á!!! µ!!! µ!!! â! Í o ß â 3 ô 2...v mi quan h thiên – nhân, i b phn trit gia trung quc u...
TRANSCRIPT
i
The idea of tian (including both nature and gods) – ren (referring to man,
human-beings) in the literary works of Li – Tran Dynasty in Vietnam
Student: Nguyen Thanh Phong
Advisor: Prof. Yun-Ying Chung
A Thesis
Department of Chinese Linguistics and Literature
College of Humanities and Social Sciences
Yuan Ze University
July 2011
Chung Li, Taiwan, Republic of China.
ii
939
iii
iv
The idea of tian (including both nature and gods) – ren (referring to man,
human-beings) in the literary works of Li – Tran Dynasty in Vietnam
Abstract
The idea of tian (including both nature and gods) – ren (referring to man, human-beings)
is one of the core thinking systems of Chinese philosophy. After a long history of thousands
years of development, this thinking system has been significantly affecting Asian countries.
Vietnam is no exception. Since 939, Vietnam has won the independence from China. and
Kings of different dynasties established the application of the feudalism from China to the
primilinary feudalism in Vietnam. Li-Tran Dynasty, which lasted for almost half a millennium,
was born in this setting. Other dynasties after Li-Tran Dynasty also adopted this philosophical
system of China, especially the idea of tian-ren, to act as the spiritual support for fuedalism as
well as the power consolidation for the King and governmental officials.
Chinese dynasties from Shang, Zhou afterwards usually proposed and discussed the
connotation of “tian-ren” and its correlative relation. In the opinion of Chinese people, the
conception of “tian” consists of various meanings. “Tian” in Chinese means God, the Creator,
Providence, Nature, God’s Will. The conception of “ren” has also been actively discussed
Confucianism and Taoism employed the theory of Yin and Yang (two complementary
principles of Chinese philosophy) to explain human’s appearance and personality. These two
components interact with each other and also with nature. In the Buddhist opinion, a man’s
appearance is constructed by four major elements : Soil, Water, Wind and Fire. A human’s
soul depends on predestination and karma to be in samsara. The good nature of human beings
is permanent and constant A majority of Chinese philosophers agree that there is a close
relationship between “tian” and “ren”. They proposed the theory of “tian-ren unification”,
“tian-ren –temple of Heaven” or calamities from God to punish human beings ect. A minority
of Chinese philosophers, on the other hand, proposed the theory of “ tian-ren separation and
independence”.
Li-Tran Dynasty adopted the Chinese philosophical system of Ming Dynasty and other
pre-Ming dynasties. Literary works of this period synthesized the idea of “tian-ren” from
three schools of thought: Confucianism – Buddhism – Taoism. Among these schools, the
Chinese philosophical system was clearly shown in Confucianism. Apart from the meanings
v
of “tian” as in Chinese philosophy, the conception of “tian” of the Li- Tran Dynasty
consisted of three additional meanings: North – South distinction, salvation and universe. The
conception of “ren” was deeply influenced by Buddhism. Many philosophers believed that a
human has three parts: body, soul and characters, which are closely intertwined. In this belief,
the human body is temporary and false, holding all the sorrows but the invisible soul can
distinguish truths and fakes.
When taking the “tian-ren” relationship into consideration, literary works of Li-Tran
Dynasty especially mentioned the role of the King, which was called “Son of the Ruler of
Heaven”. The King and The Ruler of Heaven were said to have a close relationship. While the
King obeyed the Ruler of Heaven to establish his disciplines, the Ruler of Heaven and other
gods supported the King. Similarly, the relationship between the King and the civilians was
the same as the relation ship between The King and The Ruler of Heaven. The King managed
the country on behalf of the Ruler of Heaven. He took care of his people, bringing them
happiness. People had to obey, show respects and gratitudes to the King The morality of the
King affected the revolts, prosperity or backwardness of a country Many authors also said that
gods and human beings had mutual interaction. An honorable man must improve himself,
understand about the arrangements made by the creator as well as his responsibility of a good
man.
This thesis is based on the Chinese philosophical system in order to study about the idea
of “tian-ren” in Li-Tran Liturature of Vietnam. Besides, by employing the Chinese
philosophical research methodology, the present study aims to find out the argument in the
philosophical ideas in the Vietnamese literary works.
Key words: China, Vietnam, Li-Tran Dynasty, tian, ren, tian-ren relationship.
vi
T� t��ng thiên – nhân trong sáng tác v�n h�c th�i Lí Tr�n c�a Vit Nam
Tóm tt
T� t��ng thiên - nhân là m�t trong nh�ng h� th�ng t� t��ng c�t lõi c�a trit hc Trung
Qu�c. Tr�i qua l�ch s phát tri�n lâu dài m�y ngàn n�m, h� th�ng t� t��ng này �ã �nh h��ng
sâu ��m �n các n��c �ông Á, trong �ó có Vi�t Nam. T� n�m 939, Vi�t Nam giành ���c ��c
l�p t� ch� t� Trung Qu�c, vua chúa các ��i �ã tích c�c hc h�i mô hình c�a ch �� phong
kin Trung Qu�c �� xây d�ng th� ch phong kin còn s� khai c�a Vi�t Nam, th�i ��i Lí Tr�n
kéo dài g�n n�m th k� ra ��i nh� v�y. Các tri�u ��i d��i th�i Lí Tr�n ��ng th�i tip thu h�
th�ng trit hc Trung Qu�c, �!c bi�t là t� t��ng thiên – nhân, làm n�n t�ng tinh th�n cho xã
h�i phong kin, c�ng c� quy�n l�c � v��ng và ��a v� c�a ng��i ch�p chính.
Trung Qu�c t� các tri�u ��i Th��ng, Chu tr� v� sau �ã liên t"c �� xu�t, tranh lu�n v� n�i
hàm các ph�m trù “thiên”, “nhân” và m�i quan h� gi�a chúng. Trong quan ni�m c�a ng��i
Trung Qu�c, ý ngh#a c�a ph�m trù “thiên” vô cùng phong phú, “thiên” t$c là tr�i, ���c s
d"ng v�i nh�ng nét ngh#a: tr�i ��t, ông tr�i (th��ng �), ��o tr�i, thiên nhiên, ý tr�i, lòng tr�i,
m�nh tr�i, lí tr�i... Ph�m trù “nhân” c%ng ���c các tr��ng phái trit hc tranh lu�n sôi n&i.
Nho giáo và ��o giáo v� ��i th� v�n d"ng hc thuyt v� s� phân h�p c�a hai khí âm d��ng ��
gi�i thích c�u trúc hình th� và tâm tính c�a con ng��i, hai b� ph�n này tác ��ng l'n nhau và
thông qua “khí” không ng�ng giao c�m v�i t� nhiên tr�i ��t. Ph�t giáo l�i ch� tr��ng thân th�
“s*c t��ng” c�a con ng��i là do “t$ ��i” (��t, n��c, gió, l a) h�p thành, linh h�n c�a con
ng��i tùy theo nhân duyên nghi�p báo mà luân h�i chuy�n kip, còn “Ph�t tánh chân nh�” c�a
con ng��i là v#nh h+ng b�t bin. V� m�i quan h� thiên – nhân, ��i b� ph�n trit gia Trung
Qu�c ��u cho r+ng gi�a tr�i – ng��i có s� liên h� m�t thit. H t�ng �� x��ng các hc thuyt:
“thiên nhân h�p nh�t”, “thiên nhân c�m $ng”, “nhân ��o h�p thiên ��o”, “th�n nhân giao
c�m”, tr�i giáng tai ha khi�n trách ng��i... B� ph�n nh� trit gia khác l�i ch� tr��ng “thiên
nhân t��ng phân”, tr�i - ng��i cách bi�t và ��c l�p nhau.
Th�i ��i Lí Tr�n tip thu h� th�ng trit hc Trung Qu�c t� th�i Minh tr� v� tr��c. Sáng
tác v�n hc th�i này t&ng h�p t� t��ng thiên - nhân c�a ba tr��ng phái Nho – Ph�t – ��o,
trong �ó bi�u hi�n rõ r�t nh�t là t� t��ng Nho giáo. Quan ni�m v� “tr�i” c�a các tri�u ��i th�i
Lí Tr�n ngoài 6 nét ngh#a gi�ng Trung Qu�c là tr�i ��t, thiên nhiên, th��ng �, m�nh tr�i, ��o
tr�i, lí tr�i, còn có ba nét ngh#a �!c tr�ng c�a th�i này là: tr�i có phân bi�t nam b*c, c�nh gi�i
vii
siêu thoát, không gian càn khôn v% tr". Quan ni�m v� “ng��i” c�a th�i này l�i mang ��m màu
s*c Ph�t giáo, các tác gi� ��u cho r+ng con ng��i có thân th�, tâm và tính, ��ng th�i kh/ng
��nh 3 yu t� này quan h� m�t thit v�i nhau. Thân th� ng��i gi� t�m không th�t, ��y *p �au
kh&; tâm c�a con ng��i tuy vô hình vô tr�ng nh�ng có sinh di�t ��ng t#nh, có phân bi�t th� phi;
còn b�n th� c�a con ng��i v�n ki�n toàn không thiu, h� vô linh di�u.
V� m�i quan h� thiên – nhân, v�n hc th�i Lí Tr�n �!c bi�t �� c�p �n vai trò c�a thiên
t (vua, hoàng �). Thiên t và th��ng � luôn có m�i quan h� c�m $ng m�t thit, thiên t
vâng th�a m�nh tr�i �� thi hành �$c tr�, còn th��ng � và các th�n linh luôn h0 tr� và phù h�
cho thiên t . Gi�a thiên t v�i nhân dân c%ng có m�i quan h� m�t thit nh� v�y, thiên t thay
tr�i hành ��o, v0 v� nhân dân, t�o phúc cho muôn h; còn dân ph�i bit ph"c tùng m�nh l�nh
c�a thiên t , kính c1n và t��ng nh� �n �$c c�a vua; vi�c tu d�2ng ��o �$c c�a thiên t có tác
��ng to l�n �n s� tr� lo�n, an nguy và h�ng vong c�a qu�c gia. Các tác gi� c%ng cho r+ng
th�n linh và con ng��i �nh h��ng qua l�i l'n nhau, ��ng th�i kh/ng ��nh con ng��i là m�t
ti�u thiên ��a, v� b�n ch�t không có gì khác bi�t v�i ��i thiên ��a. Ng��i quân t c�n tu d�2ng
b�n thân phù h�p v�i ��o tr�i, thông hi�u s� s*p �!t c�a t�o hóa và b&n ph�n c�a b�n thân
mình.
Lu�n v�n c�n c$ trên c� s� h� th�ng t� t��ng c�a trit hc Trung Qu�c �� tin hành
nghiên c$u t� t��ng thiên – nhân trong v�n hc th�i Lí Tr�n c�a Vi�t Nam. ��ng th�i v�n
d"ng nh�ng ph��ng pháp nghiên c$u trit hc Trung Qu�c �� tin hành tìm hi�u v�n ��, tìm
ra con ���ng lí lu�n �� nghiên c$u t� t��ng trit hc 1n ch$a trong các tác ph1m v�n hc Vi�t
Nam.
