभिभगहवरम = नाभिभः एव गहवरम गाधतानिवOयनाभिभगहवरा = गाधतानिवOयः नाभिभगहवर यसयाः सा

कोसलनCदनिहतः = कोसलनCसय दनिहता, ऋकारानतः, सतरी., O.निव., ए.व. अभत = भ “भ सPायाम”, लङ, पर.प., ए.व. मधययघरिषटः = मधय यघरिषटः इवछनदः रथोhता वPम – “राननरानिवह रथोhता लगौ” । परनितपादम ११ अकषराभिण, र-न-र-लघ-गर ।

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11ग ल ग ल ल ल ग ल ग ल गम नद म नद म प य दव शिल तर यागा ध ता निव O य ना भिभ ग हव राको स ल नC द निह तः श न र भतम धय य घरिषट र निप द घरिषट गो च रा

Word-Meaning वशिलतरया = The three folds of skin in her abdominal portion

कोसलनCदनिहतः = of the daughter of the king of Koshala मनदमनदम अपयत = disappeared slowly

मधययघरिषटः अनिप = Even her waist (मधय) which was like a thin stick (यघरिषट) गाधतानिवOयनाभिभगहवरा = whose cave (गहवर) like navel (नाभिभ), had become an

object (निवOय) of reduced depth (गाधता) शनः दघरिषटगोचरा अभत = gradually (शनः) become (भ) visible (गोचर) to see

(दघरिषट)27. शलोकः मलपाठःनयगरोधपतर6मता करमशः परयातामअङगीचकार पनरSयदर कशाङगयाः ।रजीवातव दशम�ोरगपीनिडतानागभ'चछलन व6ता परथमन प6ा ॥ २७ ॥ पदचछदःनयगरोध-पतर-समताम, jमशः, परयाताम, अङगीचकार, पनः, अनिप, उदरम, कशाङगयाः, जीवातव, दश-म;-उरग-पीनिडतानाम, गभ@-चछलन, वसता, परथमन, पसा अनवयाथ@ः अङगीचकार = परापनोत उदरम = कभिकषः कशाङगयाः = तनवङगयाः कौसलयायाः नयगरोधपतरसमताम = वटपतरतलयतवम jमशः परयाताम = शनः अपगताम पनरनिप = भयोऽनिप गभ@चछलन वसता परथमन पसा = गभ@रपण नितषठता आदरिदपरOण नारायणन जीवातव = सञजीवनौOधाथ@म दशम;ोरगपीनिडतानाम = रावणरपण महासपण दषटानामअनवयःदशम;ोरगपीनिडताना जीवातव गभ@चछलन वसता परथमन पसा कशाङगयाः उदर jमशः परयाता नयगरोधपतरसमता पनरनिप अङगीचकार । आकाङकषा अङगीचकार

कः अङगीचकार ? उदरम कसयाः उदरम ? कशाङगयाः

काम अङगीचकार ? नयगरोधपतरसमताम कीदशी नयगरोधपतरसमताम ? परयाताम

कथ परयाताम ? jमशः कथम अङगीचकार ? पनरनिप

कन हतना अङगीचकार ? पसा कीदशन पसा ? परथमन पनः कीदशन पसा ? वसता

कथ वसता ? गभ@चछलन निकमथ� वसता ? जीवातव

कOा जीवातव ? दशम;ोरगपीनिडतानाम

तातपय@म पव� कौसलयायाः उदर वटपतरतलय कशमासीत । गभ@वदधया jमण तPलयतवम अपगतम । तथाऽनिप रावणरपमहासप@पीनिडताना सञजीवनौOधाय गभ@रपण नितषठता आदरिदपरOण नारायणन तसयाः उदर पनरनिप वटपतरतलयमव जातम (वटपतरशायी नारायणः इनित पराणपरशिसदधिhः) ।पदनिववरणम नयगरोधपतरसमताम = नयगरोधसय पतरम, नयगरोधपतरसय समता । “नयगरोधो बहपाद वटः” जीवातव = उकारानतः, प., च.निव., ए.व. । “रजीवातज�वनौOधम” (अमरः) दशम;ोरगपीनिडतानाम

दशम;ोरगः = दशम;ः एव उरगः दशम;ोरगपीनिडतानाम = दशम;ोरगण पीनिडताः, तOाम । “उरगः पननगो भोगी” (अमरः)

गभ@चछलन = गभ@सय छलम, तन । गभ@ + छल – तगागमः । “छ च” (६.१.७३) – हरसवसय चछकार पर तकारागमः । तसय शचतवन चकारः । i.e., Before छ, a त gets added which changes to च making it चछ ।

वसता = वस “वस निनवास” + शत । तकारानतः, प., त.निव., ए.व. पसा = सकारानतः, प., त.निव., ए.व.अलङकारः उतपरकषा, रपकमछनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning उदरम = the abdomen

कशाङगयाः = of Kausalya, whose body (अङग) was thin (कश) पनरनिप अङगीचकार = again gained नयगरोधपतरसमताम = the similarity to the banyan leaf

jमशः परयाताम = that (resemblance) which had been gradually (jमशः) lost (पर + या) (since it was no longer thin like a leaf as she put on weight during the pregnancy)

गभ@चछलन वसता परथमन पसा = since the primordial (परथम) person (पस), Adipurusha (who resides on the banyan leaf), who was residing (वसत) in it taking the guise (छल) of an embryo (गभ@) जीवातव = for the sake of being the life-giver (जीवातव) (like an

antidote for a snakebite) दशम;ोरगपीनिडतानाम = to the those who were tormented (पीनिडत)

by the snake (उरग) in the form of Ravana (दशम;)

ककषया १७ – २६.०३.२०१८28. शलोकःमलपाठःमधय तनतवादनिवभावयमानमआकाशमा6ीदसि6तायताकषयाः ।गभ�दय निवषणपदापदशातकारशयय§ निवहायानिप निवहाय एव ॥ २८ ॥

पदचछदःमधयम, तनतवात, अनिवभावयमानम, आकाशम, आसीत, अशिसत-आयत-अकषयाः, गभ@-उदय, निवषण-पद-अपदशात, काशय@म, निवहाय, अनिप, निवहायः, एव । अनवयाथ@ः आसीत = बभव मधयम = कदरिटपरदशः कसयाः मधयम ? अशिसतायताकषयाः = कषणनिवशालनतरायाः कौसलयायाः कीदशम आसीत ? अनिवभावयमानम = अदशयमानम आकाशम = नभसतलयम कन हतना अनिवभावयमानम ? तनतवात = काशया@त गभ�दय = गभ�तपPौ सतयाम निवषणपदापदशात = गभ@रपण वसतः नारायणसय निनवाससथानतवात “निवषणपदम” इनित वयवनिहरयमाणतवात काशय� = तनतवम निवहाय अनिप = तयकतवा अनिप निवहायः एव = आकाशः एव पव� काशय@कारणन अदशयतवात आकाशतवमासीत । अधना निवषणपदतवात काशय� तयकतवानिप आकाशतवम ।

[“निवयद निवषणपद वा त पसयाकाशनिवहायसी” इतयमरः]अनवयःअशिसतायताकषयाः मधय तनतवाद आकाशम (इव) अनिवभावयमानम आसीत । गभ�दय [सनित] निवषणपदापदशात काशय� निवहाय अनिप निवहायः एव ।आकाङकषा आसीत

निकम आसीत ? मधयम कसयाः मधयम ? अशिसतायताकषयाः

कीदशम आसीत ? अनिवभावयमानम निकघरिमव अनिवभावयमानम ? आकाशम (इव) कन हतना अनिवभावयमानम ? तनतवात

निवहायः एव असमिसत कसमिसमन सनदभ अनिप निवहायः एव ? निवहाय अनिप

किक निवहाय ? काशय@म कसमात कारणात निवहायः एव ? निवषणपदापदशात कदा निवहायः एव ? गभ�दय (सनित)

तातपय@म कौसलयायाः कदरिटभागः पव@म अतयनत कशः, तन हतना अदशयपरायः आकाशकलपः आसीत । गभ�तपPौ सतया त काशय^ निवगत अनिप, नारायणसय निनवाससथानतवात “निवषणपदम” इनित निवखयातम, नामसामयन आकाशतलयमव आसीत ।पदनिववरणम अशिसतायताकषयाः

अशिसतायत अशिसत च आयत च, अशिसतायताकषयाः = अशिसतायत अभिकषणी यसयाः सा । ईकारानतः, सतरी., O.निव., ए.व.

निवषणपदापदशात निवषणपदम = निवषणोः पदम निवषणपदापदशात = निवषणपदसय अपदशः, तसमात

काशय@म = कशसय भावः – कश + षयञ (तदधिhतः) निवहाय = निव + हा “आßहाक तयाग” – लयबनतावययम निवहायः = सकारानतः, नप., पर.निव., ए.व. । “निवयद निवषणपद वा त पसयाकाश-निवहायसी” “निवहायाः

शकनौ पशिस गगन पनपसकम” ।अलङकारः पवा@ध^ अनितशयोसिFः, उPराध^ निवरोधाभा6ः । निवषणपदशबद शलOः । “काशय� निवहायानिप निवहाय एव” इतयतर यमकम ।छनदः वPम – इनCवजरा । ‘सयादरिदनCवजरा यदरिद तौ जगौ गः’ (११ अकषराभिण)Word-Meaning मधयम = the waist

अशिसतायताकषयाः = of Kausalya, whose eyes (अकषी) were dark (अशिसत where शिसत indicates white) and wide (आयत)

अनिवभावयमानम आकाशम आसीत = was like the imperceptible sky तनतवाद = due to slenderness

गभ�दय [सनित] = during the time of pregnancy, on the advent of the embryo (गभ@) निवषणपदापदशात = due to being refered to as the place of Vishnu (note

that the sky is also referred to by the term Vishnupada) काशय� निवहाय अनिप = even after leaving the aspect of slenderness निवहायः एव = it is only the sky

29. शलोकः परसतावनारामजननम ।मलपाठःउचचसथ गरहपञचक 6रगरौ 6नदौ नवमया नितथौलगन कक' टक पनव'6यत मष गत पषशिण ।निनद'गध निनखि�लाः पलाश6मिमधो मधयादयोधयारणःआनिवभ'तमभतपव'मपर यखितकञछिञचदक महः ॥ २९ ॥ पदचछदःउचचसथ, गरह-पञचक, सर-गरौ, स-इनदौ, नवमयाम, नितथौ, लगन, कक@ टक, पनव@स-यत, मOम, गत, पOभिण, निनद@गधम, निनखि;लाः, पलाश-सघरिमधः, मधयाद, अयोधया-अरणः, आनिवभ@तम, अ-भत-पव@म, अपरम, यखितकणडिञचत, एकम, महःअनवयाथ@ः आनिवभ@तम = सवयमव अभिभवयकतम अभत महः = जयोनितः अभतपव@म = परा कदा|यनिवदयमानम, सजातीय-भद-रनिहतम अपरम = अनिदवतीयम, निवजातीय-भद-रनिहतम एकम = सवगत-भद-रनिहतम यखितकणडिञचत = नितरनिवधभदरनिहततया अनिनवा@चयम अयोधयारणः - अयोधया एव अरभिणः = अखिगनमनथनदारनिवशOः, तसमात मधयात = पनिवतरात

निनद@गधम = भसमीकत@म निनखि;लाः = समसतानिन, पलाशसघरिमधः = राकषसरपाभिण एधाशिस गरहपञचक उचचसथ = सय@-कज-गर-शj-शनिनरपO पञचस गरहO सव-तङगसथान-सङगतO सरगरौ सनदौ = बहसपतौ चनCण यकत सनित नवमया नितथौ कक@ टक लगन पनव@सयत = पनव@सनकषतरयकत पOभिण मO गत = सय मOरासिश परनिवषट सनितअनवयःगरहपञचक उचचसथ, सरगरौ सनदौ, नवमया, कक@ टक लगन, पनव@सयत नितथौ, पOभिण मO गत, निनखि;लाः पलाशसघरिमधः निनद@गध मधयाद अयोधयारणः अभतपव@म, अपरम, एक यखितकणडिञचत महः आनिवभ@तम आकाङकषा आनिवभ@तम

निकम आनिवभ@तम ? महः कीदश महः ? अभतपव@म पनः कीदश महः ? अपरम पनः कीदश महः ? एकम पनः कीदश महः ? यखितकणडिञचत

कतः आनिवभ@तम ? अयोधयारणः कीदशाद अयोधयारणः ? मधयात

निकमथ@म आनिवभ@तम ? निनद@गधम काः निनद@गधम (कम@पदम) ? पलाशसघरिमधः

कीदशाः पलाशसघरिमधः ? निनखि;लाः कदा आनिवभ@तम ? गरहपञचक उचचसथ सनित

पनः कदा आनिवभ@तम ? सरगरौ सनदौ सनित पनः कदा आनिवभ@तम ? नवमया नितथौ पनः कदा आनिवभ@तम ? कक@ टक लगन पनः कदा आनिवभ@तम ? पनव@सयत पनः कदा आनिवभ@तम ? पOभिण मO गत सनित

तातपय@म सया@दरिदO पञचस गरहO सवतङगसथानO सतस, बहसपतौ चनCण यकत, नवमया, कक@ टकलगन, पनव@सनकषतरयकत दरिदन, सय मOरासिश परनिवषट सनित, सवा@भिण राकषसरपाभिण एधाशिस भसमीकत� पनिवतरात अयोधयारपाद अरणः पव@मदषटम, अनिदवतीयम, एकम अनिनव@चनीय जयोनितः सवयम अभिभवयकतम अभतपदनिववरणम उचचसथ = उचच नितषठनित, तसमिसमन – उपपदसमासः सरगरौ = सराणा गरः, तसमिसमन । “बहसपनितः 6राचाय'ः” (अमरः) सनदौ = इनदना सह निवदयत इनित, तसमिसमन । उकारानतः, प., स.निव., ए.व. । “निहमाशशचनCमाशचनCः इनदः

कमदबानधवः” (अमरः) पOभिण = नकारानतः, प., स.निव., ए.व. । “निवकत@न-अक@ -मात@णड-घरिमनिहर–अरण-पषणः” (अमरः) निनद@गधम = निनर + दह “दह भसमीकरण” – तमनननतावययम पलाशसघरिमधः

पलम = मासम पलाशाः = राकषसाः । पलाशाः मासम अशनपतिनत इनित ।

पलाशसघरिमधः = पलाशाः एव सघरिमधः । धकारानतः, सतरी., निदव.निव., ब.व. । मधयात = “पत पनिवतर मधय च” (अमरः) अयोधयारणः = अयोधया एव अरभिणः, तसमात । इकारानतः, प., प.निव., ए.व. आनिवभ@तम = आनिवस + भ “भ सPायाम” + कत अभतपव@म