T� khóa: Trung Qu�c, Vi�t Nam, th�i ��i Lí Tr�n, Thiên, Nhân, quan h� Thiên – Nhân.
viii
..................................................................................................................................……i
.....................................................................................................................................ii
....................................................................................................................................iv
................................................................................................................................vi
..........................................................................................................................................viii
.....................................................................................................................1
...............................................................................................1
...........................................................................................................6
...........................................................................................................9
.........................................................................................................11
...................................................................14
....................................................................14
....................................................................19
..........................................................................................20
..........................................................................................22
..........................................................................................24
............................................................28
......................................................................................31
..........................................34
......................................37
..........................................41
..................................................................................51
......................................................................................54
...........................................................................................................................58
...................................60
....................................................60
ix
..................................60
..................................................................................60
......................................................................62
..................................................................................63
..................................................................................64
..................................................................65
..............................................................................65
......................................................................67
..............................................................70
........................................................................74
..........................................................................................74
......................................................................................74
......................................................................................77
......................................................................................78
..........................................................................79
..................................................................81
..................................................................................81
..........................................................83
...........................................................................................................................91
...............................................92
....................................................................93
.........................................................................................................95
.........................................................................................................98
........................................................................................................100
........................................................................................................103
........................................................................................................105
........................................................................................................106
................................................................................................108
........................................................................................................110
x
............................................................................112
..................................................................113
................................................................................................114
................................................................................................118
........................................................................................121
..........................................124
................................................................124
............................................................125
............................................................126
.........................................................................................................................127
.....................................................128
..........................................................128
................................................................................129
................................................................................138
........................................................................................144
..............................................148
............................................................................................148
....................................................................................150
.........................................................................................................................153
..................................................................................................................155
..............................................................................155
....................................................................155
............................................................156
....................................................................................156
....................................................................................156
............................................................................157
....................................................157
........................................................157
............................................158
xi
..................................................................158
..................................................159
................................................................................159
................................................................................160
................................................................................160
................................................................161
..................................................................................................................................162
.................................................................................................................162
.............................................................................................................163
.................................................................................................................163
1
1
1
2
2
3
2 2009 2 3 20091
3
4
4
4
5
6
7
8
9
5
6
7
8
1977~1988
5 1977 11
6 1977 13
7 1977 16
8 197754
10
11
12
13
14
9
10
11
12
9 1 10 1 11 1999 45 12 1~2
15
13
14
15
16
17
13 2001 102 14 2 15 2 16 2001 101 17 1999 44
16
18
19
20
21
22
18 1995 156 19 1999 46 20 1995 156 21 1999 47~ 48 22
1996 45~50
17
23
24
25
26
28
23 1 24 1995 156 25
1996 471 26 1 27 3 28 2001 101
18
29
30
31
32
29
1996 90 30 2 31 2001 102~103 32 5
19
33
34
35
36
37
33 9 34 15 35 7~10 36
37 20
20
38
39
38 2003 104 39 1999 36
21
40
41
40 1999 36 41 1997 43
22
42
43
44
45
46
47
42 2005 30 43 2005 30 44 1997 27 45 1999 412 46 1997 32 47 1997 27
23
48
49
50
51
52
53
48 1999 413 49 1999 533 50 1999 533 51 1999 535 52 1999 535 53 1999 533
24
54
55
56
57
58
54 1999 511 55 1999 417 56 1999 511 57 1997 33 58 1997 35
25
59
60
59 1999 296 60 1999 326
26
61
62
63
61 1997 40 62 1997 45 63 2005 32
27
64
65
66
67
64 1999 326 65 1999 326 66 1999 327 67 1997 38
28
68
69
70
71
68 1997 41 69 1997 41~42 70 2009 1 71
1996 45
29
72
73
72
1996 45 73 2001
86
30
74
75
76
77
78
74
75 1999 168 76 1995 162 77 1995 157 78 13~14
31
79
80
81
82
79 1999 49-52 80
81
82
32
83
84
85
83 55 84 59 85 1995 158
33
86
87
88
89
86 1999 178 87 1999 177 88 1999 176 89 54
34
90
91
92
90 1999 177 91 1999 177 92 1999 176
35
93
94
95
96
97
93
1996 46 94 45 95 45 96 http://ap6.pccu.edu.tw/Encyclopedia/data.asp?id=4245 2011/03/26 97 http://paper.udn.com/udnpaper/POC0004/88119/web/#01 2011/03/26
36
98
99
100
98 http://paper.udn.com/udnpaper/POC0004/88119/web/#01 2011/03/26 99 47 100 46
37
101
102
103
101 25 102 http://paper.udn.com/udnpaper/POC0004/88119/web/#01 2011/03/26 103 47
38
104
104 62
39
105
106
105 64 106 65
40
107
108
107 http://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%A4%A9%E4%BA%BA%E6%84%9F%E5%BA%94 2011/03/26 108 http://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%A4%A9%E4%BA%BA%E6%84%9F%E5%BA%94 2011/03/26
41
109
110
109
1996 471 110 http://ap6.pccu.edu.tw/Encyclopedia/data.asp?id=4245 2011/03/26
42
111
112
113
111 1995 159 112
1996 90 113
1996 45-50
43
114
115
116
114 1995 162 115
281 116 21
44
117
118
119
117
1996 148 118
1996 149 119 2
45
120
121
120 1995 161 121
1996 332
46
122
123
122 319 123 319
47
124
125
126
127
124
1996 472 125
1996 471 126
283 127
1996 472
48
128
129
130
128 22 129 370 130 326
49
131
132
131 295~296 132 379
50
133
134
135
136
133
134
135 22 136 384
51
137
138
137 8 138 2010 12
52
139
140
141
142
139 2010 12 140 2003 68~69 141
1996 45-50 142 2009/01/01http://www.anze.gov.cn/EC_ShowArticle.asp?EC_ArticleID=540 2011/03/30
53
143
144
145
146
143 2010 20~22 144
1996 78145 2001 119 146 3
54
147
148
149
150
151
147 3 148 2010 17 149 http://www.enweiculture.com/culture/dsptext.asp?lmdm=0201030703&file=200112602010307030001.htm
2011/03/30 150 2003 68 151 2010 23~24
55
152
153
154
155
152
1996 408153
1996 92154 1999 62 155 1995 400
56
156
157
158
159
160
156 1999 55157 111 158 114 159 2001 72 160 14
57
161
162
163
161 13~18 162 1999 61 163 18
58
164
165
166
167
164 29 165 1999 74 166 1999 74~75 167 21~22
59
168
168 1995 157
60
169
169 (Tr�n Kinh Ngh�) VietnamNethttp://tuanvietnam.vietnamnet.vn/2010-12-27-lich-su-can-su-that 2010/12/28 Có th� nói không ch� truy�n thuyt mà c� s sách (c�a c� Trung Qu�c và Vi�t Nam) dù có nhi�u �i�u ch�a ���c làm sáng t� ho!c ch�a th�a �áng, c%ng cho th�y r+ng n��c Vi�t Nam ngày nay là m�t th�c th� th�ng nh�t duy nh�t còn l�i c�a Bách Vi�t - m�t tên gi chung cho nhi�u t�c ng��i Vi�t �ã t�ng ��nh c� hàng ngàn n�m tr��c Công nguyên trên vùng lãnh th& r�ng l�n t� b� Nam Sông D��ng T xu�ng mi�n B*c Vi�t Nam ngày nay, phía Tây giáp Tân C��ng, phía �ông giáp bi�n Thái Bình D��ng.
61
170
171
172
170 http://zh.wikipedia.org/zh-hant/%E7%99%BE%E8%B6%8A
2010/03/07 171 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 78 Khi Hán t�c �ã có t& ch$c c�a m�t xã h�i v�ng b�n thì Bách Vi�t hãy còn s�ng ��i bán du m"c bán nông ph�, sinh nhai theo ven sông bãi b�. S�ng v�i s�n ph1m c�a ngòi sông, cho nên gi�i ngh� b�i l�i, l�y gi�ng kh�e nh�t � n��c là cá s�u �em th�n thánh hóa b+ng t��ng t��ng ra con r�ng kì l� �� l�y làm v�t t&, và v�t t& �y s] t�p trung tâm h�n c�a �oàn th�. 172 http://zh.wikipedia.org/zh-hant/%E7%99%BE%E8%B6%8A
2010/03/07 173 http://zh.wikipedia.org/zh-hant/%E7%99%BE%E8%B6%8A
2010/03/07
62
174
175
176
177
174 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 78 Nhân lo�i b�y gi� là nhân lo�i còn m�c m�c h�n nhiên, cùng v�i các th l�c t� nhiên giao d�ch thân m�t, “��ng ��ng vãng lai”, �y là tinh th�n ma thu�t v�t linh, tinh th�n phù th�y, tinh th�n “chài ng�i” c�a M��ng Mán ngày nay hay “g�ng” chà kha. ^y là th�i kì ch�a l�y th� ph"ng t& tiên làm c�n b�n xã h�i tinh th�n, mà l�y t"c bái v�t làm tôn giáo, coi v�n v�t ��u có linh h�n nh� mình c�. ` th�i �y cá nhân ch�a ích k� ngh#a là ch�a phân bi�t ��i s�ng c�a mình v�i ��i s�ng c�a �oàn th�. �oàn th� là m�t th l�c ��c nh�t thiêng liêng. H�n n��c ph�ng ph�t bao bc chung quanh mình, mình �i �âu theo �i ��y, trong gi�i h�n c�a khí h�u có v�t t& c�a mình.174 175 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 79 S sách c%ng cho th�y Ng��i Hán "nam tin" v�i th m�nh c�a k| binh nh�ng �ã ph�i m�t hàng ngàn n�m (quãng gi�a thiên niên k} th$ 2 tr��c CN �n ��u thiên niên k} th$ nh�t sau CN) �� xâm chim, chinh ph"c và ��ng hóa h�u ht các b� t�c ho!c v��ng qu�c có tên tu&i c�a ng��i Bách Vi�t. 176 (Tr�n Kinh Ngh�) VietnamNethttp://tuanvietnam.vietnamnet.vn/2010-12-27-lich-su-can-su-that 2010/12/28 Kt h�p c� truy�n thuyt và c& s ta có th� nh�n th�y trong su�t quá trình "Nam tin" và "�ông tin" c�a Hán t�c, các t�c ng��i Bách Vi�t nh� Ngô Vi�t, Âu Vi�t, D��ng Vi�t, �ông Vi�t, Nam Vi�t, Man Vi�t, Di Vi�t... ��u không thoát kh�i b� thôn tính và ��ng hóa...., �� cu�i cùng ��u bin thành "ng��i Hoa" hi�n ��i. Nh�ng riêng L�c Vi�t v'n t�n t�i, có th�i k� bao g�m c� vùng ��t Qu�ng Tây, Qu�ng �ông và B*c B� ngày nay. 177 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 79M�t ngành trong Vi�t t�c �ã r�i cao nguyên B*c b�, mà chn n�i ��ng b+ng sông Nh� Hà và Thái Bình, phía �ông có
63
178
179
Thái Bình D��ng, phía tây có dãy Hoành S�n là nh�ng b$c thành t� nhiên. ` �ây �oàn th� V�n Lang trong các ngành Vi�t t�c �ã d�ng chân tìm �!t n�n móng cho giang s�n ��t Vi�t. 178 (Nguy\n Danh Phi�t)
1981 428 Các ngu�n tài li�u hi�n có v� tình hình c� dân ��t V�n Lang cho hay ngay t� th�� d�ng n��c, trên ��t n��c ta có nhi�u dân t�c anh em cùng chung s�ng, trong �ó ng��i Vi�t gi� vai trò nòng c�t. L�ch s 3000 n�m chung s�ng (ch� k� �n ��u th k� X) cho hay ch�a t�ng x�y ra mâu thu'n sâu s*c, mà ch� có nh�ng bi�u hi�n c�a tinh th�n �oàn kt nh�t trí th� hi�n �!c bi�t qua các cu�c ch�ng xâm l��c. 179 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 79Chuy�n sang ch �� ��nh c� nông nghi�p, Lang �&i thành làng, nh�t thit t� tinh th�n �n t& ch$c kinh t ��u thay �&i. Gia �ình là ��n v� c�a xã h�i kinh t nông nghi�p, tinh th�n bái v�t bin d�n sang tôn giáo t& tiên, v�t t& bin ra t& qu�c l�y s�n hà xã t*c làm tiêu chu1n, ch �� ph" h� th cho ch �� m'u h� �� thích $ng v�i �i�u ki�n kinh t m�i, t� thiên h� vi công bin ra thiên h� vi gia, c�n ph�i th�a t� cha truy�n con n�i.
64
180
181
182
183
180 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 64 B�t c$ � ph�m vi sinh ho�t nào c�a xã h�i Vi�t, chúng ta c%ng th�y hi�n ra cái tinh th�n gia t�c, tình ngh#a ��ng bào, coi nhau nh� anh em m�t m�. Và chính cái tinh th�n ái qu�c, cái ch� ngh#a qu�c gia c�a Vi�t Nam truy�n th�ng, tr�i qua h�n hai ngàn n�m v'n xây d"ng trên cái n�n t�ng tinh th�n gia t�c v�y...... V�y lòng ái qu�c truy�n th�ng c�a ng��i Vi�t, không thiên v� quy�n l�i c�ng ��ng, mà là m�t tr�ng thái c�a tinh th�n gia t�c, m�t tôn giáo t& tiên. K� t� th�i gia t�c m'u h�, lòng ái qu�c �y �!t vào v�t t& thiêng liêng, ng��i v�i v�n v�t ph�i h�p ch�a phân. Cho �n khi ��nh c� nông nghi�p vào m�t khu v�c ��a lí khí h�u nh�t ��nh, thì qu�c gia �ã có m�t lãnh th& có biên c��ng, ái qu�c bin thái và t�p trung vào giang s�n xã t*c. H�n sông núi bi�u t��ng cho s� s�ng còn tr��ng c u c�a dân t�c. Th r�i chính th� quân ch� t�p trung càng ngày càng th�ng nh�t ý chí chung s�ng c�a ��i gia �ình Vi�t t�c. B�y gi� lòng yêu n��c th��ng nòi mu�n tìm t��ng tr�ng cho s� th�ng nh�t ý chí �y � các b�c anh hùng dân t�c, � các v� anh quân �ã ph�t c� kh�i ngh#a nêu cao nguy�n vng qu�t c��ng, tinh th�n ��c l�p t� do c�a �oàn th�. 181 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 84 Xã h�i Vi�t Nam tr��c khi b� các v�n hóa khác du nh�p, n��c V�n Lang là m�t t& ch$c nông nghi�p, có tính cách xã h�i v�i ch �� kinh t bán công bán t�, �n ngày nay v'n còn di tích, có tinh th�n dân ch� bình dân c�a t& ch$c làng xã, có tinh th�n t� do tín ng�2ng phim th�n. Nam n� ch�a theo h/n qui ch “th" th" b�t thân” c�a Hán t�c, cùng nhau t� khí phách anh hùng trong công cu�c b�o v� giang s�n ��t n��c và kin thit qu�c gia chung. ��y là ý th$c qu�c gia dân t�c thu�n túy Vi�t Nam � b��c ��u trên con ���ng Nam tin. 182 (�!ng Thai Mai)
1977 32 Ng��i Vi�t th�i ��i Hùng V��ng �ã có m�t n�n v�n hóa v�i nh�ng nét cá tính khá rõ r�t. Trong l#nh v�c v�n hc chúng ta �ã có c� m�t pho th�n tho�i và truy�n thuyt khá phong phú. 183 (Nguy\n Danh Phi�t)
1981 420 T� n��c V�n Lang �n n��c Âu L�c, c�ng ��ng b� t�c trong �ó t�c Vi�t gi� vai trò ch� th� �ã bit ch"m nhau l�i l�p nên m�t qu�c gia s� khai trên vùng ��t thu�c l�u v�c
65
184
185
218
sông H�ng và sông Mã. Qu�c gia �y ra ��i, kh/ng ��nh trình �� v�n minh c�a mình b+ng n�n v�n hóa �ông S�n r�c r2. T� n��c V�n Lang c�a các vua Hùng v�i kinh �ô Phong Châu (Lâm Thao, V#nh Phú) �n n��c Âu L�c c�a vua Th"c v�i kinh �ô C& Loa (�ông Anh, ngo�i thành Hà N�i) �ã là m�t b��c tin dài trên con ���ng d�ng n��c c�a t& tiên ta xét v� mi ph��ng di�n. 184 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 100Xã h�i Vi�t Nam k� hàng ngàn n�m �ang là m�t xã h�i nông nghi�p, sinh ho�t g�n g%i v�i th�o m�c, v�i thiên nhiên. Tinh th�n c�a v�n hóa c� h�u là v�n hóa ��ng ru�ng, n!ng tr#u v� tình c�m mà ít chú trng v� ���ng lí trí. Nó mu�n cùng v�i t�o v�t chung quanh ��ng hóa c�m sinh, l�y ngu�n s�ng c�a c� cây th�o m�c làm ý ngh#a tr��ng t�n. 185 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 67 ` Vi�t Nam t� tr��c �n nay c� hai khuynh h��ng th� ph"ng t& tiên và th� ph"ng t� nhiên �ã tin �n s� ph�i h�p làm m�t � s� th� ph"ng v� th�n anh hùng dân t�c, v�a là linh h�n ti�n nhân b�t t , v�a là nh�ng anh linh ph�i h�p v�i các th l�c t� nhiên th�n thánh hóa...... Và dân Vi�t tìm th�y � trong s� th�n thánh hóa anh hùng dân t�c �y cái qu�c h�n �� làm s$c m�nh c�u kt c�a �oàn th�, �� làm sinh l�c s�ng còn c�a dân t�c.
66
3 2186
111
187
1
29
40
188
189
186 1996 314 187 1996 314 188 1996 315 189 (D��ng Qu�ng Hàm) 1993 67
67
190
191
938
190 1996 315 191 (Nguy\n Danh Phi�t)
1981 462 N�i dung giáo d"c Nho giáo ch� thâm nh�p, chi ph�i m�nh m] t�ng l�p trên, còn ��i v�i qu�ng ��i nhân dân lao ��ng thì nó tr� nên xa l�.
68
192
193
1225
194
195
192 (�!ng Thai Mai)1977 34-35 Khi n��c Vi�t Nam ���c t� ch� thì Hán hc l�i th�nh v��ng h�n th�i n�i thu�c nhi�u...... Tr��c ht là vì nhà n��c phong kin �ã tìm ���c trong Nho giáo m�t ý th$c h� v�ng ch*c �� b�o v� quy�n l�i c�a giai c�p th�ng tr�. Hình lu�t, h�i �i�n c�a � ch ph��ng B*c là nh�ng m'u m�c lí t��ng �� t& ch$c xã h�i m�i, chính quy�n nhà n��c, tr�t t� xã h�i. �i�u c�n thit là d�y cho dân bit tôn trng ch ��...... Ngoài ra, mi ng��i ��u th�y r+ng v�n minh c�a Trung Qu�c qu� có nh�ng �i�u nên hc t�p. T� k# thu�t �n khoa hc, t� ngh� nông �n ngh� làm th�, ngh� buôn, t� các khoa Nho, y, lý, s� �n ngh� thu�t, v�n hc, trit hc, Trung Qu�c v'n là ti�n tin ��i v�i Á �ông. 193 (�!ng Thai Mai)1977 38 Trong th�i kì l�ch s m��i th k� tr��c �ó, ��o Ph�t, ��o Lão �ã ���c truy�n bá khá r�ng rãi vào qu�n chúng nông dân. H/n là vì h�i �y, ��o Ph�t và ��o Lão �ã ��a t�i cho nhân dân ��i chút an �i. L\ nghi c�a các nhà ��o giáo phù h�p ít nhi�u v�i tín ng�2ng ngày x�a c�a b�n x$...... Các v� th�y chùa h�i này là nh�ng ng��i s�ng r�t g�n g%i v�i nhân dân. H bit qu�n chúng mong mu�n gì, yêu chu�ng gì, và có th� hi�u và nên hi�u nh�ng gì trong giáo ch� c a Thi�n. 194
1996 315 195 (Nguy\n Danh Phi�t)
1981 468 �ã �n lúc Nho s# ý th$c ���c v� trí và vai trò c�a mình trong vi�c qu�n lí nhà n��c phong kin, nói rõ h�n, ý th$c ���c ��a v� và quy�n l�i c�a mình trong xã h�i �ã s�n sinh ra h. Trong Nho s# �ã xu�t hi�n nh�ng ��i bi�u tr$ danh lên ting ph�n ��i, bài bác các th l�c khác (Ph�t, ��o) �� giành l�y �u th tuy�t ��i cho �/ng c�p mình, c%ng nh� vi�c xu�t hi�n nh�ng b�c th�y Nho n&i ting truy�n bá ��o thánh hi�n. �ó là nh�ng
69
196
197
198
199
Lê V�n H�u, Tr��ng Hán Siêu, Lê Quát, là Chiêu qu�c v��ng Tr�n Ích T*c, Chu V�n An... 196 1978 739 197 (D��ng Qu�ng Hàm) 1993 46 Dân t�c Vi�t Nam, ngay t� khi thành l�p �ã ch�u �nh h��ng c�a v�n hóa Tàu. Cái v�n hóa �y truy�n sang n��c ta tuy do nhi�u cách, nh�ng th$ nh�t là do v�n hc, t$c là nh� s� hc ch� Nho và các sách ch� Nho c�a ng��i Tàu �em sang. Chính cái v�n hc c�a ng��i Tàu �y �ã chi ph�i t� t��ng, hc thu�t, luân lý, chánh tr�, phong t"c c�a dân t�c ta. 198 (D��ng Qu�ng Hàm) 1993 471 Nho hc trong các ��i ��u ���c tri�u �ình tôn sùng và s# phu �ng h�. V� ���ng tinh th�n, luân lý, Nho hc �ã có �nh h��ng r�t t�t và �ã �ào t�o nên nh�ng b�c hiu t trung th�n, hi�n nhân quân t có �$c ��, có ph1m h�nh, có công nghi�p v�i qu�c gia, xã h�i. 199 (Tr�n Kinh Ngh�) VietnamNet
70
200
201
202
http://tuanvietnam.vietnamnet.vn/2010-12-27-lich-su-can-su-that 2010/12/28 Dù b� ng��i Hán c� tình ��ng hóa b+ng r�t nhi�u th� �o�n tinh vi và c��ng b�o nh� ��t sách, b*t t� b�, xóa b� ho!c tráo �&i..., nh�ng các d�u tích Bách Vi�t v'n còn �ó cho �n ngày nay. Trong su�t quá trình ��u tranh sinh t�n kh�c li�t bên thua tr�n *t ch�u nhi�u m�t mát, nh�ng nh�ng gì là b�n s*c riêng v'n còn �ó; và �i�u này có th� nh�n th�y qua nhi�u nét t��ng ��ng gi�a Vi�t Nam v�i các t�nh phía Nam và �ông Nam Trung Qu�c ngày nay c%ng nh� v�i các n��c �ông Nam Á. 200 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 86Chúng ta c%ng ph�i công nh�n m�t �i�u là Hán t�c trong cu�c �ô h� �ã truy�n bá v�n minh sang cho ta và nh� �ó mà chúng ta �ã ���c phát tri�n v� các ph��ng di�n kinh t, chính tr�, xã h�i, v�n hóa...... Ngoài ra v�n hóa Hán t�c �ã là m�t n�n v�n hóa nông nghi�p cao �/ng v�i n�n trit hc phong phú uyên thâm c�a Xuân Thu Chin Qu�c h/n �ã giúp nhi�u t� t��ng cho dân Vi�t. Dân Vi�t c%ng h/n nh�n th�y th mà �ã l�p ��n th� S# Nhip và th��ng nh*c nh� Tích Quang v�i Nhâm Diên, là nh�ng quan cai tr� Tàu. 201 1977 51
Giai c�p phong kin dân t�c m�t m!t mang t� t��ng r�p khuôn ph��ng B*c, �ã mô ph�ng nh�ng khuôn vàng th��c ngc c�a ch �� phong kin Trung Qu�c mà xây d�ng ch �� phong kin Vi�t Nam. Nh�ng m�t m!t khác, s$c thúc �1y m�nh m] c�a nh�ng v�n �� ��c l�p, th�ng nh�t nói trên, l�i giúp h c� g*ng thoát li �nh h��ng c�a phong kin Trung Qu�c, �� t� t�o cho mình m�t b�n l#nh riêng, m�t thành t�u l�n lao v� nhi�u m!t. 202 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 87 Ch �� chính tr� và ch �� quân ch� c�a Vi�t Nam còn gi� ���c nhi�u tính cách bình dân, ch$ không phong kin nh� Trung Hoa.