भतपव@म = पव� भतम, अभतपव@म = न भतपव@म ।

अपरम = न निवदयत पर यसमात तत महः = “महसततसवतजसोः” (अमरः)रामायणपरसङगः ततो यजञ समा|त त ऋतना Oट समतययः ।

ततशच दवादश मास चतर नावघरिमक नितथौ ॥ नकषतरऽदरिदनितदवतय सवोचचससथO पञचस ।

गरहO कक@ ट लगन वाकपतानिवनदना सह ॥ परोदयमान जगननाथ सव@लोकनमसकतम ।

कौसलयाऽजनयCाम सव@लकषणसयतम ॥ (बाल १८.८-१०)अलङकारः रपकालङकारःछनदः शाद@लनिवjीनिडत वPम (majestic like the gait of the lion or tiger) – “सया@शवम@सजाः

सतताः सगरवः शाद@लनिवjीनिडतम” । परनितपाद १९ अकषराभिण । म-स-ज-स-त-त-गरः । दवादशाकषराननतर यनितः ।

Word-Meaning आनिवभ@तम = manifested itself महः = lustre (or fire)

अभतपव@म = that which did not exist earlier अपरम = that for which there is nothing different from it एकम = that which is unique यखितकणडिञचत = that which is indescribable (as there is no way to the

show difference) अयोधयारणः = from the Arani wood (that is used to create the fire for

yagnas) in the form of Ayodhya मधयात = from that which is very sacred निनद@गधम = for the sake of destroying (or burning) निनखि;लाः पलाशसघरिमधः = the entire group (निनखि;ल) of demons (पलाश) in

the form of fuel sticks (or the sticks of Palasha (पलाश) tree) गरहपञचक उचचसथ = when five of the planets (Sun, Mars, Jupiter, Venus

and Saturn) were are their ascendency सरगरौ सनदौ = when Jupiter was associated with Chandra नवमया नितथौ = on the tithi of Navami कक@ टक लगन = on the lagna of Karkata पनव@सयत = when the nakshtra was punarvasu पOभिण मO गत = when Surya had entered the mesha raashi

30. शलोकः मलपाठःअथ रामाशिभधानन कवः 6रभयन निगरः ।अलञचकार कारणयाद रघणामनवय हरिरः ॥ ३० ॥ पदचछदःअथ, राम-अभिभधानन, कवः, सरभयन, निगरः, अलञचकार, कारणयाद, रघणाम, अनवयम, हरिरः । अनवयाथ@ः अथ = तदननतरम, रामजननाननतरम अलञचकार = भOयामास हरिरः = निवषणः (भकतजनदरिरतानिन हरनित इनित हरिरः) अनवयम = वशम रघणाम = रघोः अपतयानाम कारणयाद = करणया सरभयन = सगनधीनिन/मनोजञानिन कव@न निगरः = वाचः कवः = आदरिदकवः वालमीकः रामाभिभधानन = “राम” इनित नामनाअनवयःअथ रामाभिभधान कवः निगरः सरभयन हरिरः कारणयात रघणाम अनवयम अलञचकार । आकाङकषा अलञचकार

कदा अलञचकार ? अथ कः अलञचकार ? हरिरः निकम अलञचकार ? अनवयम

कOाम अनवयम ? रघणाम कन हतना अलञचकार ? कारणयाद कथमभतः अलञचकार ? सरभयन

निकम सरभयन ? निगरः कसय वाचः सरभयन ? कवः

कन सरभयन ? रामाभिभधानन तातपय@म परमकारभिणकः हरिरः शरीरामरपण रघवश अवतीय@ वालमीकः वचनानिन सवनानमना भOयामास ।पदनिववरणम रामाभिभधानन – रामः इनित अभिभधानम, तन ।

“रामनित दवयकषर नाम मानभङगः निपनानिकनः” “सहसरनाम तPलय रामनाम वरानन” । रमनत योनिगनः असमिसमन इनित रामः – “रम jीडायाम” + अघरिधकरण घञ (कत) । “रमनत योनिगनोऽननत सदाननद शिचदातमनिन । इनित रामपदनासौ परबरहमाभिभधीयत ॥ ”

सरभयन = सरभिभ कव@न – सरभिभ + भिणच (नामधातः) + शत – तकारानतः, प., पर.निव., ए.व. निगरः = रफानतः, सतरी, निदव.निव., ब.व. अलञचकार = अलम + क “डकञ करण” – शिलट., पर.प., ए.व.

कारणयात = “कारणय करणा घणा” (अमरः) । करणा एव कारणयम । करणा + सवाथ षयञ (तदधिhतः)

अनवयम = “सनतनितः गोतर-जनन-कलानिन अभिभजन-अनवयौ” (अमरः) हरिरः = हरनित इनित हरिरः । ह “हञ हरण” + इन (उणादरिदपरतययः) । “यम-अनिनल-इनC-चनC-अक@ -निवषण-

सिसह-अश-वादधिजO । शक-अनिह-कनिप-भकO हरिरना@ कनिपल नितरO” ॥ (अमरः) 14 different meanings of the word Hari – Yama, Agni, Indra, Chandra, Surya, Vishnu, Lion, Ray, Horse, Parrot, Snake, Monkey, Frog and a specific color called kapila.

छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning अथ = Then हरिरः = Vishnu कारणयात = due to his compassion अलञचकार = emblished

अनवयम = the race रघणाम = of Raghu

सरभयन = by putting in fragrance (i.e., making it attractive) निगरः = to the words कवः = of the poet (Valmiki) रामाभिभधान = through the name “Rama”

ककषया १८ – ०९.०४.२०१८31. शलोकः परसतावनारामाननतर तरयः कमाराः जाताःमलपाठःतमनमनवरजायनत तरयसतरतानविगनतरज6ः ।अगररजसयानकव'नतसतत¥ल�कोततरग'णः ॥ ३१ ॥ पदचछदःतम, एनम, अन, अजायनत, तरयः, तरता-अखिगन-तजसः, अगरजसय, अन-कव@नतः, तः, तः, लोक-उPरः, गणःअनवयाथ@ः अजायनत = जाताः तरयः = नितरसङखयाकाः कमाराः तरताखिगनतजसः

तरता = आहवनीय-गाह@पतय-दभिकषणागनयः तरताखिगनतजसः = तरता तPलयवच@सः

तम एनम अन = पव�पवरणिणतसय शरीरामसय पशचात अनकव@नतः = अनवत@मानाः अगरजसय = जयषठभरातः शरीरामसय तसतः = बहभिभः लोकोPरः = अतयतकषटः गणः = निवदया-निवनय-शौय@-औदाया@दरिदभिभः

अनवयःतरताखिगनतजसः तरयः तसतः लोकोPरः गणः अगरजसय अनकव@नतः तम एनम अन अजायनत ।आकाङकषा अजायनत

क अजायनत ? तरयः कीदशाः तरयः ? तरताखिगनतजसः

कदा अजायनत ? तम एनम अन कथमभताः अजायनत ? अनकव@नतः

कसय अनकव@नतः ? अगरजसय कः अनकव@नतः ? गणः

कीदशः गणः ? तसतः पनः कीदशः गणः ? लोकोPरः

तातपय@म सदगणबाहलयन अगरजसदशाः अखिगनवत वच@समिसवनः तरयः कमाराः तसय शरीरामसय पशचात जाताः ।पदनिववरणम तम अन = “अनल@कषण” (१.४.८४) इनित कम@परवचनीयसजञा । “कम@परवचनीययकत निदवतीया” (२.३.८) अजायनत = जन “जनी परादभा@व” – लङ, पर.प., ब.व. तरयः = नितर-शबदः, निनतय बहवचनानतः, प., पर.निव., ब.व. तरताखिगनतजसः

तरताखिगनः = तरता चासौ अखिगनशच तरताखिगनतजसः = तरतागनः तजः इव तजः यOा त । “अखिगनतरयघरिमद तरता”, “तरता तवखिगनतरय यग”

(अमरः) अगरजसय अनकव@नतः - समबनधसामानय Oषठी (अगरजम अनकव@नतः अनिप समयक) अनकव@नतः = अन + क “डकञ करण” + शत – तकारानतः, प., पर.निव., ब.व. लोकोPरः = लोकसय उPर, तःछनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning तरयः = the three (kids)

अजायनत = were born तम एनम अन = after him (Rama)

तरताखिगनतजसः = who were like radiant like the three fires (called Aahavaneeyaagni, Gaarhapathyaagni, and Dakshinaagni)

अनकव@नतः = who followed अगरजसय = their elder (brother)

तसतः लोकोPरः गणः = by (their) numerous extraordinary good qualities (similar to that of Rama)

32. शलोकः मलपाठःभरतसतष ककययासतनयो निवनयोªªवलः ।अनयौ लकषमणशतरघनौ 6मिमतराया कतोदयौ ॥ ३२ ॥ पदचछदःभरतः, तO, ककययाः, तनयः, निवनय-उजजवलः, अनयौ, लकषमण-शतरघनौ, सघरिमतरायाम, कत-उदयौ

अनवयाथ@ः तO = रामम अन जातO नितरO निवनयोजजवलः = निवनयगणन (परशरयण) भनिOतः भरतः ककययाः तनयः = भरतः ककययाः पतरः अनयौ लकषमण-शतरघनौ = इतरौ दवौ कमारौ लकषमण-शतरघनौ सघरिमतराया कतोदयौ = सघरिमतराया समतपननौअनवयःतO निवनयोजजवलः भरतः ककययाः तनयः, आकाङकषा आसीत

कथभतः आसीत ? तनयः कयाः तनयः ? ककययाः

कः आसीत ? भरतः कीदशः भरतः ? निवनयोजजवलः

कO मदय आसीत ? तO आसताम

कौ आसताम ? अनयौ कौ अनयौ ? लकषमण-शतरघनौ

कीदशौ लकषमण-शतरघनौ ? कतोदयौ कसया कतोदयौ ? सघरिमतरायाम

तातपय@म रामसयाननतर जातO नितरO कमारO ककययाः पतरः भरतनामना खयातः, निवनयन भनिOतः आसीत । सघरिमतराया यमलौ जातौ, ययोः लकषमणः, शतरघनशचनित नामनी आसताम ।पदनिववरणम निवनय-उजजवलः = निवनयन उजजवलः इनित समासः लकषमण-शतरघनौ = लकषमणशच शतरघनशच इनित दवनदवसमासः कत-उदयौ = कतः उदयः याभया तौ रामायणपरसङगः भरतो नाम ककयया जजञ सतयपराjमः ।

साकषानिदवषणोशचतभा@गः सवÏः समदरिदतो गणः ॥ अथ लकषमणशतरघनौ सघरिमतराजनयत सतौ ।

वीरौ सवा@सतरकशलौ निवषणोरध@समपतिनवतौ ॥ पषय जातसत भरतः मीनलगन परसननधीः ।

साप जातौ त सौघरिमतरी कलीरऽभयदरिदत रवौ ॥ (बाल १८.१३-१५)छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning तO = Among (those three)

भरतः = Bharata निवनय-उजजवलः = one who is adorned with humility तनयः = (was born as) the son ककययाः = of Kaikeyi

अनयौ = The other two

लकषमण-शतरघनौ = Lakshmana and Shatrugna सघरिमतराया कत-उदयौ = were born in (i.e. to) Sumitra

33. शलोकः मलपाठःएत ववसिधर वीरा बरहमकषमाय दीशिकषताः ।लोकाननदमकनदसय चतवार इव बाहवः ॥ ३३ ॥ पदचछदःएत, ववघरिधर, वीराः, बरहम-कषमाय, दीभिकषताः, लोक-आननद-मकनदसय, चतवारः, इव, बाहवःअनवयाथ@ः ववघरिधर = परवhाः एत वीराः = इम शराः रामादयः चतवारः दीभिकषताः = कतसङकलपाः बरहमकषमाय = निवपररकषणाय/वदरकषणाय/तपोरकषणाय चतवारः बाहवः इव = चतभ@जोपमाः लोकाननदमकनदसय = भवनाना आननददायकसय निवषणोःअनवयःएत वीराः बरहमकषमाय दीभिकषताः लोकाननदमकनदसय चतवारः बाहवः इव ववघरिधर ।आकाङकषा ववघरिधर

क ववघरिधर ? एत वीराः कथमभताः ववघरिधर ? दीभिकषताः

कसम दीभिकषताः ? बरहमकषमाय निकघरिमव ववघरिधर ? चतवारः बाहवः इव

कसय बाहवः ? लोकाननदमकनदसयतातपय@म रामादयः चतवारः पराjघरिमणः कमाराः बालयादव वदाना, निवपराणा, तपसशच रकषणाय कतसङकलपाः, भवनानाम आननददायकसय निवषणोः चतवारः भजाः इव परवhाः ।पदनिववरणम ववघरिधर = वध “वध वधौ” – शिलट., पर.प., ब.व. – शिलटलकार – ववध, ववधात, ववघरिधर । बरहमकषमाय = बरहमणः कषम, तसम । “वदासतततव तपो बरहम बरहमा निवपरः परजापनितः” (अमरः) दीभिकषताः = दीकषाऽसय सञजाता – दीकषा + इतच (तदधिhतः) । “यषटा च यजमानशच स सोमवनित दीभिकषतः”

(अमरः) लोकाननदमकनदसय

लोकाननदः = लोकानाम आननदः लोकाननदमकनदसय = लोकाननदशचासौ मकनदशच, तसय

चतवारः = चतर-शबदः, निनतय बहवचनानतः, प., पर.निव., ब.व. बाहवः = उकारानतः प., पर.निव., ब.व. । “भज-बाह परवषटो दोः” (अमरः)रामायणपरसङगः सव^ वदनिवदः शराः सव लोकनिहत रताः ।

सव^ जञानोपसमपननाः सव^ समदरिदता गणः ॥ (बाल १८.२५)अलङकारः उपमालङकारः

छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning एत वीराः = these warriors

दीभिकषताः = who are committed बरहमकषमाय = to the protection of Vedas / Tapas / Brahmin

ववघरिधर = grew up चतवारः बाहवः इव = like the four arms

लोकाननदमकनदसय = of Vishnu, who brings delight to the worldsगदयमपरसतावनानिवशवाघरिमतरसयागमनममलपाठःअथ कदासिचदपरिरमयमायाभयानकयदध6मदधतदतयबलावसकनद-कानदिनदशीकवनदारकानीकपरिरवाय'माणरथः पङसिFरथसतपशचया'रजाताना-माशचया'णामायतन नितरशङकयानदिरजन भगवनत पदयपरबनधमिमव दरशिशQत6ग'भद पराकतवयाकरणमिमव परकदरिटतवण'वयतया6 बधमिमव 6ोम6त कशिशक6तम*ाकषीत ।पदचछदःअथ, कदाशिचत, अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-वनदारक-अनीक-परिरवाय@माण-रथः, पङशिकत-रथः, तपस-चया@-जातानाम, आशचया@णाम, आयतनम, नितरशङक-यादधिजनम, भगवनतम, पदय-परबनधम, इव, दरचिशत-सग@-भदम, पराकत-वयाकरणम, इव, परकदरिटत-वण@-वयतयासम, बधम, इव, सोम-सतम, कशिशक-सतम, अCाकषीतअनवयाथ@ः अथ कदाशिचत पङशिकतरथः