71
203
204
205
......
203 1977 51
�ây là m�t xã h�i có vua tôi, có k� c��ng, có �/ng c�p, nh�ng dù sao v'n còn r�t bình d�, không tôn nghiêm, qui c� �n nh� � “thiên tri�u”. Nh�ng có l] c%ng vì th mà � �ây v'n ch�a m�t �i nh�ng s�i dây quan h� c& truy�n thiêng liêng n�i ch!t mi ng��i l�i v�i nhau, nó v�n là âm h��ng sâu ��m c�a m�i quan h� c�ng ��ng quen thu�c c�a ��i s�ng làng xã. 204 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 88 C� v�n hóa nhà Lí �ã �� ra trong dân gian m�t trào l�u Ph�t hc. Nhà vua ch� mong làm ht nhi�m v" �� rút lui v� chùa, c%ng nh� các Nho s# Vi�t Nam xu�t t� c�a Kh&ng, nh�p vào c a Ph�t. Ra làm quan �� thi hành chính ��o, �� vì dân vì n��c, lúc v� già l�i tiêu dao c�nh Ph�t c�nh Tiên. 205 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 103L�ch s m�y ngàn n�m c�a dân t�c này là l�ch s dung hòa c�a hai n�n v�n hóa c& kính Á �ông, v�n hóa Ph�t v�i v�n hóa Kh&ng. V�n hóa Ph�t ch� v� n�i h��ng vô vi c�t �i tìm ngu�n g�c tâm linh, cái b�n th� ph& bin c�a tính. V�n hóa Kh&ng ch� tr��ng ngo�i h��ng h�u vi, c�t th�c hi�n cái �$c nhân ái � hành ��ng th�c t xã h�i.
72
206
207
208
209
206 197751 Nh�ng yu t� v�n hóa ngo�i lai, du nh�p t� lâu hay m�i du nh�p, không th� không b� ph�n $ng ng�m ng�m hay gay g*t, tr��c khi thích nghi ���c ph�n nào v�i nh�ng yu t�t v�n hóa c& truy�n. ��o Nho h/n �ã ph�i m�t không ít th�i gian m�i quen d�n v�i ��i s�ng tinh th�n c�a qu�n chúng; ph�i vui lòng ch�p nh�n nh�ng m�i dây quan h� thiêng liêng qui ��nh ngh#a v" gi�a gia �ình – làng xã – ��t n��c mà ng��i dân Vi�t nào c%ng tôn trng, r�i m�i có th� l�ng vào �ó nh�ng khái ni�m gò bó c�a mình: nào trung hiu tit ngh#a, nào tam c��ng ng% th��ng... Và ��o giáo hay Ph�t giáo thì tr��c sau c%ng �ã nhi�u phen ph�i tranh giành �nh h��ng v�i v% tr" quan dân gian nguyên th�y c�a các t�c ng��i Vi�t, c%ng nh� v�i �� th$ qu} th�n không tên không tu&i, nh�ng tín ng�2ng b�n ��a mc lên trong �i�u ki�n m�t x$ s� nông nghi�p l�c h�u có m!t h�u nh� � mi cây �a, bn n��c, ��u ngõ, cu�i làng. Song �i�u c�n b�n nh�t, là mu�n t�n t�i và mu�n phát huy ���c �n m�t ch�ng m�c nào �ó, thì b�n thân ��o, Ph�t hay Nho ��u t�ng ph�i t� “hóa thân” ho!c nhi�u ho!c ít, �� tr� thành m�t cái gì khác v�i giáo lí nguyên g�c, �� phù h�p ���c v�i tinh th�n th�c ti\n và ��u óc t� duy không quá “cao siêu” – �n thành “vu khoát” – c�a ng��i Vi�t Nam. 207 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 63 ` ph�m vi v% tr" thì tr�i ��t là cha m� ngôi tr� vì lãnh ��o, ngh#a là nhà vua (thiên t ) có nhi�m v" thi hành m�nh tr�i, t$c là cái �i�u lí c�a v% tr", cái hòa �i�u c�a ��i ��ng mà vua ph�i là hi�n thân. B�n thân c�a thiên t ph�i có ���c �i�u ki�n �� luôn luôn c�m thông v�i hòa �i�u ��i ��ng. ` ph�m vi chính tr� thì vua là cha m� muôn dân, yêu dân nh� con ��, l�y tình ph" t �� ph"ng s� ngh#a s�ng còn tr��ng c u c�a nhân dân. Vì không có gì hi�n nhiên l�n lao b+ng cái �$c s�ng tràn ng�p c�a tr�i ��t: “Thiên ��a chi ��i �$c vit sinh”. 208 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 217 �ã là ph�n t b�t phân c�a v% tr", c�a tr�i ��t, thì dù là h�t cát b"i cho t�i núi cao b� r�ng, ht th�y ��u ph�i làm ph�n s� c�a mình, bi�u di\n cho ht tinh th�n vai trò c�a mình, ch$ ch/ng có ai sinh ra �� �$ng mà xem k� khác bi�u di\n c�. 209 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 89 V�i lòng t� tin tuy có thiên ��nh, nh�ng không ng�ng tranh ��u n0 l�c �ã th*ng n&i cu�c th thách c�a thiên nhiên. ��y là cái quan ni�m Vi�t Nam v� con ng��i lí t��ng, con ng��i l�y ý chí �i�u khi�n c� tâm l'n v�t mà h�nh phúc � t�i ch0 quân bình.
73
210
211
212
210 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 71 Ng��i anh hùng lí t��ng c�a dân t�c Vi�t không có tham vng t� h�u thiên h�, cho nên t� t��ng ái qu�c � �ây không có gi�i h�n vào ��t �ai, vào khu v�c ��a lí hay m�t th�i ��i nh�t ��nh nào. Nó ch� là lí t��ng c�a m�t ��ng nam nhi �$ng trong tr�i ��t, �ã sinh ra có thân nghi�p thì ph�i làm tròn ch$c ph�n c�a mình trong v% tr". Chung quanh ta mi v�t t� nh� �n l�n ��u �óng vai trò c�a nó trong cái hòa �i�u ��i ��ng, há �âu làm tài trai có ��u óc, có thông minh, l�i không có ph�n s�, l�i không bit r+ng mình sinh ra không ph�i là vô ý ngh#a. Ý ngh#a �y không ph�i ch� là b&n ph�n ��i v�i gia �ình, v�i làng n��c, v�i t& qu�c, mà còn ��i v�i th gi�i nhân lo�i, h�n n�a còn ��i c� v�i c� cây, v�i mây núi, v�i v% tr" ��i ��ng. 211 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 217 V�n ngh� s# Vi�t Nam tin có tr�i có v% tr", nh�ng không ph�i tin là m�t v�t tr�u t��ng c�a danh t�. V% tr" ��i v�i chúng ta không nh�ng d'n d" ta v� ��o lí cao c� c�a con ng��i hành ��ng ��y �� trong nhân sinh ��i v�i gia �ình, ��i v�i t& qu�c, ��i v�i nhân lo�i thiên h�, mà v% tr" ��i v�i chúng ta còn có tính cách thâm tr�m v� ngh� thu�t. V% tr" là c� m�t b�n nh�c v# ��i vô cùng. 212 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 219 Thi s# � �ây ��i v�i v% tr" không ��i l�p �� nhìn mà th�c hi�n s� ��ng nh�t ��i v�i v% tr", l!n chìm vào trong v% tr". Nh� th ngh#a là ng��i ta ��i v�i v% tr" không có thái �� suy tính l�i h�i mà ng��i ta tin c� vào v% tr", t$c là tin vào Thiên, vào Tr�i, nh� �$a con tin vào lòng yêu vô b� bn c�a m� hi�n v�y.
74
213
938
939-967 968-
980 980-1009 1009-1225 1225-1400 1400-1407
1407-1418 1418
214
1010
213 (Nguy\n ��ng Th"c) 1959 85 Ròng rã trong kho�ng h�n hai ngàn n�m, t� sông D��ng T cho chí b� bi�n phía nam Thái Bình D��ng, trên m�t sân kh�u r�ng l�n, �ã di\n ra cu�c tranh hùng gi�a hai ch�ng t�c, Hán t�c và Vi�t t�c. Các �oàn th� Vi�t t�c t� Trit Giang, ��ng �ình, Ba Th"c, Qu�ng �ông, Qu�ng Tây �n Giao Ch� (B*c B�) �n C u Chân (Thanh, Ngh�) d�n d�n b� ��ng hóa vào v�n hóa Trung Hoa hoàn toàn. Các tri�u ��i Trung Qu�c dùng võ l�c thôn tính sáp nh�p vào b�n �� Trung Qu�c nh� chúng ta �ã th�y. Duy có �oàn th� L�c Vi�t này, sau m�t th�i hàng ngàn n�m �ô h�, �ã nh'n n�i b�n gan theo g��ng Câu Ti\n, cái gì c�a ng��i hay mình thâu l�y, cái gì c�a mình d� thì b� �i, nh�ng không bao gi� vong b�n, luôn luôn bi�u l� cái ý chí ��c l�p, cái ý th$c qu�c gia Vi�t t�c m0i ngày m�t sáng su�t. 214 �!ng V�n Lung1981 517 �ây là th�i kì n��c nhà giành quy�n t� ch�, th�i kì thành l�p và phát tri�n ch �� phong kin, th�i kì ng��i Vi�t �ã có th� t� s*p xp l�y công vi�c c�a mình: ch�ng ngo�i xâm, b�o v� ��t n��c, t& ch$c m�t nhà n��c có th� ��m b�o cho nhân dân m�t cu�c s�ng yên &n �� làm �n, phát tri�n v�n hóa.
75
215
216
1225
217
218
215 Nguy\n Tài C1n
1981 509 B��c sang tri�u Lí ngh#a là b��c vào th k� XI tr� �i thì ta m�i có m�t s� bin chuy�n t�o thành b��c ngo!t th�c s�. V� m!t xã h�i, t� �ây là m�t nhà n��c phong kin dân t�c càng ngày càng v�ng m�nh, trên th �i lên: m�t chính quy�n t�p trung &n ��nh, v�i m�t th� �ô m�i, v�i nh�ng th� ch t& ch$c m�i, �� s$c chi ph�i mi vùng; m�t n�n kinh t th�nh v��ng v�i nh�ng kì tích v� xây d�ng �ê ��p, n�o vét sông ngòi; m�t V�n miu, m�t nhà tr��ng Qu�c t giám, m�t m�ng l��i chùa chi�n dày �!c v�i nh�ng v� s� uyên bác... S� sáng tác v�n hc ���c �1y m�nh. Và bao trùm lên t�t c� là m�t ý th$c qu�c gia, m�t tinh th�n t� c��ng dân t�c. 216
1996 315 217 Nguy\n �$c S�
1981 564 ` tri�u �ình, nhà Tr�n �ã �!t thêm nhi�u c� quan chuyên trách m�i �� �áp $ng yêu c�u phát tri�n c�a b� máy hành chính. R�i �n các ��a ph��ng b� máy hành chính c%ng ���c xây d�ng l�i m�t cách ch!t ch]. Quy�n l�i c�a t�ng l�p quí t�c hoàng t�c và c�a quan liêu ���c b�o v�. 218 Nguy\n Th�a H�
1981 304-305 Trên ht là m�t nhà vua có uy quy�n tuy�t ��i và t�p trung, t�p h�p xung quanh mình m�t b� máy quí t�c quan liêu, t�o nên m�t h� th�ng chính quy�n nhà n��c. ` t�ng xa h�n là �ông ��o qu�n chúng bình dân (nông dân, th� th� công), qu�n t" trong m�t h� th�ng c�ng ��ng các làng xã, c%ng l�y nhà vua làm trung tâm �i�m. T�ng l�p nô tì � t�n cùng b�c thang xã h�i, tuy s� l��ng khá �ông và ��a v� pháp lí có phân bi�t v�i dân t� do, nh�ng do �!c �i�m gia tr��ng c�a nó, qua �ó thân ph�n và sinh ho�t th��ng là g*n li�n v�i t�ng gia �ình quí t�c quan liêu ho!c bình dân, nên chúng ta nghi ng� r+ng nó có ít kh� n�ng �� kt t" l�i thành m�t �/ng c�p xã h�i riêng bi�t, t��ng ���ng nh� �/ng c�p quí t�c quan liêu ho!c �/ng c�p bình dân. Nho s# và t�ng ni thì không ph�i là nh�ng �/ng c�p thu�n nh�t mà �úng h�n là nh�ng t�ng l�p dc b*t n�i t� kh�i bình dân t�i kh�i quan liêu. Vì v�y, trên th�c t, v� m!t phân t�ng xã h�i, ch� còn l�i hai kh�i chính: vua quan và bình dân.
76
219
1400~1407
220
221
222
223
219 1978 751 M�t hôm, tri�u th�n là Lê Quát và Ph�m S� M�nh có ý khuyên vua nên s a �&i vi�c n��c theo khuôn m'u l\ giáo ph��ng B*c, nh�ng Minh Tông không ch�p nh�n, vì c�m th�y “Nhà n��c �ã có phép t*c nh�t ��nh, Nam B*c khác nhau. Nu nghe theo k c�a k� hc trò m!t tr*ng tìm ���ng tin thân, thì sinh lo�n ngay”. 220
1996 316 221 Nguy\n �$c S�
1981 570 T� th k� X cho �n th k� XIV, s� ��i ngo�i c�a n��c ta ph�i t�p trung tr��c ht vào m�i quan h� v�i các qu�c gia phong kin ph��ng B*c và sau �ó là ��i v�i Chiêm Thành � ph��ng Nam. 222 Nguy\n Danh Phi�t
1981 417 Nh�ng s� th�t l�ch s cho th�y hi�n t��ng cát c$ phân li�t còn xu�t hi�n r�i rác. �ó là các cu�c n&i d�y c�a các quí t�c, th& hào, châu m"c. H chim gi� m�t vùng, tranh giành quy�n th�ng tr�, ch�ng l�i chính quy�n trung ��ng c�a qu�c gia th�ng nh�t. Cu�c ��u tranh gi�a hai khuynh h��ng th�ng nh�t và cát c$ là m�t hi�n t��ng l�ch s t�n t�i và quán xuyn su�t th�i kì xây d�ng c�ng c� ��c l�p t� ch�. 223 Nguy\n �$c S�
1981 574 ` th�i Lí Tr�n, nhân dân còn ���c xem nh� là c� s� �� tin hành nh�ng cu�c chin tranh gi� n��c. Cho nên mu�n giành ���c th*ng l�i trong nh�ng cu�c chin tranh �ó thì ph�i “khoan th� s$c dân”, ph�i tranh th� ���c s� ��ng lòng c�a nhân dân c� n��c.
77
224
225
226
224 Nguy\n �$c S�
1981 572 Nh�ng ��i bi�u v� t� t��ng c�a các t�p �oàn phong kin ���ng quy�n � n��c ta trong th�i Lí Tr�n th��ng coi “ý dân”, “lòng dân”, vi�c “khoan th� s$c dân” là m�t �i�u �áng quan tâm vào b�c nh�t trong khi tin hành các ho�t ��ng chính tr�. ��i v�i h, “ý dân”, “lòng dân” tr� thành c�n c$, thành m"c �ích cho nh�ng ch� tr��ng chính tr� l�n nh� ch� tr��ng d�i �ô, k v�, thay �&i v��ng tri�u và phát ��ng chin tranh. 225 Nguy\n �$c S�
1981 577 Quan �i�m và chính sách thân dân �ó ít nhi�u c%ng có tác d"ng �óng góp vào vi�c c�ng c� kh�i �oàn kt toàn dân �� ch�ng gi!c gi� n��c, ��ng th�i phát tri�n kinh t và v�n hóa làm cho n��c nhà ���c th�nh v��ng. Giá tr� tích c�c c�a quan �i�m nhân dân trong th�i Lí Tr�n chính là � ch0 �ó. 226 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 298~299
Xã h�i th�i “v�n hóa Hoa L�” xây d�ng trên quan �i�m “v% tr�”, �ó là xã h�i c�a nh�ng anh hùng quân s�, c�a nh�ng ông vua thân chinh �ánh gi!c. C� �ô Hoa L�, xét v� yêu c�u l�ch s c" th�, là m�t ��a �i�m ���c l�a chn có tính t�t yu trên c� s� m�t nhà n��c quân s�. V� trí Hoa L�, vì v�y ch� yu là phòng th�, là gi�, ch$ không ph�i là phát tri�n, m� mang. Th�i ��i Lí Tr�n m� ra m�t k� nguyên m�i. V�n hóa Lí Tr�n là n�n v�n hóa xây d�ng trên s� k th�a và phát huy v�n hóa Hoa L�. �ây là th�i kì “bình Nam d�p B*c” �� xây d�ng m�t cu�c s�ng “thanh bình th�nh tr�”...... Xã h�i Lí Tr�n ���c xây d�ng trên quan �i�m “�$c tr�”, “v�n tr�”, d��i s� lãnh ��o c�a “vua sáng tôi hi�n”, chính qui h�n, m�t xã h�i �ã có Hình th�, có qu�c s , có V�n Miu
78
227
228
1075
1076
229
230
227 �!ng V�n Lung1981 523 Th�i kì ��i Vi�t có m�t s� h�i sinh cu�n cu�n v�n ngh� dân gian; phát huy v�n ngh� dân gian trong cung �ình; thu hút v�n ngh� dân gian các dân t�c thi�u s� anh em và c�a các dân t�c láng gi�ng �� xây d�ng n�n v�n ngh� c�a mình. �i�u ki�n �ó m� ���ng cho vi�c s�u t�p, biên so�n th�n tích, th�n ph�, biên so�n truy�n thuyt dân gian, và �em nó làm s li�u biên so�n l�ch s . Các b� s t� Lê V�n H�u �n Ngô S# Liên ngày càng tip thu nhi�u th�n tho�i, truy�n thuyt dân gian. 228 Nguy\n Quang Ngc 1981 94 V�n hóa ��i Vi�t th�i Lý - Tr�n - H� �ã tr� nên phong phú và phát tri�n � m�t t�m cao m�i qua m�t quá trình tip bin và tích h�p v�n hóa. Trên c� s� c�t lõi c�a n�n v�n hóa Vi�t c&, v�i t� cách là nh�ng v��ng tri�u phong kin ��c l�p, các tri�u �ình Lý, Tr�n �ã t� nguy�n, ch� ��ng tip thu và c�i bin nh�ng yu t� c�a v�n hóa �ông Á Trung Hoa, c%ng nh� c�a n�n v�n hóa Champa ph��ng Nam ch�u �nh h��ng ^n ��, tích h�p vào n�n v�n hóa dân t�c. 229
1996 315 230
1996 315
79
231
232
231 Nguy\n Danh Phi�t
1981 440 M!c dù còn nh�ng h�n ch do tính ch�t vay m��n, c� ngôn ng�, v�n t� và n�i dung, s d"ng trong hc t�p, thi c , nh�ng n�n giáo d"c �y v'n là s�n ph1m c�a m�t qu�c gia ��c l�p t� ch�. T� ��y v� sau, ng��i dân ��i Vi�t nói chung, có th� hc và nh�n ���c nh�ng hc v� cao nh�t do chính vua ��i Vi�t phong c�p. Giáo d"c khoa c ra ��i, phát tri�n �ã t�o �i�u ki�n cho ch� Nôm xu�t hi�n t� tr��c ���c b& sung, hoàn thi�n h�n �� ghi âm ting nói c�a dân t�c và tr� thành công c" sáng tác, d�ch thu�t. 232 Nguy\n �$c S�
1981 596 �nh h��ng c�a Ph�t giáo trong l#nh v�c ho�t ��ng chính tr� c�a th�i �inh, Lê, Lí, Tr�n bi�u hi�n rõ r�t � vi�c tham gia chính s� c�a các nhà s�. Nh�t là t� th�i Lí tr� v� tr��c, các nhà s� �ã ���c s d"ng vào nh�ng ho�t ��ng chính tr� c�a nhà n��c phong kin m!c dù h không gi� ��a v� then ch�t.