अथ = रामादरिदO परवhO यौवन परा|तO कदाशिचत = कबधिसमभिशचद दरिदन पङशिकतरथः = दशरथः

अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-वनदारक-अनीक-परिरवाय@माण-रथः पङशिकत-रथः अपरिरमया = अपरिरघरिमता, या माया = कपटनिवदया मायया भयानकानिन = भयङकराभिण, यhO = समरO, समhतानिन = द|तानिन दतयानाम = असराणाम, बलानिन = सनयानिन तादशाना सनयानाम अवसकनदः = आjमणम, तसमात कादधिनदशीकाः = भयन पलायमानाः वनदारकाणाम = दवानाम, अनीकाः = सनाः, तः परिरवाय@माणः = रकषणाथ@म उपसतय आवतम, रथः = सयनदनः यसय तादशः दतयः सह मायायh पराजय परा|य पलायमानः दवः दशरथः रकषणाथ� परारचिथतः इतयथ@ः

कशिशकसतम अCाकषीत । कशिशकसतम = निवशवाघरिमतरम अCाकषीत = दषटवान

तपस-चया@-जातानाम आशचया@णाम आयतनम, नितरशङक-यादधिजनम, तपशचया@जातानाम = तपोबलन समतपननानाम

आशचया@णाम = अÓतानाम आयतनम = आसपदम नितरशङकयादधिजनम = सदहसवग@गमनम इचछतः नितरशङकोः याजकम

भगवनतम, पदय-परबनधम इव, दरचिशत-सग@-भदम, भगवनतम = पजयम पदयपरबनधम इव = छनदोबh कावयम इव दरचिशतसग@भदम = पदयपरबनधपकष सग@रपः अधयायः अपतिनवतम, निवशवाघरिमतरपकष नतनसषटः परदश@कम ।

“अनयघरिमC करिरषयाघरिम”! पराकत-वयाकरणम इव परकदरिटत-वण@-वयतयासम, बधम इव सोम-सतम,

पराकतवयाकरणम इव = पराकतभाOाणा वयाकरणम इव परकदरिटतवण@वयतयासम = वयाकरणपकष अकषरवयतययसाधकम, निवशवाघरिमतरपकष कषसकरिततरयवणा@त बराहमणवण�

परा|तवनतम बधम इव = सौमयगरहम इव सोमसतम = बधपकष सोमसय चनCसय पतरः, निवशवाघरिमतरपकष सोमयाजी

अनवयःअथ कदाशिचत अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-वनदारक-अनीक-परिरवाय@माण-रथः पङशिकत-रथः तपस-चया@-जातानाम आशचया@णाम आयतन नितरशङक-यादधिजन भगवनत पदयपरबनधघरिमव दरचिशतसग@भद पराकतवयाकरणघरिमव परकदरिटतवण@वयतयास बधघरिमव सोमसत कशिशकसतम अCाकषीत ।आकाङकषा अCाकषीत

कः अCाकषीत ? पङशिकत-रथः कीदशः पङशिकतरथः ? अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-

वनदारक-अनीक-परिरवाय@माण-रथः कम अCाकषीत ? कशिशकसतम

कीदशः कशिशकसतम ? आयतनम कOाम आयतनम ? आशचया@णाम

कीदशा आशचया@णाम ? तपस-चया@-जातानाम पनः कीदशः कशिशकसतम ? नितरशङक-यादधिजनम पनः कीदशः कशिशकसतम ? भगवनतम पनः कीदशः कशिशकसतम ? दरचिशत-सग@-भदम

निकघरिमव दरचिशत-सग@-भदम ? पदय-परबनधम इव पनः कीदशः कशिशकसतम ? परकदरिटत-वण@-वयतयासम

निकघरिमव परकदरिटत-वण@-वयतयासम ? पराकत-वयाकरणम इव, पनः कीदशः कशिशकसतम ? सोम-सतम

निकघरिमव सोम-सतम ? बधम इव कदा अCाकषीत ? अथ कदाशिचत

तातपय@म यh दतयभयः पलायमानाना दवानामनिप शरणपरदायी दशरथः कदाशिचत पजय बरहमरषिO निवशवाघरिमतर दषटवान, यः निवशवाघरिमतरः सवसय तपोबलन बहनिन अÓतानिन घटयामास; सदहसवग@गमन कामयमान नितरशङक यादधिजतवान; अनयामव सषटिषट निनमा@त परवPः; जनमना कषसकरिततरयः सनननिप उगरण तपसा बराहमणयम अवाप; सोमयाजी च बभव ।पदनिववरणम अथ कदाशिचत पङशिकतरथः कशिशकसतम अCाकषीत ।

पङशिकतः = दश । पङशिकतरथः, पङशिकतगरीवः । “पङशिकतशछनदोऽनिप दशमम” (अमरः) । गायतरी (६) – उणडिषणक (७) – अनषटप (८) – बहती (९) – पङशिकतः (१०) – नितरषटप (११) – जगती (१२)

कशिशकसतम – कशिशकसय सतः, तम अCाकषीत – “दशिशर परकषण” – लङ, परथम.१

अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-वनदारक-अनीक-परिरवाय@माण-रथः पङशिकत-रथः अपरिरमय = परिरमात शकया परिरमया । न परिरमया । दतयः = “असरा दतय-दतय-दनज-इनCारिर-दानवाः” (अमरः) कादधिनदशीकः = “कादधिनदशीको भयदरतः” (अमरः) वनदारकः = “वनदारका दवतानिन पशिस वा दवताः सकरिसतरयाम” (अमरः) अनीकः = “वरशिथनी बल सनय चj चानीकमसकरिसतरयाम” (अमरः) रथः = “शताङगः सयनदनो रथः” (अमरः)

नितरशङकयादधिजनम = नितरशङक याजयनित इनित, तम । नकारानतः, प, निदव.निव., ए.व. दरचिशतसग@भदम = सग@सय भदः, दरचिशतः सग@भदः यन सः परकदरिटतवण@वयतयासः = वण@सय वयतयासः, परकदरिटतः वण@वयतयासः यन सः सोमसतम

सोमसय सतः – अकारानतः, प., निदव.निव., ए.व. । सोम सनोनित – तकारानतः, प, निदव.निव., ए.व. - परथमानिवभकतौ - सोमसत सोमसतौ सोमसतः

अलङकारः शलOः Word-Meaning अथ = Then (when Rama and his brothers had grown up)

कदाशिचत = at some point of time पङशिकतरथः = Dasharata, one who was capable of driving his chariot in

ten (Pankti) directions अपरिरमय-माया-भयानक-यh-समhत-दतय-बल-अवसकनद-कादधिनदशीक-वनदारक-अनीक-

परिरवाय@माण-रथः = one whose chariot (रथ) is being surrounded (परिरवाय@माण) (for protection) by the armies (अनीक) of the Devas (वनदारक), who were fleeing (कादधिनदशीक) from the attack (अवसकनद) of the armies (बल) of the Asuras (दतय), who instilled fear (भयानक) due to the immeasurable (अपरिरमय) power of trickery or Maya (माया) and who were confidently arrogant (समhत) in the battle (यh) (i.e., दतयः सह मायायh पराजय परा|य पलायमानः दवः दशरथः रकषणाथ� परारचिथतः इतयथ@ः When the devas were tormented by the demons, Dasaratha had gone for their rescue)

अCाकषीत = saw कशिशकसतम = Vishvamitra, i.e., Kaushika, the son of Kushika

तपशचया@जातानाम आशचया@णाम आयतनम = He who was the abode (आयतन) of the miracles (आशचय@) generated (जात) through his Tapas (तपशचया@)

नितरशङकयादधिजनम = He who made Trishanku (नितरशङक) perform the sacrifice (यादधिजन – i.e., one who makes a person do sacrifice)

भगवनतम = one who is revered

पदयपरबनधघरिमव दरचिशतसग@भदम = like (इव) a metrical (पदय) poem (परबनध), which show (दरचिशत) the divisions (भद) in the form of chapters (सग@), he demonstrated (दरचिशत) the divisions (भद) of the creations (सग@)

पराकतवयाकरणघरिमव परकदरिटतवण@वयतयासम = Like the grammar of Prakruta Languages (i.e., Regional Dialects) (पराकत) which exhibits (परकदरिटत) the change (वयतयास) of letters (वण@) (eg. Dharma becomes Dhamma in some language), he exhibited (परकदरिटत) a change (वयतयास) in his caste (वण@) (i.e., by becoming a Brahmana though he was born as a Kshatriya).

बधघरिमव सोमसतम = Like (इव) Budha (बध), who is the son (सत) of Moon (सोम), he is the performer (सत) of Soma Yaga (सोम)

ककषया १९ – १६.०४.२०१८गदयम मलपाठःतदन यथानिवसिध कत6पयmण मया'दातीतमनिहमना मनिहतन गाधतरहदयन गासिधननदनन 6तरपरिरतराणाथ'मिम�मभयरचिथQतोऽभत ।पदचछदःतदन, यथा-निवघरिध, कत-सपय^ण, मया@दा-अतीत-मनिहमना, मनिहतन, गाध-इतर-हदयन, गाघरिध-ननदनन, सतर-परिरतराणाथ@म, इÄम, अभयरचिथतः, अभत अनवयाथ@ः तदन = तदननतरम, निवशवाघरिमतर-दशरथयोः मलनाननतरम अभयरचिथतः अभत = परारचिथतः गाघरिधननदनन = गाघरिधसतन निवशवाघरिमतरण यथानिवघरिध कतसपय^ण = पादय-अघय@-आचमनीय-आसनादरिदभिभः सतकतन इतयथ@ः

यथानिवघरिध = शासतरानगणम कतसपयण = पदधिजतन

मया@दातीतमनिहमना = अपरिरघरिमत-माहातमय-शाशिलना मनिहतन = पजयन गाधतरहदयन = गमभीरचतसा सतरपरिरतराणाथ@म

सतरसय = यजञसय, परिरतराणाथ@म = रकषणाथ@म

इÄम = वकषयमाणपरकारणअनवयःतदन यथानिवघरिध कतसपय^ण, मया@दातीतमनिहमना, मनिहतन, गाधतरहदयन, गाघरिधननदनन [दशरथः] सतरपरिरतराणाथ@म इÄम अभयरचिथतः अभत । आकाङकषा अभयरचिथतः अभत

कथम अभयरचिथतः ? इÄम निकमथ@म अभयरचिथतः ? सतरपरिरतरानाथ@म कन अभयरचिथतः ? गाघरिधननदनन

कीदशन गाघरिधननदनन ? मनिहतन

पनः कीदशन गाघरिधननदनन ? गाधतरहदयन पनः कीदशन गाघरिधननदनन ? मया@दातीतमनिहमना पनः कीदशन गाघरिधननदनन ? कतसपयण कीदश कतसपयण ? यथानिवघरिध

कदा अभयरचिथतः ? तदन तातपय@म दशरथः निवशवाघरिमतर निवघरिधवत पदधिजतवान । ततः पजयः, अपरिरघरिमतमाहातमयशाली, गमभीरमनसकः निवशवाघरिमतरः यजञसय रकषणाथ� दशरथम एव पराथ@यामास ।पदनिववरणम यथानिवघरिध = निवघरिधम अननितjमय । अवययीभावसमासः – अवययम । कतसपयण = कता सपया@ यसय सः । “पजा नमसया-अपशिचनितः सपया@ - अचा@-अह@णाः समाः” (अमरः) मया@दातीतमनिहमना

मया@दातीतः = मया@दाम अतीतः मया@दातीतमनिहमना = मया@दातीतः मनिहमा यसय सः । मया@दातीतमनिहमन नकारानतः, प., त.निव., ए.व.

। गाधतरहदयन

गाधतरम = गाधात इतरम गाधतरहदयन = गाधतर हदय यसय सः, तन

गाघरिधननदनन = गाधः ननदनः, तन सतरपरिरतराणाथ@म = सतरसय परिरतराणम, तसम । “सतरमाचछादन यजञ” अभयरचिथतः = अभिभ + अथ@ “अथ@ उपयाचञायाम” + कत (कत) अभत = भ “भ सPायाम” – लङ, पर.प., ए.व. Word-Meaning तदन = After that (दशरथः) अभत = (Dasharata) became अभयरचिथतः = one who has been requested (अभिभ+अरचिथत) सतरनिपरतरानाथ@म = for (अथ@म) the protection (परिरतरान) of the sacrifice (सतर) गाघरिधननदनन = by Vishwamitra, who is the beloved son (ननदन) of Gaadhi

(गाघरिध) यथानिवघरिध कतसपय^ण = by him, to whom worship (सपया@) was done (कत) as

per (यथा) the custom (निवघरिध) मया@दातीतमनिहमना = by him, whose greatness (मनिहमन) has crossed (अतीत)

all boundaries (मया@द) मनिहतन = by him, who is venerable (मनिहत) गाधतरहदयन = by him, who is deep (गाधतर – other than इतर shallow गाघ)

at heart or mind (हदय) इÄम = in this manner (to be explained in the following verses)

गदयम मलपाठःरारजन भवतसतनयन निवनयाशिभरामण रामण शरा6नमिमतरण 6ौमिमनितरमातरपरिररजनन निकरयमाणकरतरकषो रकषोदरिरतमततीय' कतावभथो भनिवतमशिभलषामीनित ।

पदचछदःराजन, भवतः, तनयन, निवनय-अभिभरामण, रामण, शर-आसन-घरिमतरण, सौघरिमनितर-मातर-परिरजनन, निjयमाण-jत-रकषः, रकषः-दरिरतम, उPीय@, कत-अवभथः, भनिवतम, अभिभलOाघरिम, इनितअनवयाथ@ः राजन = ह नप ! अभिभलOाघरिम = इचछाघरिम कतावभथः भनिवतम = यजञ समा|य दीकषानतसनान कत@म उPीय@ = तीतवा@ रकषोदरिरतम = राकषसरप निवघनम निjयमाणjतरकषः = सरकषयमाणयजञः भवतः = दशरथसय तनयन = पतरण निवनयाभिभरामण = निवनयगणभनिOतन शरासनघरिमतरण

शरासनम = धनः घरिमतरम = सहदः शरासनघरिमतरण = धनोः घरिमतरम, तन । चापधारिरणा इतयथ@ः

सौघरिमनितरमातरपरिरजनन = लकषमणन कवलम अनसतनअनवयःराजन, निवनयाभिभरामण शरासनघरिमतरण सौघरिमनितरमातरपरिरजनन भवतः तनयन रामण निjयमाणjतरकषः रकषोदरिरतमPीय@ कतावभथः भनिवतम अभिभलOाघरिम इनित ।आकाङकषा किक इनित (दशरथः अभयरचिथतः अभत) ? ... इनित ह राजन अभिभलOाघरिम

किक कत@म अभिभलOाघरिम ? भनिवतम कथ भनिवतम ? कतावभथः

किक कतवा कतावभथः ? उPीय@ निकम उPीय@ ? रकषोदरिरतम

कः अभिभलOनित ? अहम अभिभलOाघरिम कीदशः सन अहम ? निjयमाणjतरकषः

कन निjयमाणjतरकषः ? रामण कीदशन रामण ? तनयन

कसय तनयन ? भवतः पनः कीदशन रामण ? निवनयाभिभरामण पनः कीदशन रामण ? सौघरिमनितरमातरपरिरजनन पनः कीदशन रामण ? शरासनघरिमतरण

तातपय@म ह नप! निवनयगणभनिOतन, चापधारिरणा, लकषमणसहायन भवतः पतरण रामण सरकषयमाणयजञः सन अह राकषसरप निवघनम अतीतय यजञ समा|य दीकषानतसनान कत@म इचछाघरिम ।

पदनिववरणम तनयन = “आतमजः तनयः सनः सतः पतरः” (अमरः) निवनयाभिभरामण = निवनयन अभिभरामः, तन शरासनघरिमतरण

शरासनम = शरसय आसनम । “धनः-चापौ धनव-शरासन-कोदणड-काम@कम” (अमरः) शरासनघरिमतरण = शरासनसय घरिमतरम, तन (अथवा) शरासनघरिमतरण = शरासन घरिमतर यसय सः, तन

सौघरिमनितरमातरपरिरजनन सौघरिमनितरमातरम = सौघरिमनितरः एव । सघरिमतरायाः अपतय पमान सौघरिमनितरः – सघरिमतरा + इञ (तदधिhतः) सौघरिमनितरमातरपरिरजनन = सौघरिमनितरमातर परिरजनः यसय सः

निjयमाणjतरकषः jतरकषा = jतोः रकषा निjयमाणjतरकषः = निjयमाणा jतरकषा यसय सः

रकषोदरिरतम = रकषाशिस एव दरिरतम । “यातधानः पणयजनो नऋ@ तो यात-रकषसी” (अमरः) उPीय@ = उद + त “त |लवनतरणयोः” - लयबनतावययम कतावभथः = कतः अवभथः यन सः अभिभलOाघरिम = अभिभ + लO “लO कानतौ” – लट., उ.प., ए.व.रामायणपरसङगः सवपतर राजशाद@ल राम सतयपराjमम ।

काकपकषधर शर जयषठ म दातमह@शिस ॥ (बाल. १९.८) शकयो हयO मया ग|तो दरिदवयन सवन तजसा ।

राकषसा य निवकता@रः तOामनिप निवनाशन ॥ (बाल. १९.९) शरयशचासम परदासयाघरिम बहरप न सशयः ।

तरयाणामनिप लोकाना यन खयाकित गघरिमषयनित ॥ (बाल. १९.१०)Word-Meaning राजन = O King! अभिभलOाघरिम = I desire

भनिवतम = to become निjयमाणjतरकषः = one for whom the protection (रकष) of the yagna (jत) is

being done (निjयमाण) रामण = by Rama

भवतः तनयन = by your (भवतः) son (तनय) निवनयाभिभरामण = by him, who is gleaming (अभिभराम) with obedience

(निवनय) शरासनघरिमतरण = by him, for whom the bow (शरासन - the seat आसन of

the arrows शर), is the friend (घरिमतर) i.e., one who holds the bow सौघरिमनितरमातरपरिरजनन = by him, for whom Lakshmana (सौघरिमनितर), the son

of Sumitra, himself alone (मातर) is the attendant (परिरजन), i.e., for whom Lakshmana is enough to do all the service

कतावभथः = one who has completed (कत) the bath called Avabhruta (अवभत) that is taken after the Yagna is completed

रकषोदरिरतम उPीय@ = having crossed (उPीय@) the evil actions (दरिरत) of the demons (रकषस) (or the hinderances in the form of demons)

इनित = Thus (he spoke)

गदयम मलपाठःएतदाकणय' कण'परष महरतिषQभानिषतमनितमातरपतरवात6लयात कौ6लयारजानिनः 6शलयानतःकरणोऽभत ।पदचछदःएतत, आकणय@, कण@-परOम, महरषिO-भानिOतम, अनित-मातर-पतर-वातसलयात, कौसलया-जानिनः, सशलय-अनतःकरणः, अभतअनवयाथ@ः सशलयानतःकरणः अभत = निवदीण@हदयः अभवत कौसलयाजानिनः = दशरथः आकणय@ = शरतवा एतत महरषिOभानिOतम = पव@वरणिणत निवशवाघरिमतरवचनम कण@परOम = शरोतरकठोर अनितमातरपतरवातसलयात = अपरिरघरिमतात सतसनहात अनवयःएतत कण@परO महरषिOभानिOतम आकणय@ अनितमातरपतरवातसलयात कौसलयाजानिनः सशलयानतःकरणः अभत ।आकाङकषा सशलयानतःकरणः अभत

कः सशलयानतःकरणः अभत ? कौसलयाजानिनः किक कतवा ? आकणय@

निकम आकणय@ ? एतत निकम एतत ? महरषिOभानिOतम कीदशम एतत ? कण@परOम

निकमथ� सशलयानतःकरणः अभत ? अनितमातरपतरवातसलयाततातपय@म “पतर राम राकषसनाशाय परOय” इतयवरप कण@कठोरम ऋनिOवचन शरतवा अपरिरघरिमतन पतरसनहन दशरथः निवदीण@हदयः अभवत ।पदनिववरणम आकणय@ = आ + कण@ “कण@ भदन” - लयबनतावययम कण@परOम = कण@सय परOम । “कण@-शबदगरहौ शरोतरम” (अमरः) महरषिOभानिOतम

ऋनिOः = “ऊधव@रताः तपसयगरः निनयताशी च सयमी । शापानगरहयोः शकतः सतयसनधो भवदनिOः” महरषिOः = महान ऋनिOः । महरषिOभानिOतम = महOः भानिOतम ।

अनितमातरपतरवातसलयात अनितमातरम = मातराम अनितjानतम । अनितमातरपतरवातसलयात = अनितमातर पतरवातसलय, तसमात

कौसलयाजानिनः = कौसलया जाया यसय सः । “जायाया निनङ” । सशलयानतःकरणः

सशलयम = शलयन सनिहत । सशलयानतःकरणः = सशलयम अनतःकरण यसय सः ।

रामायणपरसङगः स त निनशमय राजनCो निवशवाघरिमतरवचः शभम । शोकन महतानिवषटः चचाल च ममोह च ।

लबधसजञसततोÄाय वयOीदत भयापतिनवतः ॥ (बाल १९-२१)Word-Meaning आकणय@ = On hearing एतत = these महरषिOभानिOतम = words (भानिOत) of the sage (महरषिO) कण@परOम = which were harsh (परO) to the ears (कण@) कौसलयाजानिनः = Dasharatha, the husband (जाया यसय सः) of Kausalyaa (कौसलया) अभत = became सशलयानतःकरणः = one whose heart (अनतःकरण) was associated with (स) the

metallic tip of the arrow (शलय) (i.e., excessively agitated similar to that of a heart being pierced by an arrow)

अनितमातरपतरवातसलयात = due to his immeasurable (अनित+मातर) affection (वातसलय) for his son (पतर)

ककषया १ – .०.२०१८गदयममलपाठःततसतसतिसमन बहपरकाररवाय'निनशचय भगवनित निवशवामिमतर दशरथसतपनकलनिहतन परोनिहतनवमशिभनिहतोऽभत ।पदचछदःततः, तसमिसमन, बह-परकारः, अवाय@-निनशचय, भगवनित, निवशवाघरिमतर, दशरथः, तपन-कल-निहतन, परोनिहतन, एवम, अभिभनिहतः, अभत ।अनवयाथ@ः ततः = तदननतरम अभिभनिहतः अभत = उकतः अभवत परोनिहतन = कलगरणा वशिसषठन तपनकलनिहतन = सय@वशसय निहतकारिरणा भगवनित = पजय बहपरकारः = नानानिवधः उपायानतरः अवाय@निनशचय – अवाय@ः = निनवारघरियतम अशकयः, निनशचयः = निनधा@रः यसय तादशः निवशवाघरिमतरअनवयःततः बहपरकारः अवाय@निनशचय भगवनित तसमिसमन निवशवाघरिमतर दशरथः तपनकलनिहतन परोनिहतन एवम अभिभनिहतः अभत ।आकाङकषा अभिभनिहतः अभत

कथम अभिभनिहतः अभत ? एवम

कन अभिभनिहतः अभत ? परोनिहतन कीदशन परोनिहतन ? तपनकलनिहतन

कः अभिभनिहतः अभत ? दशरथः कदा अभिभनिहतः अभत ? अवाय@निनशचय तसमिसमन निवशवाघरिमतर

कीदश निवशवाघरिमतर ? भगवनित कथम अवाय@निनशचय ? बहपरकारः अवाय@निनशचय

तातपय@म [दशरथन बहधा परारचिथतोऽनिप निवशवाघरिमतरः शरीरामः एव नतवयः इतयातमनः निनशचय न परिरवत@यामास ।]

नानानिवधः समाधानानतररनिप निवशवाघरिमतर सवनिनधा@राद अनिवचालय सनित, राजा दशरथः सय@वशसय निहतकारिरणा कलगरणा इÄम उकतः ।

पदनिववरणम अवाय@निनशचय भगवनित निवशवाघरिमतर इनित सनितस|तमी परयोगः अवाय@निनशचय = अवाय@ः निनशचयः यसय सः, तसमिसमन तपनकलनिहतन

तपनकलम = तपनसय कलम । तपनकलनिहतन = तपनकलसय निहतः, तन । “भानह�सः सहसराशः तपनः सनिवता रनिवः”

अभिभनिहतः = अभिभ + धा “डधाञ धारणपोOणयोः” + कत (कत)रामायणपरसङगः ऊनOोडशवO� म रामो राजीवलोचनः ।

न यhयोगयतामसय पशयाघरिम सह राकषसः ॥ (२०.२) इम शराशच निवjानताः भतया मऽसतरनिवशारदाः ।

योगया रकषोगणय�h न राम नतमह@शिस ॥ (२०.४) अहमव धनषपाभिणः गो|ता समरमh@निन ।

यावत पराणान धरिरषयाघरिम तावत योतसय निनशाचरः ॥ (२०.५) यदरिद वा राघव बरहमन नतघरिमचछशिस सवरत ।

चतरङगसमायकत मया सह च त नय ॥ (२०.९)Word-Meaning ततः = After that तसमिसमन भगवनित निवशवाघरिमतर = When (सनित) that (तत) Bhagavan (भगवत) Viswamitra

(निवशवाघरिमतर) बहपरकारः अवाय@निनशचय (सनित) = when he had this resolution (निनशचय) be

unrestrainable (अवाय@) in spite of multiple attempts in different ways (बहपरकारः) to change it

दशरथः = Dasharatha अभत = became अभिभनिहतः = the person who was spoken to एवम = in this way परोनिहतन = by the priest (i.e., royal priest) (परोनिहत) तपनकलनिहतन = by one who cares for the welfare (निहत) of the solar (तपन)

race (कल)

ककषया २० – २३.०४.२०१८34. शलोकः मलपाठःपया'Sतभागयाय भवानमषम कया'त6पया§ कशिशकातमरजाय । निनया'तधाना व6धा निवधात निनया'त रामः 6ह लकषमणन ॥ ३४ ॥ पदचछदःपया@|त-भागयाय, भवान, अमषम, कया@त, सपया@म, कशिशक-आतमजाय, निनर-यातधानाम, वसधाम, निवधातम, निनया@त, रामः, सह, लकषमणन ।अनवयाथ@ः कया@त = निवदधयात सपया@म = पजाम भवान = राजा दशरथः कशिशकातमजाय = कौशिशकाय निवशवाघरिमतराय अमषम = एतसम पया@|तभागयाय

पया@|तम = परिरपण@म भागयम = बरहमवच@सपरापति|तरप भागधय यसय पया@|तभागयाय = यसय बरहमवच@सपरापति|तरप भागधय परिरपण@म असमिसत, तादशाय

निनया@त = निनग@चछत वसधाम = पथवीम

वसनिन = रतनानिन दधानित = धरनित

निनया@तधानाम = राकषसरनिहताम निवधातम = कत@मअनवयःभवान अमषम पया@|तभागयाय कशिशकातमजाय सपया� कया@त । वसधा निनया@तधाना निवधात रामः लकषमणन सह निनया@त ।आकाङकषा कया@त

किक कया@त ? सपया@म कसम सपया� कया@त ? कशिशकातमजाय

कीदशाय कशिशकातमजाय ? अमषम पनः कीदशाय कशिशकातमजाय ? पया@|तभागयाय

कः कया@त ? भवान निनया@त

कः निनया@त ? रामः कन सह निनया@त ? लकषमणन सह किक कत� निनया@त ? निवधातम

कथ निवधातम ? निनया@तधानाम का निवधातम ? वसधाम

तातपय@म वशिसषठः दशरथम आह – “भो राजन! परिरपण@भागधयाय पजयाय निवशवाघरिमतराय भवान (तसय इचछापरणदवारा) पजा कया@त । पथवी राकषसरनिहता कत� रामः लकषमणन सह निनग@चछत ।”पदनिववरणम पया@|तभागयाय = पया@|त भागय यसय सः, तसम, च.निव., ए.व. अमषम = “अदस” सकारानतः, प., च.निव., ए.व. [ परथमा - असौ अम अमी । निदवतीया - अमम अम

अमन । ततीया - अमना अमभयाम अमीभिभः । चतथ� - अमषम अमभयाम अमीभयः ] कया@त = “डकञ करण” – निवघरिधशिलङ, पर.प., ए.व. कशिशकातमजाय = कशिशकसय आतमजः, तसम । च.निव., ए.व. निनया@तधानाम = निनग@ताः यातधानाः यसयाः सा, ताम । निदव.निव., ए.व. । “यातधानः पणयजनो नऋ@ तो

यातरकषसी” (अमरः), वसधाम = वसनिन दधानित इनित । निदव.निव., ए.व. । “सव�सहा वसमती वसधोव� वसनधरा” (अमरः) निनया@त = निनर + या “या परापण” लोट., पर.प., ए.व.रामायणपरसङगः एO निवगरहवान धम@ः एO वीय@वता वरः ।

एO निवदयाघरिधको लोक तपसशच परायणम ॥ (बाल. २१.१०) तOा निनगरहण शकतः सवय च कशिशकातमजः ।