80
233
234
235
233 Nguy\n �$c S�
1981 598 Chính kin c�a các nhà s� th�i �inh Lê Lí Tr�n không b*t ngu�n t� trit lí và b�n ch�t tôn giáo c�a ��o Ph�t. Nh�ng �nh h��ng c�a giáo lí ��o Ph�t ��i v�i nh�ng chính kin �ó tuy có nh�ng m� nh�t và không có ý ngh#a quyt ��nh. Và khi phát bi�u nh�ng chính kin �ó các nhà s� �ã ghé chân sang con ���ng nh�p th. Chính trên con ���ng �ó h ph�i �áp $ng nh�ng yêu c�u c�a ��i s�ng hi�n th�c và do �ó h �ã ph�i �i d�n vào qu# ��o c�a Nho giáo. 234 Nguy\n �$c S�
1981 589 Thái �� t� bi h� x� và s� tu d�2ng v� th�p thi�n và ng% gi�i mà ��o Ph�t �òi h�i � m0i ng��i Ph�t t không kh�i có liên h� v�i tình c�m xót th��ng nh�ng n0i �au kh& và c�c nhc c�a dân chúng và nh�ng khái ni�m ��o �$c ���ng th�i nh� khoan hòa, nhân t�, phúc hu�. 235 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 151
Tip thu t� t��ng thi�n Trung Hoa, ng��i Vi�t Nam th�i Lí Tr�n �ã t�o nên m�t tinh th�n thi�n hc mang tính dân t�c cao, nh�t là khi các thân v��ng, vua chúa nhà Tr�n t� tách mình �$ng ra gi� nhi�u trng trách, th�m chí tr� thành giáo ch�, hay t�ng s# hàng ��u, lãnh ��o giáo h�i. Ph�t giáo th�i Tr�n không ch� mang tính cung �ình, bác hc, mà b*t ��u di\n ra quá trình bình dân hóa, thông t"c, dân gian hóa.
81
236
237
238
236 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 237 1988 7 Ch!ng ���ng ��u tiên, có ý ngh#a xây n�n �*p móng c�a n�n v�n hc vit Vi�t Nam. 238 http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD
2011/03/08 �!c �i�m n&i b�t c�a v�n hc ��i Lý là l�c l��ng các nhà s� sáng tác chim �a s� trên v�n �àn. Có kho�ng h�n 40 nhà s� sáng tác v�i nh�ng tên tu&i tiêu bi�u nh� Mãn Giác, Viên Chiu, Viên Thông, Không L�, Qu�ng Nghiêm... Các nhà s� ��i Lý �ã góp ph�n không nh� vào kho tàng v�n hc c& Vi�t Nam. ��nh h��ng sáng tác c�a các nhà s� tuy t�p trung thuyt lý cho ��o Ph�t nh�ng v'n ch$a ��ng nh�ng yu t� xã h�i tích c�c và có giá tr� v�n hc.
82
239
239 Nguy\n Quang Ngc 1981 100 M�t s� nhà vua và quý t�c sùng Ph�t �ã biên so�n nh�ng tác ph1m v� giáo lý nhà Ph�t nh� các cu�n Khóa h� l"c, bài Thi�n tông chi nam c�a Tr�n Thái Tông, Thi�n lâm thit ch�y ng� l"c c�a Tr�n Nhân Tông, Tu� Trung Th��ng S# ng� l"c c�a Tr�n Tung. V� l�ch s Ph�t giáo có các cu�n Thi�n uy�n t�p anh ng� l"c, Tam t& th�c l"c nói v� thi�n phái Trúc Lâm. M�t s� cu�n sách, cùng v�i nh�ng b�n kinh Ph�t giáo, �ã ���c nhà n��c cho �em kh*c in và ph& bin.
83
240
241
240 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 241 �!ng V�n Lung1981 548 Không nh�ng truy�n ^n �� mà truy�n Trung Qu�c, Kh�me, Chàm c%ng ��u có liên quan �n truy�n c�a ta. �i�u �ó ch$ng t� s� giao l�u v�n hóa m�nh m] gi�a nhân dân ta và các n��c láng gi�ng v�n có t� th�i B*c thu�c. �!c bi�t �n th�i Lí Tr�n thì �ã sâu r�ng và b+ng c� hai con ���ng v�a thông qua v�n hc bác hc, v�a thông qua v�n hc dân gian.
84
242
1
243
~244
242 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 Trên ���ng hình thành và phát tri�n, cùng v�i vi�c tip thu nh�ng cái hay, cái ��p c�a v�n hoá, v�n hc n��c ngoài, v�n hc Lý – Tr�n v�a ph�i t� b�, v�a ph�i ch�ng l�i s� l�n áp, áp ��o c�a nh�ng yu t� ngo�i lai �ó �� ngày càng nâng cao tính dân t�c. Quá trình v�n ��ng và phát tri�n theo h��ng dân t�c hoá di\n ra không ch� � hình th$c mà còn bi�u hi�n � n�i dung v�n hc. 243 Nguy\n Quang Ngc 1981 102244 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 Vi�c ch� Nôm ra ��i và ���c s d"ng �ã ch$ng t� ý th$c ��c l�p dân t�c ngày càng ���c kh/ng ��nh, nâng cao; v�n hoá, v�n hin �ã ���c phát tri�n, �ang c� g*ng �� thoát kh�i s� l� thu�c v�n hoá ph��ng B*c. ��ng th�i, s� ra ��i c�a ch� Nôm còn c*m cái m�c cho s� phát tri�n v�n hc, làm ti�n �� �� cho giai �o�n sau kt tinh nên nh�ng ki�t tác v�n ch��ng b�i nh�ng tác gi� �u tú nh� Nguy\n Trãi, Lê Thánh Tông (th k} XV), Nguy\n B�nh Khiêm (th k} XVI), �oàn Th� �i�m, Nguy\n Du, H� Xuân H��ng (th k} XVIII – n a ��u th k} XIX)… �i�u �áng tic là, theo th� t�ch c& cho bit, th�i Lý – Tr�n có nhi�u tác gi� sáng tác v�n hc b+ng ch� Nôm nh�ng qua th�i gian, binh ho�, thiên tai, nh�ng tác ph1m �ó hi�n ch/ng còn là bao.
85
2
245
246
3
245 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 Bên c�nh vi�c vay m��n v�n t�, v�n hc Lý – Tr�n còn vay m��n thi v�n li�u, �i�n c�, �i�n tích l�y t� s sách, t� thánh kinh hi�n truy�n c�a Trung Qu�c. S� vay m��n �ó nhi�u �n n0i tr� thành nh�ng mô – típ quen thu�c, t�o nên tính quy ph�m, ��c l�, t��ng tr�ng trong v�n hc. H�i �y, nh�ng sáng tác v�n ch��ng có nh� th m�i ���c xem là bác hc, cao nhã, cao quý. Ch/ng h�n, nói �n cây và hoa, ng��i �c s] b*t g!p tùng, trúc, cúc, mai, sen… �ây là nh�ng bi�u t��ng �� ch� ph1m ch�t, khí tit c�a b�c tr��ng phu, ng��i quân t ; nói �n v�t thì th��ng là long, ly, quy, ph"ng; nói �n ng��i thì ng�, ti�u, canh, m"c; t� c�nh mùa thu ph�i là r�ng phong lá r"ng, sen tàn ging ngc, mây �ùn c a �i, lá ngô ��ng vàng r�i; nói hoa b�n mùa thì th��ng là xuân lan, thu cúc, h� sen, �ông mai… 246 �!ng Thai Mai1977 39 T� ng� trong th�, k� c� th� nói v� ��i s�ng tinh th�n theo giáo lí Thích Ca th��ng th��ng v'n ���c vay m��n trong sách v� thánh hi�n, và trong �i�n c� v�n ch��ng c�a Nho hc, c�a ��o hc t� th�i Xuân Thu – Chin Qu�c cho t�i ��i ���ng, ��i T�ng.
86
247
248
4
247 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 V�n hc Lý – Tr�n vay m��n nh�ng th� lo�i c�a v�n hc Trung Qu�c �� sáng tác, bao g�m v�n v�n, bi�n v�n và t�n v�n: V�n v�n có các th� th� c& phong, th� lu�t ���ng (bát cú, t$ tuy�t), t� khúc, ca, ngâm; bi�n v�n thì m��n các th� nh� h�ch, phú, cáo; t�n v�n thì m��n các th� chiu, ch, bi�u, t�u, t�, b�t, bi ký, s ký, lu�n thuyt, các th� truy�n… (riêng th� chiu, ch, bi�u, t�u có nhà nghiên c$u xp vào lo�i bi�n v�n). T�t c� các th� lo�i ���c s d"ng trong v�n hc Lý – Tr�n ��u là nh�ng th� lo�i c�a v�n hc Trung Qu�c. Khi vay m��n �� sáng tác, các tác gi� �ã tuân th� m�t cách nghiêm ng!t theo nh�ng yêu c�u có tính quy ph�m c�a t�ng th� lo�i �ó. Theo nh� kt qu� nghiên c$u hi�n nay thì v�n hc Lý – Tr�n ch�a có th� lo�i v�n hc t� thân, n�i t�i c�a dân t�c nh� � giai �o�n v�n hc sau. �i�u l�u ý là trong các th� lo�i trên, v� s� l��ng và ch�t l��ng thì v�n v�n n&i tr�i h�n t�n v�n; các th� lo�i tr� tình ��t nhi�u thành t�u h�n th� lo�i t� s�. 248 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 22
Nói r+ng toàn b� th� lo�i v�n hc Lý Tr�n ��u tip thu c�a Trung Qu�c là nói v� hình th$c th� lo�i. Còn n�i dung th� lo�i mang d�u �n dân t�c và th�i ��i rõ r�t. N�i dung ch$c n�ng và ph��ng ti�n bi�u c�m có nh�ng bin thái nh�t ��nh. Các th� lo�i v�n hc Lý Tr�n ��u mang tính ch$c n�ng cao. Ph�n l�n các th� lo�i ��u ph"c v" tr�c tip yêu c�u cu�c s�ng: hành ��o, ch�ng xâm l�ng, xây d�ng ��t n��c, n�i tr�, ngo�i giao, nghi th$c giao tip quan ph��ng hay th t"c. Th� lo�i v�n hc Lý Tr�n còn th� hi�n sâu s*c nh�t tính ch�t “v�n s trit b�t phân”. Trong m�t v�n b�n tác ph1m t�n t�i nhi�u giá tr� khác nhau c�a “v�n s trit”. Tính nguyên h�p c�a th� lo�i chính là ph�n ánh tính nguyên h�p c�a t� duy con ng��i trong nh�n th$c và lý gi�i th gi�i b+ng ngh� thu�t.
87
1
249
1258
1285 1288
250
249 http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD,
2011/03/05 B*t ��u t� th�i Lý, truy�n th�ng yêu n��c trong v�n hc hình thành và phát tri�n trong các giai �o�n sau. Ch� �� yêu n��c trong m0i tác ph1m th� hi�n � nh�ng cung b�c tr�m hùng khác nhau nh�ng ý ngh#a chung nh�t v'n là ting nói l�c quan, mang tính th�i ��i, ting nói t� hào c�a m�t dân t�c �ang v��t qua nhi�u th thách. 250 Nguy\n Quang Ngc 1981 100 Dòng th� v�n yêu n��c, dân t�c c%ng �ã gi� m�t v� trí r�t quan trng trong th� v�n Lý - Tr�n. Nó ph�n ánh tinh th�n b�t
88
251
252
2
253
khu�t, anh d%ng ch�ng gi!c, lòng trung quân ái qu�c c%ng nh� lòng t� hào dân t�c qua nh�ng cu�c kháng chin ch�ng ngo�i xâm. 251 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 252 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 389
Xu h��ng h��ng ngo�i ch� yu � th�i th�nh Tr�n, xu h��ng h��ng n�i ch� yu � th�i vãn Tr�n. C�m xúc h��ng ngo�i, �ó là c�m xúc v� s�n hà, xã t*c, có tính c�ng ��ng. C�m xúc h��ng n�i, �ó là c�m xúc v� con ng��i có tính cá nhân, tr�n th, là tâm s� u hoài tr��c th�i cu�c, là nh�ng b�n kho�n, tr+n trc tr��c v�n n��c sa sút. 253 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 Xét �n cùng, c�m h$ng yêu n��c không hoàn toàn tách bi�t v�i c�m h$ng nhân b�n, b�i yêu n��c c%ng là m�t ph��ng di�n c� b�n c�a nhân b�n. Yêu n��c bao gi� c%ng g*n v�i v�n m�nh, cu�c s�ng con ng��i. Vi�c ��u tranh ch�ng áp b$c th�ng tr�, s� chin ��u ch�ng ngo�i xâm, gi�i phòng ��t n��c ��u xu�t phát t� s� m�u c�u h�nh phúc cho con ng��i. Tuy v�y, n�i dung nhân b�n v'n có nh�ng �i�m riêng.
89
254
3
255
254 http://www.khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106 2011/3/10 Có th� xem m�i quan h� gi�a con ng��i v�i v% tr", t� nhiên chính là v% tr" quan thì v�n hc Lý – Tr�n �ã hoàn thành nhi�m v" c�a mình. Xu�t phát t� c�m th$c trung ��i, con ng��i Lý – Tr�n ch�a nh�n th$c t� nhiên nh� m�t khách th�. H�i �y, con ng��i nh�n th$c và ph�n ánh t� nhiên không ch� � c�p ý th$c h� mà � c�p tâm lý xã h�i; không ch� � c�u tr��ng c�m quan v� th gi�i nh� A. Gurevich �ã phát bi�u. V�i c�m th$c �y, con ng��i �ã t� xem mình là m�t ph�n t c�a v% tr", b�i quan ni�m thiên nhân t��ng d�, thiên nhân h�p nh�t. Vì th, gi�a con ng��i v�i v% tr", t� nhiên có s� g*n bó hoà ��ng, có m�i quan h� t��ng giao. 255 Nguy\n Hu� Chi
1981 631 Không riêng gì các nhà th� theo Ph�t theo ��o, mà h�u nh� t�t c� mi l�u phái thi ca c�a th�i này ��u không ít thì nhi�u �i tìm s� di\n ��t th� ca thông qua không khí huy�n �o lung linh c�a các c!p ph�m trù trit hc.
90
256
257
258
259
256 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 386 257 Nguy\n Quang Ngc 1981 105 T� t��ng Ph�t giáo trong th� v�n Lý - Tr�n ch� yu là t� t��ng c�a phái Thi�n tông. Nó bao g�m các tác ph1m v� trit hc và nh�ng c�m h$ng Ph�t giáo, cùng là nh�ng tác ph1m v� l�ch s Ph�t giáo th�i Lý - Tr�n. Nhi�u bài th� phú, k�, minh do các s� t�ng trí th$c vit, bàn v� các khái ni�m s*c - không, t - sinh, h�ng - vong, quan h� gi�a Ph�t và Tâm, ��o và ��i, con ng��i và thiên nhiên, ph�n ánh s� minh trit và ni�m l�c quan c�a cá nhân trong cu�c s�ng và th�i ��i. 258 Nguy\n Ph�m Hùng 2001 119
Th�i kì này ch�a có ai có ý th$c làm v�n hc. Nh�ng nu xem th� thi�n ch� là trit lý, là truy�n giáo thì không �úng. Gi�a th� thi�n và l�i trit lí, truy�n giáo có m�t kho�ng cách r�t xa. Cái gì t�o nên kho�ng cách �y? �ó là ch�t th�, là rung c�m ngh� thu�t, là c�m quan sáng t�o c�a nhà th� tr��c cu�c ��i, là tàng 1n bao d�u �n tâm h�n c�a nhà th� trong �ó – tâm h�n c�a nh�ng con ng��i ham s�ng, yêu ��i, ��y b�n l#nh và ngh� l�c. 259 Nguy\n Duy Hinh
1981 667
91
260
260 1977 54
Nu nhìn trên nh�ng nét l�n thì v�n hc Lí – Tr�n là giai �o�n hình thành trn v�n c�a l�ch s v�n hc thành v�n Vi�t Nam, c%ng là giai �o�n mà l�n ��u tiên, nh�ng v�n �� có ý ngh#a ph��ng h��ng và nguyên t*c quan trng ���c �� ra m�t cách có ý th$c: phát tri�n nh�ng truy�n th�ng dân t�c ��p �] và Vi�t hóa t�ng b��c mi yu t� vay m��n, trên c� s� �ó, xây d�ng d�n nh�ng truy�n th�ng m�i, nh�ng b�n s*c ��c �áo, &n ��nh, nh�ng ph1m ch�t t� t��ng và ngh� thu�t có tính th�i ��i; hoàn ch�nh và nâng cao nh�ng th� lo�i v�n hc �ã có, ��ng th�i chính th$c khai sinh cho m�t s� th� lo�i v�n hc có giá tr�; chu1n b� c� s� cho s� ra ��i và ngày càng có v� trí �u th c�a dòng v�n hc b+ng ting Vi�t; ��a tinh hoa c�a v�n hc dân gian vào v�n hc vit, l�n ��u tiên m� ra m�i quan h� m�t thit gi�a hai dòng v�n hc trong l�ch s v�n hc Vi�t Nam...
92
261
2879~258
261 23~25
93
262
263
264
262 4 263 264 1999 45
94
philosophical analysis 265
1 2 3 4 5
6
266
267
268
265
128 266
267
129 268 1~10
95
269
270
271
272
269 9 270 1977 386
I 386
271 II 407 272 II 620
96
273
274
275
276 277
278
279
280 281
282
283 284
285
286
287
288
273 II 734 274 III 473 275 II 684 276 III 53 277 II 618 278 II 412 279 III 79 280 III 423 281 III 117 282 III 87 283 I 221 284 III 504 285 II 585 286 II 830 287 III 471 288 II 226
97
289
290
1010
291
289 II 738 290 II 438 291 I 229
98
292
293
294
295
296
292 2001 102 293 9 294 III 528 295 II 723 296 III 160
99
297
298
299
300
301
302
303
297 I 461 298 III 101 299 II 710
C�nh t�t hoà lành, �� t�a v] tranh. Ch�n �y tr�i thiêng m] khéo, nhìn chi vua B"t tu hành. H� sen tr��ng tán l"c, su�i trúc b�m �àn tranh. 300 II 362 301 III 499 302 II 738 303 II 265
100
304
305
306
304 1999 47~ 48 305 4 306 III 484
101
307
308
309 310
311
312
313
314
315
316
317
307 II 381 308 II 723 309 III 408 310 III 456 311 III 163 312 III 233 313 III 407 314 II 591 315 III 466 316 I 231 317 I 232
102
318
319
320
321
322
323
1150
324
325
318 I 559 319 III 565 320 III 581 321 I 439 322 II 155 323 III 236 324 I 463 325
103
326
327
328
326 II 354 327 II 361 328 2
104
329
330
331 332
333
334
335
336
329 I 562 330 I 229 331 332 III 36 333 III 547 334 III 555 335 I 439 336 II 411
105
337
338
339
340
337 III 605 338 II 94 339 I 321 340 III 600
106
341
342 343
341 III 333 342 I 539 343 III 298
107
344
345
346
347
348
349
344 2001 102-103 345 II 484 346 II 821 347 III 494 348 II 200 349 III 130
108
350
351
352
353
354
350 III 596
Tr�i sinh m�t tính, v�t hóa muôn loài. �ôi khí âm d��ng chuy�n v�n, b�n mùa hàn th vãng lai. 351 III 146 352 III 110 353 III 405 354 II 458
109
355
356
357
358
359
355 II 478 356 II 474 357 I 204 358 I 217 359 III 600
110
360
361
362
360 III 434 361 III 553 362 I 209
111
363
364
365
366
367
368
363 III 474 364 II 633 365 III 110 366 III 305 367 III 307 368 III 605
112
369
370
371
372
369 III 596
B�ch �àn h��ng �y h��ng b�ch �àn, v'n l�y làm l"c cúng; tr�m th�y h��ng này h��ng tr�m th�y, c%ng c�m �n ch� thiên. 370 1999 55 371 5 372 I 212
113
373
374
375
376
377
378
373 I 532 374 I 385375 I 458 376 III 196 377 III 304 378 II 585
114
115
379
380
381
382
383
379 II 39 380 I 339 381 II 655 382 I 293 383 I 218
116
384
385
386
387
388
384 I 524 385 II 176 386 II 292 387 II 52 388 II 207
117
389
390
391
392
389 II 285 390 III 423 391 III 471 392 II 58
118
393
394
395
393 II 193 394 II 264 395 I 486
119
396
397
398
399
400
401
402
396 I 507 397 II 248 398 II 520 399 I 344 400 II 31 401 I 316 402 II 282
120
403
404
405
406
403 III 328 404 II 282 405 I 254 406 II 271
121
407
408
409
407 I 388 408 II 155 409 II 265
122
410
411
412
413
414
410 II 516 411 II 520 412 II 24 413 II 58 414 I 339
123
415
416
417
418
419
420
415 II 166 416 II 654 417 I 293 418 II 648 419 I 301 420 II 262
124
421
421 II 271
125
126
422
423
422 1981
668 Nhân sinh quan c�a phái Trúc Lâm là quan ni�m nhân sinh ��i th�a pha l'n ít nhi�u màu s*c Lão giáo, không ��a �1y con ng��i �n thái �� ym th c�c �oan tìm mi cách ru�ng b�, h�y di�t cu�c s�ng mà trái l�i khuyên con ng��i c$ s�ng nh� �ã s�ng và ph�i s�ng tit d"c. 423 1981671 Trúc Lâm xem B"t – Lòng – Ta ch� là m�t, Lòng và Ta ��u là bi�u hi�n c�a Ph�t tính. Tâm không ph�i là cái gì c" th� nên ph�i lau chùi b+ng kinh k� �� sáng t� ...... Tâm luôn luôn ��ng nh�ng có th� ��ng thi�n hay ác. Tu hành là nh+m h��ng tâm ��ng thi�n ng�n nó ��ng ác. M�t ho�t ��ng luân lí, tâm lí h�n là m�t ho�t ��ng tôn giáo.