तव पतरनिहताथा@य तवामपतयाभिभयाचत ॥ (बाल. २१.२१)अलङकारः अनपरासालङकारःछनदः वPम – इनCवजरा । ‘सयादरिदनCवजरा यदरिद तौ जगौ गः’ (११ अकषराभिण)Word-Meaning भवान = You

कया@त = do सपया@म = worship (by fulfilling his desire) अमषम = to him पया@|तभागयाय = to one whose fortunes (भागय) are sufficient (पया@|त) [i.e.,

to the one who has acquired the Brahmavarchas nothing is impossible, to such a person]

कशिशकातमजाय = to Viswamitra, born in the lineage (आतमज) of Kushika (कशिशक)

रामः निनया@त = Let Rama proceed लकषमणन सह = along with Lakshmana निवधातम = to make वसधाम = earth, the one which adorns (धा) valuable gems (वस)

निनया@तधानाम = become one from which demons (यातधान) have left (निनः i.e., निनग@त)

गदयम मलपाठःएव वसि6षठन परनितषठानिपतधनितद'शरथः 6तपरदानन कशिशक6तमनोरथमव परयामा6 ।

पदचछदःएवम, वशिसषठन, परनितषठानिपत-धनितः, दशरथः, सत-परदानन, कशिशक-सत-मनोरथम, एव, परयामास अनवयाथ@ः परयामास = सफलीचकार कशिशकसतमनोरथम एव = निवशवाघरिमतरसय इचछामव सतपरदानन = शरीरामसय परOणन एवम = पव�कतपरकारण वशिसषठन = कलगरणा परनितषठानिपतधनितः = जनिनतधय@ःअनवयःएव वशिसषठन परनितषठानिपतधनितः दशरथः सतपरदानन कशिशकसतमनोरथम एव परयामास ।आकाङकषा परयामास

किक परयामास ? कशिशकसतमनोरथम एव कथ परयामास ? एवम

कथम एवम परयामास ? सतपरदानन कः परयामास ? दशरथः

कीदशः दशरथः ? परनितषठानिपतधनितः कन परनितषठानिपतधनितः ? वशिसषठन

तातपय@म कलगरणा वशिसषठन आशवाशिसतः दशरथः शरीरामपरOणन निवशवाघरिमतरसय इचछामव सफलीकतवान ।पदनिववरणम परनितषठानिपतधनितः = परनितषठानिपता धनितः यसय सः सतपरदानन = सतसय परदानम, तन, त.निव., ए.व. परयामास = पर “परी आ|यायन” शिलट., पर.प., ए.व.रामायणपरसङगः तथा वशिसषठ बरवनित राजा दशरथः सवयम ।

परहषटवदनो रामम आजहाव सलकषमणम ॥ बाल.२२.१Word-Meaning एवम = In this way दशरथः = Dasharatha परनितषठानिपतधनितः = one whose courage (धनित) has been established (परनितषठानिपत) वशिसषठन = by Vasishta परयामास = fulfilled कशिशकसतमनोरथम एव = the desire (मनोरथ) itself (एव) of Vishvamitra, the son

(i.e., descendent) (सत) of Kushika (कशिशक) सतपरदानन = by giving (परदान) his son(s) (सत)35. शलोकःमलपाठःयोगन लभयो यः प6ा 66ारापतचत6ाम । निनयोगन निपतः 6ोऽय रामः कौशिशकमनवगात ॥ ३५ ॥

पदचछदःयोगन, लभयः, यः, पसाम, ससार-अपत-चतसाम, निनयोगन, निपतः, सः, अयम, रामः, कौशिशकम, अनवगातअनवयाथ@ः अनवगात = अनगतवान कौशिशकम = निवशवाघरिमतरम निपतः = तातसय निनयोगन = आजञया लभयः = परा|त शकयः योगन = शिचPवभिPनिनरोधन / धयानन ससारापतचतसाम = निवरानिगणाम पसाम = जनानामअनवयःयः रामः ससारापतचतसा पसा योगन लभयः सः अय निपतः निनयोगन कौशिशकम अनवगात । आकाङकषा अनवगात

कम अनवगात ? कशिशकम कन कारणन अनवगात ? निनयोगन

कसय निनयोगन ? निपतः कः अनवगात ? अयम

कः अयम अनवगात ? रामः कीदशः रामः ? यः ... लभयः सः

कन लभयः ? योगन कOा योगन ? पसाम

कीदशा पसाम ? ससारापतचतसामतातपय@म यः वरागयशीलः जनः शिचPवभिPनिनरोधन, धयानन, महता तपसा वा परा|त शकयः, तादशः रामः तातसय आजञया (सवय) निवशवाघरिमतरम अनगतवान ।पदनिववरणम लभयः = लबध शकयः – लभ “डलभO परा|तौ” + यत (कत) पसाम = “पस” सकारानतः, प., O.निव., ब.व. ससारापतचतसाम

ससारापतम = ससारात अपतम ससारापतचतसाम = ससारापत चतः यOा त, तOाम । ससारापतचतस सकारानतः, प., O.निव., ब.व.

अनवगात = अन + इ “इण गतौ” – लङ., पर.प., ए.व. Word-Meaning यः रामः = That Rama who

लभयः = obtained योगन = through Yoga पसाम = by men ससारापतचतसाम = by those whose minds (चतस) have become free (अपत)

from the worldly life (ससार)

सः = He अयम = this person अनवगात = followed कशिशकम = Vishwamitra, the descendent of Kushika (कशिशक) निनयोगन = by the orders निपतः = of his father

36. शलोकः मलपाठःततर 6तर परिरतरात निवशवामिमतरो महामनिनः । 6ौमिमनितर6निहत राम नयननयमवोचत ॥ ३६ ॥ पदचछदःततर, सतरम, परिरतरातम, निवशवाघरिमतरः, महा-मनिनः, सौघरिमनितर-सनिहतम, रामम, नयन, अयम, अवोचतससकरिनधः नयन + अयम = नयननयम - ङमडागमससकरिनधःअनवयाथ@ः ततर = तसमिसमन समय अवोचत = उकतवान महामनिनः = ऋनिOशरषठः सौघरिमनितरसनिहतम = सलकषमण रामम सतरम = यजञम परिरतरातम = रभिकषतमअनवयःततर अय महामनिनः निवशवाघरिमतरः सतर परिरतरात सौघरिमनितरसनिहत राम नयन अवोचत ।आकाङकषा अवोचत ।

कः अवोचत ? अयम कः अयम अवोचत ? निवशवाघरिमतरः

कीदशः निवशवाघरिमतरः ? महामनिनः कथमभतः निवशवाघरिमतरः ? नयन

क नयन ? रामम कथभत रामम ? सौघरिमनितरसनिहतम

निकमथ� नयन ? परिरतरातम किक परिरतरातम ? सतरम कतर परिरतरातम ? ततर

तातपय@म ऋनिOशरषठः निवशवाघरिमतरः यजञरकषणाथ� रामलकषमणौ नयन एवम अभाOत ।पदनिववरणम परिरतरातम = परिर + तर “तरङ पालन” + तमन सौघरिमनितरसनिहतम = सौघरिमनितरणा सनिहतः, तम नयन = नी “णीञ परापण” + शत – उभयपदी [ Note: णीञ ending with ञ – उभयपदी]

अवोचत = बर “बरञ वयकताया वाशिच” – उभयपदी, [ Note: णीञ ending with ञ – उभयपदी] लङ., अतर आतमनपद पर.प., ए.व.

Word-Meaning ततर = There अयम = This महामनिनः = Great sage निवशवाघरिमतरः = Viswamitra नयन = taking रामम = Rama सौघरिमनितरसनिहतम = along with (सनिहत) Lakshmana, the son of Sumitra (सौघरिमनितर) परिरतरातम = to protect सतरम = Sacrifice, Homa, Yaaga अवोचत = spoke

37. शलोकः मलपाठःबलन तप6ा लबध बलतयनितबलनित च । निवदयत ममिय काकतसथ निवदय त निवतरामिम त ॥ ३७ ॥ पदचछदःबलन, तपसाम, लबध, बला, इनित, अनितबला, इनित, च, निवदयत, मघरिय, काकतसथ, निवदय, त, निवतराघरिम, तअनवयाथ@ः काकतसथ = ह राम! निवदयत = सतः निवदय = मनतरौ तपसा बलन = तपःशकतया लबध = परा|त मघरिय = निवशवाघरिमतर निवतराघरिम = उपदरिदशाघरिम त = तभयम (रामाय) त = अम निवदय (बला-अनितबला-नामकौ मनतरौ)अनवयःह काकतसथ । तपसा बलन लबध बला इनित अनितबला इनित च निवदय मघरिय निवदयत । त त निवतराघरिम ।आकाङकषा ह काकतसथ । निवदयत ।

कतर निवदयत ? मघरिय क निवदयत ? निवदय

क निवदय ? बला इनित च अनितबला इनित च कीदश निवदय ? लबध

कन लबध ? बलन कOा बलन ? तपसाम

निवतराघरिम ।

कः निवतरनित ? अहम कसम निवतराघरिम ? त (तभयम) क निवरताघरिम ? त

तातपय@म ह राम! तपःशकतया परा|त बला-अनितबला-नामक मनतरदवय मम सकाश असमिसत । तौ मनतरौ तभयम उपदरिदशाघरिम ।पदनिववरणम तपसाम = सकारानतः, नप., O.निव., ब.व. लबध = आकारानतः, सतरी., पर.प., निदव.व. । लभ “डलभO परा|तौ” + कत (कत) निवदयत = निवद “निवद सPायाम” लट., पर.प., निदव.व. काकतसथ

ककतसथः = ककदरिद नितषठनित इनित ककतसथः । काकतसथ = ककतसथसय गोतरापतय पमान काकतसथः । ककतसथ + अण (तदधिhतः) । समबोधनम

त = “यषमद” शबदः, दकारानतः, च.निव., ए.व. [ तभयम / त, यवाभयाम / वाम, यषमभयम / वः ] त = “तद” शबदः दकारानतः, सतरी., निदव.निव., निदव.व. [ ताम, त, ताः ] निवदय = आकारानतः, सतरी., अतर निदव. निव., निदव. व. निवतराघरिम = निव + त “त |लवनतरणयोः” – लट, उ.प., ए.व.रामायणपरसङगः गहाण वतस सशिलल मा भत कालसय पय@यः ।

मनतरगराम गहाण तव बलामनितबला तथा ॥ (बाल २२.११) निपतामहसत हयत निवदय तजःसमपतिनवत ।

परदात तव काकतसथ सदशसतव निह पारचिथव ॥ (बाल २२.१८) एतनिदवदयादवय लबध न भवत सदशसतव ।

बला चानितबला चव सव@जञानसय मातरौ ॥ (बाल २२.१६)Word-Meaning ह काकतसथ = O Rama, the descendent of Kakustha, ककतसथ, the one who

stays (सथा) on the bull (ककत) निवदय = two knowledge

बला इनित = one called Balaa अनितबला इनित च = and one called Atibalaa

लबध = these two that are got बलन = by the power तपसाम = of the penances

निवदयत = exist मघरिय = in me

त = these two निवतराघरिम = I bestow त = on to you

गदयम मलपाठःततो गहीतनिवदयसय दाशरथः परदशमक परदरशयय' भगवानिन�मकथयत ।

पदचछदःततः, गहीत-निवदयसय, दाशरथः, परदशम, एकम, परदशय@, भगवान, इÄम, अकथयतअनवयाथ@ः ततः = तदननतरम, मनतरोपदशाननतरम अकथयत = उकतवान भगवान = पजयः निवशवाघरिमतरः इÄम = एवम परदशय@ = दश@घरियतवा एक परदशम = माग निकणडिञचत सथलम दाशरथः = शरीरामसय गहीतनिवदयसय = अधीतमनतरसयअनवयःततः गहीतनिवदयसय दाशरथः एक परदश परदशय@, भगवान इÄम अकथयत ।आकाङकषा अकथयत

कः अकथयत ? भगवान निकम अकथयत ? इÄम किककतवा अकथयत ? परदशय@

किक परदशय@ ? एक परदशम कसय कत अकथयत ? दाशरथः

कीदशसय दाशरथः ? गहीतनिवदयसयतातपय@म रामाय मनतरोपदशाननतर पजयः निवशवाघरिमतरः माग निकणडिञचत सथल दश@घरियतवा एवम उकतवान ।पदनिववरणम गहीतनिवदयसय = गहीता निवदया यन सः, तसय, प., O.निव., ए.व. दाशरथः = दशरथसय अपतय पमान = दशरथ + इञ (तदधिhतः) । इकारानतः, प., O.निव., ए.व. परदशय@ = पर + दश “दशिशर परकषण” - लयबनतावययम अकथयत = कथ “कथ वाकयपरबनध” – लङ., पर.प., ए.व.Word-Meaning ततः = Then भगवान = The venerable (भगवत) Vishwamitra परदशय@ = having shown

एक परदश = one place गहीतनिवदयसय दाशरथः (कत) = to Rama (दाशरशिथ), one who had grasped (गहीत)

the knowledge (निवदय) अकथयत = told इÄम = in this way

38. शलोकः मलपाठःअसतिसमनपरा परशिभदः परमशवरसय फालानतरालनयनªवलन मनोभः ।

6दयः परपदय शलभतवममञचदङग तसमादम रजनपद निवदरङग6जञम ॥ ३८ ॥ पदचछदःअसमिसमन, परा, पर-भिभदः, परमशवरसय, फाल-अनतराल-नयन-जवलन, मनो-भः, सदयः, परपदय, शलभतवम, अमञचत, अङगम, तसमात, अमम, जनपदम, निवदः, अङगसजञमअनवयाथ@ः अमञचत = तयकतवान मनोभः = मनशिसजः, मनमथः अङगम = शरीरम सदयः = झदरिटनित शलभतवम = पतङगभावम परपदय = परा|य फालानतरालनयनजवलन = ललाटमधय णडिसथतसय नतरसय अगनौ परमशवरसय = शिशवसय परभिभदः = नितरपरानतकसय असमिसमन = एतसमिसमन परदश परा = पव@काल तसमात = तन कारणन निवदः = जानपतिनत अम जनपदम = एत परदशम अङगसजञम = “अङगदशः” इनितअनवयःअसमिसमन परा परभिभदः परमशवरसय फालानतरालनयनजवलन मनोभः सदयः शलभतव परपदय अङगम अमञचत । तसमात अम जनपदम अङगसजञ निवदः ।आकाङकषा अमञचत

कः अमञचत ? मनोभः निकम अमञचत ? अङगम कथ अमञचत ? सदयः किक कतवा अमञचत ? परपदय

किक परपदय ? शलभतवम कतर परपदय ? फालानतरालनयनजवलन

कसय फालानतरालनयनजवलन ? परमशवरसय कीदशसय परमशवरसय ? परभिभदः

कतर अमञचत ? असमिसमन कदा अमञचत ? परा

निवदः किक निवदः ? अम जनपदम निकघरिमनित निवदः ? अङगसजञम कसमात कारणात निवदः ? तसमात

तातपय@म असमिसमन परदश पव@काल मनमथः नितरपरानतकसय शिशवसय ललाटनतरागनौ पतङगभाव परा|य झदरिटनित अङग (शरीर) तयकतवान । तन कारणन अय दशः “अङग”नामना निवखयातः ।