127
424
424 1981672 Trúc Lâm “ch� d�y cho tín �� con ���ng gi�i thoát, còn gi�i thoát lúc nào là tùy thu�c tín ��, nh�ng không có gi�i thoát l�p t$c m�t cách siêu nhiên, mà có m�t quá trình tu luy�n kt h�p nhi�u m!t (ni�m Ph�t, ��nh tu�, th" gi�i, ta thi�n...) h��ng cho tâm ch� ��ng thi�n.
128
129
425
426
427
425 1981303~306 426 1981307 Trên quan ni�m, nhà vua th�i Lí Tr�n – c%ng nh� trong lí thuyt v� v��ng quy�n c�a trit hc c& ��i ph��ng �ông – là m�t ng��i ��i di�n cho th��ng � tr��c nhân dân, ��ng th�i c%ng là ng��i ��i di�n cho nhân dân tr��c th��ng �. �i�u �ó g*n li�n v�i thuyt “m�nh tr�i” (Thiên m�nh) và quan ni�m “thay tr�i hành ��o” (Th thiên hành ��o) ���c ch$a ��ng và phát tri�n trong Nho giáo. 427
130
428
429
430
428 I 388429 I 228
430 III 259
131
431
432
431 I 388432 III 705
132
433
434
433 I 229434 I 245
133
435
436
437
435 III 320436 III 320437 I 231
134
438
439
440
438 II 155439 I 220440 I 245
135
441
442
441 I 388442 III 226
136
443
444
443 III 236444 III 484
137
445
446
447
448
449
445 III 391446 III 434 447 I 249448 III 259449 I 232
138
450
450 1981312 D��i th�i Lí Tr�n, trên danh ngh#a và tr��c pháp lu�t, nhà vua �ã n*m m�t quy�n uy ��c tôn và vô th��ng, t�p trung lãnh ��o toàn di�n trong m�t th� th�ng nh�t không th� phân chia, là hi�n thân c�a m�t s$c m�nh th�n thánh, là con ng��i �$ng � v� trí trung tâm và v��t lên trên c�ng ��ng th�n dân trong ��t n��c...... Ch �� phong kin quân ch� t�p quy�n �ã hình thành, nh�ng v'n còn � m�t m$c �� tr� trung, ch�a x� c$ng, nên nhìn chung, các nhà vua v'n còn gi� gìn ���c m�i liên h� nh�t ��nh v�i c�ng ��ng.
139
451
452
453
454
451 1981314 B�n thân trong quan ni�m c�a các vua Lí Tr�n, quy�n uy c�a nhà vua không tách r�i trách nhi�m n!ng n� c�a h tr��c dân chúng. “M�nh tr�i” ph�i g*n li�n v�i lòng ng��i, lòng dân. �ó �ã t�ng là m�t nguyên lí c& �i�n c�a ng��i x�a: “ Cái mà dân mu�n, t$c là Tr�i mu�n” (Thiên c�n vu dân, dân chi s� d"c, thiên t�t tòng chi). 452 1981315 T� v� trí � trung tâm c�ng ��ng, các nhà vua �ã t� coi mình nh� m�t trung tâm c� kt, là ng��i che ch� tr�c tip cho toàn dân, là “cha m�” c�a dân chúng. 453 I 319454 II 24
140
455
456
457
455
1996 332 456 I 461 457 II 738
141
458
459
460
458 I 247 459 II 376 460 1981 315-316 ` �ây, ta th�y có s� ��ng nh�t hóa gi�a m�i quan h� xã h�i (vua dân) và quan h� gia �ình (cha con). �i�u �ó ph�n ánh, m�t m!t là truy�n th�ng g*n bó gi�a th� l#nh và qu�n chúng �ã t�ng có, trong l�ch s lâu ��i c�a Vi�t Nam, mà n�n móng là nh�ng quan h� thân t�c công xã, m!t khác là s� tip thu lí t��ng “thân dân” rút ra t� nh�ng nguyên lí c�a Nho giáo kh�i th�y (sách ��i hc: minh minh �$c, thân dân, ch� � chí thi�n), k� c� ph�n nào có kt h�p v�i tinh th�n t� bi bác ái c�a ��o Ph�t.
142
461
462
463
464
461 1981589 Khái ni�m trung ngh#a ���c �!t ra trong th�i Lí Tr�n nh+m c�ng c� quan h� vua tôi. Nó �òi h�i m�t s� trung thành và hi sinh tuy�t ��i c�a b� tôi ��i v�i l�i ích c�a nhà vua. Do �ó, nó không kh�i có liên h� v�i khái ni�m hiu. Vì khái ni�m hiu qui ��nh s� ph"c tùng và kính s� vô h�n �� c�a con cái ��i v�i cha m�. �ó là bi�u hi�n c�a lòng trung thành trong m�t ph�m vi nh� h�p h�n. Cho nên, khái ni�m hiu nh+m duy trì tr�t t� phong kin trong gia �ình và do �ó nó góp ph�n c�ng c� ý th$c trung quân c�a b� tôi. 462 II 817 463 1981590 Su�t các tri�u ��i �inh Lê Lí Tr�n, quy�n l�i c�a vua quan và giai c�p phong kin th�ng tr� v� c� b�n nh�t trí v�i quy�n l�i c�a dân t�c. Các t�p �oàn phong kin c�m quy�n mà ��i bi�u là nhà vua và các v� t��ng l#nh tài gi�i �ã hoàn thành ���c s$ m�nh l�ch s c�a mình. 464 I 463
143
465
466
467
465 III 494466 III 517467 II 381
144
145
468
469
470
468
1996 148 469
1996 149 470 1981587 ` n��c ta ngay t� th�i Lí Tr�n, nh�ng t� t��ng chính tr� �ã không tách r�i nh�ng quan ni�m v� ��o �$c. B�i vì cái ��o tr� n��c yên dân c�a n��c ta h�i �y �ã mang tính ch�t c�a m�t n�n �$c tr�. Nhà vua �ã lo s a �$c, tu thân �� l�y �ó làm l�i khí bình tr� thiên h�. ��ng th�i nhà vua và nh�ng ��i bi�u v� t� t��ng c�a t�p �oàn phong kin ���ng quy�n c%ng �òi h�i nh�ng b� tôi và th�n dân ph�i có nh�ng hành vi phù h�p v�i nh�ng tiêu chu1n ��o �$c nh�t ��nh. ` �ây nh�ng qui ph�m ��o �$c g*n bó v�i chính tr� và ph"c v" cho nh�ng yêu c�u chính tr�.
146
471
472
471 I 461 472 I 245
147
473
474
1197 1203
473 III 328 474 III 268
148
475
475 1995 157
149
476
477
478
479
476
1996 90 477 (Nguy\n ��ng Th"c) 1967 123 Không khí tinh th�n c�a nhà Lí v�a tin có Tr�i v�a tin Ph�t, v�a tin có qu� th�n gia phúc, giáng ha cùng �i�m lành �i�m d�. 478 III 722 479 III 704
150
480
481
482
480 III 725481 III 339 482 III 339
151
483
484
485
486
483 III 286484 I 489485 III 71486 II 870
152
487
488
K� vào tù r�c, nh�ng k� ngoan hung. Ng��i � thiên cung,
nh�ng ng��i hi�n th�o. 487 II 585488 III 494
153
489
490
491
492
489 II 245490 II 407491 I 458492 I 385
154
155
156
1
2
3
157
1
2
3
4
158
1
2
3
4
159
160
161
162
1996
2010
2003
2001
2001
1997
2009
2005
163
1999
2009
1995
1999
Nguy\n Quang Ngc 1981
Nguy\n Ph�m Hùng
2001
Nguy\n ��ng Th"c 1959
Nguy\n ��ng Th"c 1967
Tr�n Trng Kim
Vi�n V�n hc Vi�t Nam
1977
Vi�n V�n hc Vi�t Nam
1988
Vi�n V�n hc Vi�t Nam
1978
Vi�n Khoa hc Xã h�i Vi�t Nam
1981
D��ng Qu�ng Hàm 1993
�!ng Thai Mai
1977
164
http://www.enweiculture.com/culture/dsptext.asp?lmdm=0201030703&file=200112602
010307030001.htm
http://paper.udn.com/udnpaper/POC0004/88119/web/#01
Nguy\n Công Lí
http://www.khoavanhoc-
ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article&id=427:my-c-im-
vn-hc-ly-trn&catid=63:vn-hc-vit-nam&Itemid=106
2009/01/01
http://www.anze.gov.cn/EC_ShowArticle.asp?EC_ArticleID=540
Tr�n Kinh Ngh� VietnamNet
http://tuanvietnam.vietnamnet.vn/2010-12-27-lich-su-can-su-that
http://www.viethoc.org/hannom/tdnom_beta.php
http://www.hannom.org.vn/web/
http://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%A4%A9%E4%BA%BA%E6%84%9F%E5%BA%9
4
http://zh.wikipedia.org/zh-
hant/%E7%99%BE%E8%B6%8A
http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Vi%E1%BB%87t_Nam_th
%E1%BB%9Di_L%C3%BD
http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Vi%E1%BB%87t_Nam_th
%E1%BB%9Di_Tr%E1%BA%A7n
165
http://ap6.pccu.edu.tw/Encyclopedia/data.asp?id=4245