पदनिववरणम परभिभदः = पर भिभनभिP इनित परभिभत, तसय । पर + भिभद + णडिकवप (कत) । दकारानतः, प., O.निव., ए.व. फालानतरालनयनजवलन

फालानतरालम = फालसय अनतरालम फालानतरालनयनम = फालानतरालसय नयनम फालानतरालनयनजवलन = फालानतरालनयनसय जवलनः, तसमिसमन ।

मनोभः – मनशिस भवनित इनित मनोभः । मनस + भ + णडिकवप (कत) । ऊकारानतः, प., पर.निव., ए.व. । “शमबरारिरम@नशिसजः” (अमरः)

सदयः इनित अवययम परपदय = पर + पद “पद गतौ” – लयबनतावययम । शलभतवम = शलभसय भावः – शलभ + तव (तदधिhतः) । “समौ पतङग-शलभौ” (अमरः) अमञचत = मच “मच मोकषण” – लङ, पर.प., ए.व. आकणय@ = आ + कण@ “कण@ भदन” - लयबनतावययम निवदः = निवद “निवद जञान” – लट., पर.प., ब.व. [ वभिP / वद, निवPः / निवदतः, निवदः / निवदपतिनत ]छनदः वसनतनितलकावPम – ‘उकता वसनतनितलका तभजा जगौ गः’Word-Meaning असमिसमन = In this place परा = earlier मनोभः = Manmatha, one who is born (भ) in the mind (मनस) अमञजत = gave up

अङगम = his body सदयः = immediately

परपदय = having obtained शलभतवम = the state of a locust or a moth (शलभ) फालानतरालनयनजवलन = in the fire (जवलन) of the eye (नयन) in the middle

(अनतराल) of the forehead (फाल - another word for भाल) परमशवरसय = of Shiva, the Supreme Lord परभिभदः = of him who destroyed the Tripura

निवदः = Know that अम जनपदम = this country

अङगसजञम = is called as Anga तसमात = for that reason

ककषया २१ – ३०.०४.२०१८गदयममलपाठःतदन मान66रःपर6ता 6रयमनितकरमय वतरवधपरवदधवदधDवःपङक-कषालनलबधमलयोरमलदकरषनामनोरज'नपदयोः 6ीनविमन कतपदयोदा'शरथयोः पनरSयवमबरवीत ।

पदचछदःतदन, मानस-सरः-परसताम, सरयम, अनितjमय, वतर-वध-परवh-वhशरवस-पङक-कषालन-लबध-मलयोः, मलद-करO-नामनोः, जनपदयोः, सीसकरिमन, कत-पदयोः, दाशरथयोः, पनः, अनिप, एवम, अबरवीत ।अनवयाथ@ः तदन = तदननतरम, अङगदशम अतीतय मानससरःपरसताम = मानससरोवरात परभवनतीम सरयम = सरयनदीम अनितjमय = अतीतय वतर-वध-परवh-वhशरवस-पङक-कषालन-लबध-मलयोः

वतरसय = वतरासरसय वधः = हननम वतरवधन परवhम = समघरिधतम वhशरवसः = इनCसय पङकम = पापम / बरहमहतयादोOः तसय पापसय कषालनम = माज@नम तन लबध-मलम = परा|त-कलमOम पङक-कषालन-लबध-मलयोः = पङक-कषालन-लबधमल ययोः तादशयोः

मलद-करO-नामनोः जनपदयोः = दशयोः सीसकरिमन = सीमपरदश कतपदयोः = नयसतपादयोः दाशरथयोः = रामलकषमणयोः पनरनिप = भयोऽनिप एवम = वकषयमाणपरकारण अबरवीत = अवदतअनवयःतदन मानससरःपरसताम सरयम अनितjमय वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधमलयोः मलदकरOनामनोः जनपदयोः सीसकरिमन दाशरथयोः कतपदयोः सतोः पनः अनिप एवम अबरवीत ।आकाङकषा अबरवीत

कथम अबरवीत ? पनः अनिप एवम कदा अबरवीत ? दाशरथयोः कतपदयोः सतोः

कतर कतपदयोः ? सीसकरिमन कयोः सीसकरिमन ? जनपदयोः

कीदशोः जनपदयोः ? मलदकरOनामनोः पनः कीदशोः जनपदयोः ? वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधमलयोः

किक कतवा अबरवीत ? अनितjमय काम अनितjमय ? सरयम

कीदशी सरयम ? मानससरःपरसताम कदा अबरवीत ? तदन

तातपय@म अङगदश दषटवा रामलकषमणौ निवशवाघरिमतरण सह मानससरोवरात परभवनती सरयनदीम अतीतय मलद-करO-नामकयोः दशयोः सीमपरदश परा|तवनतौ । वतरासरसय वधन बरहमहतयादोO परा|तः इनCसय असमिसमन परदश पापनिनवभिPः जाता । तसय पापसय समपका@त अनयोः दशयोः मलदः-करOः इनित नाम अभत । त परदश परनिवशय निवशवाघरिमतरः भयोऽनिप रामलकषमणौ उदरि·शय अकथयत । पदनिववरणम मानससरःपरसताम

मानससरः = मानसम इनित सरः मानससरःपरसताम = मानससरसः परसता, ताम

वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधमलयोः वतरवधः = वतरसय वधः वतरवधपरवhम = वतरवधन परवhम वhशरवःपङकम = वhशरवसः पङकम, “वhशरवाः शनासीरः परहतः परनदरः”, “असतरी पङक पमान

पा|मा पाप निकणडिलबOकलमOम” वतरवधपरवhवhशरवःपङकम = वतरवधपरवh वhशरवःपङकम वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनम = वतरवधपरवhवhशरवःपङकसय कषालनम वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधम = वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनन लबधम, वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधमलयोः = वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबध मल ययोः तौ,

तयोः । मलदकरOनामनोः

मलदकरOौ = मलदशच करOशच, मलदकरOनामनोः = मलदकरOौ नामनी ययोः तौ, तयोः । नकारानतः, प., O.निव., निदव.व.

सीसकरिमन = नकारानतः, सतरीशिलङगः, स.निव., ए.व. कतपदयोः = कत पद याभया तौ, तयोः, प., O.निव., निदव.व. अबरवीत = बर “बरञ वयकताया वाशिच”, लङ., पर.प., ए.व. । शिलट परसमपद उवाच Word-Meaning तदन = Then पनः अनिप एवम अबरवीत = Viswamitra once again (पनः अनिप) spoke (अबरवीत) in this

way (एवम) अनितjमय = having crossed

सरयम = the river Sarayu मानससरःपरसताम = which rose (परसत) from the lake (सरस) Maanasa

(मानस) दाशरथयोः कतपदयोः = when the two sons of Dasharatha (दशरथ) placed (कत)

their foot (पद) सीसकरिमन = on the border (सीमा)

जनपदयोः = of those two countries (जनपद) मलदकरOनामनोः = of those two, having the names (नाम) Malada

(मलद) and Karusha (करO) वतरवधपरवhवhशरवःपङककषालनलबधमलयोः = of those two, which got their

names, as they had obtained (लबध) the blemish or the sin (मल) of Indra (वhशरवस) when he washed off (कषालन) the great sin

(पङक) that had accumulated (परवh) by the slaughter (वध) of Vritra (वतर)

39. शलोकःपरसतावनाताटकावPानतःमलपाठःयकषः 6कतरदर' निहणपर6ादाललभ 6ता कामनिप ताटकाखयाम । 6नदः निकलना परिरणीय तसया मारीचनीच रजनयामबभव ॥ ३९ ॥ पदचछदःयकषः, सकतः, दरनिहण-परसादात, लभ, सताम, काम, अनिप, ताटका-आखयाम, सनदः, निकल, एनाम, परिरणीय, तसयाम, मारीच-नीचम, जनयामबभवससकरिनधः परसादात + लभ = परसादाललभ – परसवण@ससकरिनधः (“तोरचिल” ८ ।४ ।६०) The takara followed

by lakara changes to lakara by तोः शिल ।अनवयाथ@ः लभ = पराप यकषः = गहयकः कामनिप = काणडिञचत सताम = पतरीम ताटकाखयाम = ताटकानामनीम दरनिहणपरसादात = बरहमणः वरात जनयामबभव = उतपादरिदतवान, निकल सनदः = सनदनामा यकषः एनाम = ताटकाम परिरणीय = निववाह कतवा तसयाम = ताटकायाम मारीचनीचम = कषC मारीचमअनवयःसकतः यकषः दरनिहणपरसादात ताटकाखया कामनिप सता लभ । सनदः एना परिरणीय तसया मारीचनीच जनयामबभव निकल ।आकाङकषा लभ

कः लभ ? यकषः किकनामा यकषः ? सकतः

का लभ ? सताम कीदशी सताम ? काम अनिप पनः कीदशी सताम ? ताटकाखयाम

कसमात कारणात लभ ? दरनिहणपरसादात जनयामबभव निकल

कसया जनयामबभव ? तसयाम किक कतवा जनयामबभव ? परिरणीय

का परिरणीय ? एनाम कः जनयामबभव ? सनदः क जनयामबभव ? मारीचनीचम

तातपय@म सकतनामा यकषः बरहमणः वरण ताटकानामनी पतरी परा|तवान । सनदाखयः यकषः ताम ऊढवा तसया मारीचनामक कषCम उतपादरिदतवान ।पदनिववरणम दरनिहणपरसादात = दरनिहणसय परसादः, तसमात । “धाता-अबजयोनिनः दरनिहणः निवरिरणडिञचः कमलासनः” (अमरः) लभ = लभ “डलभO परा|तौ” शिलट, पर.प., ए.व. परिरणीय = परिर + नी “णीञ परापण” - लयबनतावययम मारीचनीचम = मारीचशचासौ नीचशच जनयामबभव = जन “जनी परादभा@व” + भिणच – शिलट पर.प., ए.व. छनदः वPम – इनCवजरा । ‘सयादरिदनCवजरा यदरिद तौ जगौ गः’ (११ अकषराभिण)Word-Meaning सकतः यकषः = A Yaksha, a celestial being (यकषः) named Suketu (सकतः)

दरनिहणपरसादात = by Brahma’s (दरनिहण) blessings (परसाद) लभ = got काम अनिप = a (someone) सताम = daughter

सनदः = Sunda परिरणीय = after marrying एनाम = this person (female) (एताम / एनाम) तसया मारीचनीच जनयामबभव = caused to take birth (जनयामबभव) a lowly

person (नीच) named Maareecha (मारीच) in her (सा), i.e., Taatakaa निकल = isn’t it ?गदयम परसतावनाताटकावPानतःमलपाठःएकदा 6नद निनहत मारीचः कमभ6मभवमशिभभय तसय शापादवाप कौणपताम । ताटकाSयभतपरषादरिदनी ।पदचछदःएकदा, सनद, निनहत, मारीचः, कमभ-समभवम, अभिभभय, तसय, शापात, अवाप, कौणपताम ।अनवयाथ@ः एकदा = कदाशिचत सनद निनहत = अगसतयशापन सनद मत सनित अवाप = परा|तवान मारीचः = सनद-ताटकयोः पतरः कौणपताम = राकषसतवम कमभसमभवम = अगसतयम (यसय उतपभिPसथान कलसः)

अभिभभय = आjमय तसय = अगसतयसय शापात = आjोशात परOादरिदनी = मनषयभभिकषणी राकषसीअनवयःएकदा सनद निनहत (सनित) मारीचः कमभसमभवम अभिभभय तसय शापात कौणपताम अवाप ।ताटका अनिप परOादरिदनी अभत ।आकाङकषा अवाप

निकम अवाप ? कौणपताम कसमात कारणात अवाप ? शापात

कसय शापात ? तसय किक कतवा अवाप ? अभिभभय

कम अभिभभय ? कमभसमभवम कः अवाप ? मारीचः कदा अवाप ? एकदा

पनः कदा अवाप ? सनद निनहत (सनित) अभत

कथभता अभत ? परOादरिदनी का अभत ? ताटका अनिप

तातपय@म कदाशिचत अगसतयमहOः शापन सनदः हतः । तदा कोपन ततपतरः मारीचः (ताटकया सह) अगसतयम आjमय तसय शापात राकषसतव परा|तवान ।ताटकानिप अगसतयशापन मनषयभभिकषणी राकषसी जाता ।पदनिववरणम कमभसमभवम = “अगसतयः कमभसमभवः” (अमरः) । कमभः समभवः यसय सः, तम । अवाप = अव + आप “आप वया|तौ” शिलट., पर.प., ए.व. कौणपताम = “राकषसः कौणपः jवयात jवयादोऽसरप आशरः” (अमरः) । कौणपसय भावः – कौणप +

तल (तदधिhतः) । आकारानतः, सतरी, निदव.निव., ए.व. परOादरिदनी = परOान अP शीलम असयाः । परO + अद “अद भकषण” + भिणनिन (कत) । ईकारानतः,

सतरी., पर.निव., ए.व. Word-Meaning एकदा = Once upon a time

सनद निनहत (सनित) = when Sunda was eliminated मारीचः = Maaricha कमभसमभवम अभिभभय = having attacked (अभिभभ) Agastya, one whose

birthplace (समभव) is a pot (कमभ) तसय शापात = due to his (तत) curse (शाप) कौणपताम अवाप = obtained (अव + आप) the state of cannibalism (कौणपत)

ताटका अनिप = Taatakaa also अभत = became

परOादरिदनी = a man-eater (परO + अद)गदयमपरसतावनारामसय सतरीवधशङकःमलपाठः6यमबरजा6नसि6दधसि6नधर6हसरपराणातमरजन 6ह रजनपदनिवपद निवदधाना वयापादनीया तवयनित ।रामसतमाकणय' सतरीवधशङकामकरोत ।पदचछदःसा, इयम, अबज-आसन-शिसh-शिसनधर-सहसर-पराणा, आतमजन, सह, जनपद-निवपदम, निवदधाना, वयापादनीया, तवया, इनित (अबरवीत) ।रामः, तम, आकणय@, सतरी-वध-शङकाम, अकरोत ।अनवयाथ@ः वयापादनीया = मारणीया तवया = रामण सा इयम = पव@वरणिणता ताटका अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा

अबजासनः = बरहमा तन शिसhम = परा|तम शिसनधरसहसरसय = सहसरसङखयकाना गजानाम पराणः = बलम अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा = तादश बल यसयाः तादशी

निवदधाना = कवा@णा जनपदनिवपदम = दश उप|लवम आतमजन = पतरण मारीचन सह रामः तम = रामः निवशवाघरिमतरकशिथत ताटकावPानतम आकणय@ = शरतवा सतरीवधशङकाम = नारीहननसय शासतरनिननिOhतवात सशयम अकरोत = कतवानअनवयःअबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा, आतमजन सह जनपदनिवपद निवदधाना, इय सा तवया वयापदनीया इनित । रामः तम आकणय@ सतरीवधशङकाम अकरोत ।आकाङकषा वयापदनीया इनित (उकतवान)

कन वयापदनीया ? तवया का वयापदनीया ? इयम

का इयम ? सा कीदशी सा ? अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा पनः कीदशी सा ? निवदधाना

किक निवदधाना ? जनपदनिवपदम कन सह निवदधाना ? आतमजन सह

अकरोत निकम अकरोत ? सतरीवधशङकाम

किक कतवा अकरोत ? आकणय@ निकम आकणय@ ? तम

कः अकरोत ? रामःतातपय@म एOा ताटका बरहमणः परसादन सहसरगजबलयकता पतरण मारीचन सह दश उप|लव जनयनती तवया मारणीया (इनित निवशवाघरिमतरः रामम अबरवीत) ।रामः निवशवाघरिमतरकथन शरतवा शासतरनिननिOhतवात नारीहनन कथ कत@वयघरिमनित सनदह पषटवान ।पदनिववरणम अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा

अबजासनः = अबजम आसन यसय सः । अबजासनशिसhः = अबजासनन शिसhः । शिसनधरसहसरम = शिसनधराणा सहसरम । शिसनधरसहसरपराणः = शिसनधरसहसरसय पराणः । अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा = अबजासनशिसhः शिसनधरसहसरपराणः यसयाः सा ।

आतमजन = “आतमजः तनयः सनः सतः पतरः” (अमरः) जनपदनिवपदम = जनपदसय निवपत, ताम । दकारानतः, सतरी., निदव.निव., ए.व. निवदधाना = धा ‘डधाञ धारणपोOणयोः’ + शानच + टाप, (उभय) वयापादनीया = निव + आ + पद “पद गतौ” / पद “पद गतौ” + भिणच + अनीयर + टाप । लटलकार

पदयत । सतरीवधशङकाम

सतरीवधः = सकरिसतरयाः वधः सतरीवधशङकाम = सतरीवधसय शङका

Word-Meaning इयम सा = this person

अबजासनशिसhशिसनधरसहसरपराणा = She who has the vital energy (पराण) of a thousand (सहसर) elephants (शिसनधर), which had resulted (शिसh) due to Brahma, whose seat (आसन) in the lotus (अबज)

आतमजन सह = along with her son जनपदनिवपद निवदधाना = She who is causing (निवदधा) calamities (निवपद) to the

countries (जनपद) तवया = by you

वयापदनीया = to be slain इनित = so he said

रामः = Rama तम आकणय@ = having listened (आकणय@) to this (तम) सतरीवधशङकाम अकरोत = did (i.e., had) (अकरोत) the doubt (शङका) about

killing (वध) a woman (सतरी)गदयम परसतावनादषटानतपरदश@नन शङकानिनवारणम

मलपाठःनिकञच वरोचनी मनथरा व6नधरापराधधरनधरा परनदरण निनहता रजनाद'नकतमद'ना च भाग'वरजननी परदरशयय' दाशरथरमनदा 6नदवधवधनिवसिचनिकत6ामत6ारयामा6 ।पदचछदःनिकञच, वरोचनीम, मनथराम, वसनधरा-अपराध-धरनधराम, परनदरण, निनहताम, जनाद@न-कत-मद@नाम, च, भाग@व-जननीम, परदशय@, दाशरथः, अमनदाम, सनद-वध-वध-निवशिचनिकतसाम, उतसारयामासअनवयाथ@ः उतसारयामास = निनवारिरतवान सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम = सनदपतनयाः ताटकायाः मारणनिवOय सशयम अमनदाम = अनलपाम दाशरथः = रामसय परदशय@ = दषटानततया निनरदिदशय वरोचनीम = निवरोचनपतरीम मनथराम वसनधरापराधधरनधराम = लोकपीडनततपराम परनदरण = इनCण निनहताम = मारिरताम जनाद@नकतमद@नाम = निवषणना वयापादरिदताम भाग@वजननीम = शjमातरमअनवयःकिक च, परनदरण निनहता वसनधरापराधधरनधरा वरोचनी मनथरा च जनाद@नकतमद@ना भाग@वजनानी च परदशय@ दाशरथः अमनदा सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम उतसारयामास ।आकाङकषा उतसारयामास

कः उतसारयामास ? निवशवाघरिमतरः काम उतसारयामास ? सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम

कीदशी सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम ? अमनदाम कसय सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम ? दाशरथः

किक कतवा उतसारयामास ? परदशय@ का परदशय@ ? मनथराम

कीदशी मनथराम ? वरोचनीम पनः कीदशी मनथराम ? वसनधरापराधधरनधराम पनः कीदशी मनथराम ? निनहताम

कन निनहताम ? परनदरण पनः च का परदशय@ ? भाग@वजननी च

कीदशी भाग@वजननीम ? जनाद@नकतमद@नामतातपय@म निवशवाघरिमतरः पव@काल लोकपीडनततपरा निवरोचनपतरी मनथराम इनCण मारिरताम, निवषणना वयापादरिदता शjमातर च दषटानततवन निनरदिदशय रामसय ताटकवधनिवOयक गभीर सनदह निनवारिरतवान ।पदनिववरणम वरोचनीम = निवरोचनसय अपतय सतरी । निवरोचन + अण + ङीप वसनधरापराधधरनधराम

वसनधरापराधः= वसनधरायाः अपराधः वसनधरापराधधरनधराम = वसनधरापराधसय धरनधरा, ताम

परनदरण = “वhशरवाः शनासीरः परहतः परनदरः” (अमरः) जनाद@नकतमद@नाम

जनाद@नकतम = जनाद@नन कतम जनाद@नकतमद@नाम = जनाद@नकत मद@न यसयाः सा, ताम

भाग@वजननीम भाग@वः = भगोरपतय पमान भाग@वजननीम = भाग@वसय जननी, ताम

अमनदाम = न मनदा, ताम सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम

सनदवधः = सनदसय वधः सनदवधवधः = सनदवधवाः वधः सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम = सनदवधवधसय निवशिचनिकतसा, ताम । “निवशिचनिकतसा त सशयः” (अमरः)

उतसारयामास = उत + स “स गतौ” + भिणच । शिलट, पर.प., ए.व. रामायणपरसङगः शरयत निह परा शjो निवरोचनसता नप । पशिथवी हनतघरिमचछनती मनथरामभयसदयत ॥ निवषणना च परा राम भगपतनी पनितवरता । अनिननC लोकघरिमचछनती कावयमाता निनOदरिदता ॥ एतशचानयशच बहभी राजपतरम@हातमभिभः । अधम@सनिहता नाय� हताः परOसPमः ॥ तसमादना घणा तयकतवा जनिह मचछासनात नप ॥ (बाल० २५-२०-२२) Word-Meaning किक च = But परदशय@ = citing (the cases of) मनथराम = Mantharaa (मनथरा)

वरोचनीम = who was the daughter of Virochana (निवरोचन) वसनधरापराधधरनधराम = who stood first (धरनधरा) to offend (अपराध) Bhoomi

Devi (वसनधरा) परनदरण निनहताम = who was eliminated (निनहता) by Indra (परनदर), who takes

possession (दर) of the cities (पर) of his enemies च = and

भाग@वजननीम = the mother (जननी) of Shukraacharya, i.e., Bhaargava (भाग@व), the son of Sage Bhrgu (भग)

जनाद@नकतमद@नाम = whose assassination (मद@न) was done (कत) by Vishnu (जनाद@न), who causes suffering (अद@न) to evil people (जन)

उतसारयामास = (Vishvamitra) removed दाशरथः अमनदा सनदवधवधनिवशिचनिकतसाम = Rama’s (दाशरशिथ) serious (not causal न

मनदा) perplexity (निवशिचनिकतसा) about the killing (वध) of Taatakaa, the wife (वध) of Sunda (सनद)

40. शलोकःपरसतावनारामण ताटकावधसय परनितजञा

मलपाठःआDतः Dतवततन तन 6नदनिपरयावधः । तमवानववदततसय चापः शिश�ारवचछलात ॥ ४० ॥ पदचछदःआशरतः, शरत-वPन, तन, सनद-निपरया-वधः, तम, एव, अनववदत, तसय, चापः, शिशञजा-रव-चछलातअनवयाथ@ः आशरतः = परनितजञातः सनदनिपरयावधः = ताटकायाः हननम तन = रामण शरतवPन = आकरणिणत-पव@वPानतन अनववदत = अनसतय अबरवीत तसय = रामसय चापः = धनः तम एव = ताटकावधमव शिशञजारवचछलात = जयाघोOवयाजनअनवयःशरतवPन तन सनदनिपरयावधः आशरतः । तसय चापः शिशञजारवचछलात तम एव अनववदत ।आकाङकषा आशरतः

(कम@पदम) कः आशरतः ? सनदनिपरयावधः (कत@पदम) कन आशरतः ? तन

कीदशन तन ? शरतवPन अनववदत

कः अनववदत ? चापः कसय चापः ? तसय

कम अनववदत ? तम एव कथम अनववदत ? शिशञजारवचछलात

तातपय@म निवशवाघरिमतरकशिथत पव@वPानत शरतवा रामः ताटकावध परनितजञातवान । तसय धनरनिप जयाघोOवयाजन तमव अनसतय अवदत । (परनितजञासमननतर रामः धनषठङकार चकार) ।पदनिववरणम आशरतः = आ + शर “शर शरवण” + कत शरतवPन = शरत वP यन सः, तन सनदनिपरयावधः

सनदनिपरया = सनदसय निपरया सनदनिपरयावधः = सनदनिपरयायाः वधः

शिशञजारवचछलात शिशञजारवः = शिशञजायाः रवः शिशञजारवचछलात = शिशञजारवसय छलम, तसमात । “मौव� जया शिशणडिञजनी गणः” (अमरः) ।

शिशञजारव + छलम = शिशञजारवचछलम । तगागमससकरिनधः । छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’

१ २ ३ ४ ५लघ

६गर

७ ८ १ २ ३ ४ ५लघ

६गर

७लघ

८

आ शर तः शर त व P न त न स नद निपर या व धःत म वा नव व द P सय चा पः शिश ञजा र व चछ लात

Word-Meaning सनदनिपरयावधः = The killing (वध) of Taatakaa, the beloved (निपरया) of Sunda

(सनद) आशरतः = was promised तन = by him (i.e., Rama)

शरतवPन = by him who had heard (शरत) the instances (वP) of other women being killed

तसय चापः = His (तसय) bow (चापः) शिशञजारवचछलात = under the disguise (छलात) of the sound (रव) of the

bowstring (शिशञजा) अनववदत = echoed तम एव = only (एव) that (तत) (killing of Taataka)

ककषया २२ – ०७.०५.२०१८41. शलोकःमलपाठःततकाल निपशिशताशनाशनिपशना 6नधयव कासिचनमन-रधवान तर6ा ररोध रसिधरकषोदारणा दारणा ।सवाधीन हनन परी निवदधती मतयोः सवकतयातयय-करीडखितकङकर6ङघ6ङकटमहाशङगाटका ताटका ॥ ४१ ॥ पदचछदःतत-काल, निपशिशताश-नाश-निपशना, सनधया, इव, काशिचत, मनः, अधवानम, तरसा, ररोध, रघरिधर-कषोद-अरणा, दारणा, सव-अधीन, हनन, परीम, निवदधती, मतयोः, सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटकाम, ताटकाअनवयाथ@ः ततकाल = तसमिसमन समय ररोध = निनरhवती तरसा = वगन / बलन मनः = निवशवाघरिमतरसय अधवानम = माग@म सनधयायाः पकष

निपशिशताशन-आश-निपशना = राकषसाना भोजनकालसय सशिचका रघरिधर-कषोद-अरणा = कङकमपषपसय रजः इव रकतवणा@ दारणा = निपशाचादरिदसञचारात भयङकरी

ताटकायाः पकष निपशिशताश-नाश-निपशना = राकषसाना निवनाशसय सशिचका, रघरिधर-कषोद-अरणा = रकतसय पङकन अरभिणता

दारणा = सवसयाः रपबलाभया भयङकरी हनन = मारणादरिदकिहसरकाय^ सवाधीन = सवायP सनित मतयोः परीम = यमसय नगरीम सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटकाम = .... यसयाः तादशीम

सवकतयसय = मारणसय अतययन = निवपय@यण jीडनतः = यथचछ निवहरनतः निकङकराः = यमदताः तOा सङघः = समहः सङकटम = सङकलम महत = निवपलम शङगाटकम = चतषपथम

निवदधती = कव@ती पराणसवीकारः यमनिकङकराणा काय@म । ततकाय� ताटकया सवायPीकतम इतयतः यमनिकङकराः काय@रनिहताः

यथचछ निवहरनतः यमपया@ः निवशालास मखयवीथीO समद� जनयपतिनत इतयथ@ः । अनवयःसवाधीन हनन (सनित) सवकतयातययjीडखितकङकरसङघसङकटमहाशङगाटका मतयोः परी निवदधती, निपशिशताशनाशनिपशना रघरिधरकषोदारणा दारणा काशिचत सनधया इव ताटका ततकाल मनः अधवान तरसा ररोध ।आकाङकषा ररोध = निनरhवती

कदा ररोध ? ततकाल कथ ररोध ? तरसा किक ररोध ? अधवानम

कसय अधवानम ? मनः का ररोध ? ताटका

का इव ताटका ? काशिचत सनधया इव कीदशी सनधया इव ? निपशिशताशनाशनिपशना पनः कीदशी सनधया इव ? रघरिधरकषोदारणा पनः कीदशी सनधया इव ? दारणा

पनः कीदशी ताटका ? हनन सवाधीन मतयोः परी सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटका निवदधती

सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटका – सवकतयसय = मारणसय, अतययन = निवपय@यण, jीडनतः = यथचछ निवहरनतः, निकङकराः = यमदताः, तOा सङघः = समहः, सङकटम = सङकलम, महत = निवपलम, शङगाटकम = चतषपथम यसयाः तादशीम

निवदधती = कव@तीतातपय@म तसमिसमन समय एव सनधया इव ताटका महOः निवशवाघरिमतरसय माग� निनरhवती । (सनधया राकषसाना भोजनकालसशिचका, कङकमपषपसय रज इव रकतवणा@, निपशाचादीना सञचारण भयङकरी, अनषठानकालतवात मनीना परयाणसय अवरोघरिधका च । ताटका त राकषसाना निवनाशकालसशिचका, रकतपङकन अरभिणता, रप-बलाभया भयङकरी, सवभावनव मनीना परयाणसय अवरोघरिधका) निकञच, इय ताटका मारणकाय� सवायP कतवा, यमपया@ः निवशाला मखयवीथी काय@रनिहतः यथचछ निवहरदधिÓः निकङकरसमहः समाकीणा� कतवती ।

पदनिववरणम निपशिशताशनाशनिपशना

सनधयायाः पकष “निपशिशत तरस मास पलल jवयमाघरिमOम” (अमरः) निपशिशताशनाः = निपशिशतम अशनपतिनत इनित, अच-परतययः आशः = अश “अश भोजन” + घञ निपशिशताशनाशः = निपशिशताशनानाम आशः निपशिशताशनाशनिपशना = निपशिशताशनाशसय निपशना ।

ताटकायाः पकष निपशिशताशाः = निपशिशतम अशनपतिनत इनित, लय-परतययः नाशः = नश “णश अदश@न” + घञ निपशिशताशनाशः = निपशिशताशना नाशः निपशिशताशनाशनिपशना = निपशिशताशनाशसय निपशना ।

अधवानम = अधवन शबदः, नकारानतः, प, निदव.निव., ए.व. । “अयन वतम@-माग@-अधव-पनथानः पदवी सनितः” (अमरः)

तरसा = तरस शबदः, सकारानतः, नप, त.निव., ए.व. । “रहस-तरसी त रयः सयदः”, “तरः-सहः-बल-शौया@भिण” (अमरः) ।

ररोध = रध “रघिधर आवरण” – शिलट, पर.प., ए.व. रघरिधरकषोदारणा

रघरिधरकषोदः = रघरिधरसय कषोदः रघरिधरकषोदारणा = रघरिधरकषोदन अरणा

सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटकाम सवकतयम = सवOा कतयम सवकतयातययः = सवकतयसय अतययः सवकतयाययjीडनतः = सवकतयातययन jीडनतः सवकतयाययjीडखितकङकराः = सवकतयाययjीडनतः निकङकराः सवकतयातययjीडखितकङकरसङघाः = सवकतयातययjीडखितकङकराणा सङघाः सवकतयातययjीडखितकङकरसङघसङकटम = सवकतयातययjीडखितकङकरसङघः सङकटम महाशङगाटकम = महत च तत शङगाटक च सव-कतय-अतयय-jीडत-निकङकर-सङघ-सङकट-महा-शङगाटकाम =

सवकतयातययjीडखितकङकरसङघसङकट महाशङगाटक यसयाः सा, तामअलङकारः शबदालङकारः – अनपरासः (letters like श repeating), यमकः (repetition of word

दारणा) । अथा@लङकारः – उपमा, शलOः (सभङगः, अभङगः)छनदः शाद@लनिवjीनिडतम – “सया@शवम@सजाः सतताः सगरवः शाद@लनिवjीनिडतम” – परनितपाद १९ अकषराभिण, म-स-

ज-स-त-त-गरः । सय@ = १२ (दवादश आदरिदतयाः), अशव = ७ (स|तसपति|तः – seven horses) ।1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

ग ग ग ल ल ग ल ग ल ल ल ग ग ग ल ग ग ल गतत का ल निप शिश ता श ना श निप श ना सनध य व का शिचन म नरध वा न त र सा र रो ध र घरिध र कषो दा र णा दा र णासवा धी न ह न न प री निव द ध ती मत योः सव कत यात य य

jी डत निकङ क र सङ

घ सङ

क ट म हा शङ गा ट का ता ट का

Word-Meaning ततकाल = At that time

ताटका = Taatakaa निवदधतीम = one who is rendering

मतयोः परीम = city (परी) of death (मतयः) सव+कतय+अतयय+jीडत+निकङकर+सङघ+सङकट+महाशङगाटकाम = (is being

made into) a place, whose wide (महा) junctions (शङगाटक), i.e., where four roads would meet, have been jammed (सङकट) by the groups (सङघ) of Yama’s servants (निकङकर), devoid of their work, were playing (jीडत), as Taatakaa has taken over (अतयय) their (सव) job (कतय), सवाधीन हनन (सनित) = When she was killing (हनन) freely (सवाधीन), i.e.,

on her own wish काशिचत सनधया इव = (that Taataka who was) like the dusk निपशिशताशनाशनिपशना

In the context of dusk, निपशिशताशन-आश-निपशना means that it is the indicator (निपशना) of the meal-time (आश) of the meat-eating demons (निपशिशत+आशन)

In the context of Taatakaa, निपशिशताश-नाश-निपशना means that she is the indicator (निपशना) of destruction (नाश) of the meat-eating demons (निपशिशत+आशन)

रघरिधरकषोदारणा In the context of dusk, it is red (अरणा) in color like the pollen dust

(कषोद) of the saffron flower (रघरिधर) In the context of Taatakaa, she is red (अरणा) because of the

smears (कषोद) of blood (रघरिधर) दारणा = The generator of fear,

In the context of dusk, since the evil forces wander out during that time

In the context of Taatakaa, by her strength and form ररोध = blocked तरसा = quickly or forcibly मनः अधवानम = the path (अधवान) of the Rishi (मनिन)

In the context of Taataka, she blocked Vishwamitra In the context of dusk, it stops the travel of the muni, (i.e., a

person who strictly follows the stipulated rituals) as he would stop his travel to do his evening rituals

42. शलोकःमलपाठःअथ दाशरथः कण'मनिवशतताटकागणः ।तथा धनग'णसतण§ परानिवशततञछिजजघा6या ॥ ४२ ॥

पदचछदःअथ, दाशरथः, कण@म, अनिवशत, ताटका-गणः, तथा, धनर-गणः, तण@म, परानिवशत, तत-दधिजघासयाअनवयाथ@ः अथ = तदननतरम अनिवशत = परनिवषटः ताटकागणः = ताटकायाः शबदः कण@म = शरोतरम दाशरथः = रामसय परानिवशत = परनिवषटः धनग@णः = चापसय मौव� तण@म = वगन तणडिजजघासया = ताटकायाः हननचछयाअनवयःअथ ताटकागणः दाशरथः कण@म अनिवशत, तथा धनग@णः तणडिजजघासया तण� (दाशरथः कण�) परानिवशत ।आकाङकषा अथ अनिवशत

कः अनिवशत ? ताटकागणः निकम अनिवशत ? कण@म

तथा परानिवशत कः परानिवशत ? धनग@णः निकम अनिवशत ? कण@म

कसय कण@म ? दाशरथः कथम अनिवशत ? तण@म निकमथ@म अनिवशत ? तणडिजजघासया

तातपय@म ताटकायाः शबदः यावता रामसय कण� परा|तः, तावता एव तसयाः हननचछया तसय चापसय जयानिप तसय कण@दश पराप । अथा@त, ताटकायाः घोर नाद शरतवा रामः ता हनत झदरिटनित जया कण@पय@नतम आकषटवान ।पदनिववरणम गणः = रप-रस-गनध-सपश@-शबदाः इदधिनCयनिवOयाः / रप-रस-गनध-सपश@-सखया-परिरमाणादयः २४ गणाः

(तक@ शासतर) । धनग@णः = धनOः गणः । “मौव� जया शिशणडिञजनी गणः” (अमरः) तण@म = “सतवर चपल तण@म अनिवलसकरिमबतम आश च” (अमरः) परानिवशत – पर + निवश “निवश परवश” – लङ, पर.प., ए.व. तणडिजजघासया = तसयाः दधिजघासा, तया । हनतम इचछा दधिजघासा – “हन किहसागतयोः + सन + अ (कत) +

टाप (सतरी) । आकारानतः, सतरी, त.निव., ए.व.अलङकारः अनितशयोशिकतः अलङकारः । (because the bow’s string does not enter the ears)छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning अथ = Then

ताटकागणः = Taatakaa’s sound (literal meaning is qualities, here it means sound) अनिवशत = entered दाशरथः = Rama’s कण@म = ears

तथा = at the same time धनग@णः = the bow’s string

परानिवशत = entered (here it means reached) दाशरथः कण@म = Rama’s ears तण@म = quickly तणडिजजघासया = with a desire to kill

43. शलोकःमलपाठःततो भानिवनिन 6ङगराम बदधDदधसय ताटका । सवपराणान रामबाणसय वीरपाणमकलपयत ॥ ४३ ॥ पदचछदःततः, भानिवनिन, सङगराम, बh-शरhसय, ताटका, सव-पराणान, राम-बाणसय, वीर-पाणम, अकलपयतअनवयाथ@ः ततः = तदननतरम ताटका अकलपयत = कणडिलपतवती created सवपराणान वीरपाणम = सवीय-पराणरप वीरपाणम । “वीरपाण त यतपान वP भानिवनिन वा रण” her life

as a drink that increases the enthusiasm of the warriors रामबाणसय = शरीरामशरसय for the arrow of Rama बhशरhसय = निवनिहतादरसय that which is committed to भानिवनिन सङगराम = भनिवषयनित यh in the impending warअनवयःततः ताटका भानिवनिन सङगराम बhशरhसय रामबाणसय सवपराणान वीरपाणम अकलपयत ।आकाङकषा अकलपयत

कथभतम अकलपयत ? वीरपाणम कसय वीरपाणम ? रामबाणसय

कीदशसय रामबाणसय ? बhशरhसय कतर बhशरhसय ? सङगराम

कसमिसमन सङगराम ? भानिवनिन निकम वीरपाणम अकलपयत ? सवपराणान का अकलपयत ? ताटका कदा अकलपयत ? ततः

तातपय@म ततः ताटका भनिवषयनित यh निवनिहतादरसय शरीरामशरसय वीरपाणरपण सवपराणानव समरषिपतवती । अथा@त, असरनाशाथ� परवPसय रामबाणसय परथमम उतसाहवध@क पान ताटकायाः पराणरपमव आसीत ।पदनिववरणम भानिवनिन = भानिवन शबदः, नकारानतः, प, स.निव., ए.व.

सङगराम = “यhम आयोधन जनयम… सङगराम-अभयागम-आहवाः” (अमरः) बhशरhसय = बhा शरhा यसय सः, तसय सवपराणान = सवसय पराणाः, तान । “पशिस भमनयसवः पराणाः” (अमरः) One’s life is refered as

पराणाः in plural वीरपाणम = वीराणा पानम । “वा भावकरणयोः” (८ ।४ ।१०) इनित वकणडिलपक णतवम । वीरपानम /

वीरपाणम छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning ततः = then ताटका अकलपयत = Taataka created सवपराणान वीरपाणम = her life as a drink that increases the enthusiasm of the

warriors रामबाणसय = for the arrow of Rama बhशरhसय = that which was committed to भानिवनिन सङगराम = in the impending war44. शलोकःमलपाठःमनिनभ'शाशवोपजञानिन ताटकामासिथन ददौ । असतराशिण रजमभकादीनिन रजमभशा6नशा6नात ॥ ४४ ॥ पदचछदःमनिनः, भशाशव-उपजञानिन, ताटका-माशिथन, ददौ, असतराभिण, जमभक-आदीनिन, जमभ-शासन-शासनातअनवयाथ@ः असतराभिण ददौ = असतराभिण परायचछत मनिनः = बरहमरषिOः निवशवाघरिमतरः ताटकामाशिथन = ताटकानतकाय शरीरामाय जमभकादीनिन = जमभकपरभतीनिन भशाशवोपजञानिन = भशाशवन आदौ जञातानिन जमभशासनशासनात = इनCसय आजञया अनवयःमनिनः जमभशासनशासनात भशाशवोपजञानिन जमभकादीनिन असतराभिण ताटकामाशिथन ददौ ।आकाङकषा ददौ

कसम ददौ ? ताटकामाशिथन कानिन ददौ ? असतराभिण

कीदशानिन असतराभिण ? जमभकादीनिन पनः कीदशानिन असतराभिण ? भशाशवोपजञानिन

कसमात कारणात ददौ ? जमभशासनशासनात कः ददौ ? मनिनः

तातपय@म निवशवाघरिमतरः इनCसय आजञया ताटकानतकाय रामाय भशाशवन आदौ जञातानिन जमभकादीनिन असतराभिण परायचछत ।

पदनिववरणम भशाशवोपजञानिन = भशाशवसय उपजञा । ताटकामाशिथन = ताटका मथनानित इनित । ताटकामाशिथन शबदः, नकारानतः, प, च.निव., ए.व. ददौ = दा “डदाञ दान” – शिलट, पर.प., ए.व. जमभशासनशासनात = जमभशासनसय शासनम, तसमात । “जमभभदी हरिरहयः सवाराणनमशिचसदनः”

(अमरः)छनदः अनषटप (शलोकः) ‘पञचम लघ सव@तर स|तम निदवचतथ@योः । गर Oषठ च सव^Oाम एतचछलोकसय लकषणम ॥ ’Word-Meaning मनिनः = The sage

ददौ = gave (i.e., taught the spell of missiles) ताटकामाशिथन = to that destroyer of Taataka असतराभिण = the missiles [Weapons which are used with mantras as

astras. Shastras are the physical weapons] जमभकादीनिन = named Jrimbhaka (जमभक), etc. (आदीनिन)

भशाशवोपजञानिन = those that were discovered (उपजञा) by the sage Bhrshaashva (भशाशव)

जमभशासनशासनात = by the order (शासन) of Indra, who is the punisher (शासन) of Jamba (जमभ), a demon

References: 1. http://sanskritfromhome.in/course/champuramayana

Classes conducted by Smt. Sowmya Krishnapur of Vyoma Labs. In all, there were 43 sessions, in a span of over a year’s time, from 23rd October 2017 till 26th November 2018. Online classes were held on Mondays, between 10.00 AM and 11.00 AM IST.

Email Vyoma Labs @ sanskritfromhome@vyomalabs.in Download course-materials by logging @ sanskritfromhome.in Subscribe to Vyoma Labs’ YouTube channel @ vyoma-samskrta-

pathasala Support Vyoma Labs’ cause for Samskrita-Samskriti @ vyomalabs.in 2. English translation

http://samkshiptasahityam.blogspot.in/2013/08/bhojarajas-champuramayanam.html

3. Champu-ramayana by Javaji Tukaram; Text and commentary – PDF - https://archive.org/stream/in.ernet.dli.2015.347687/2015.347687.Champu-ramayana#page/n41/mode/2up

4. Original Text (updated in wikisource using Smt. Sowmya’s material) -- sa.wikisource.org/wiki/ चमपरामायणम / बालकाणडः

5.Downloadable file with these notes are also available in https://nivedita2015.wordpress.com/sanskrit-kavyas/bhojas-

champuramayanam-balakandam/

Other References:6. Word-Meanings - http://spokensanskrit.org/ 7. Word-Meanings - http://sanskritdictionary.com/ 8. Dhatu - http://ashtadhyayi.com/dhatu/ 9. Morphological Analyzer - http://sanskrit.uohyd.ac.in/scl/10.Chandas – https://sanskrit.sai.uni-heidelberg.de/Chanda/HTML/