Quran and Hadith Studies علوم قرآن و حدیث Vol. 51, No. 1, Issue 102 102پیاپی ، شمارۀ 1، شماره و یکم پنجاهسال

Spring & summer 2019 225-247ص ، 1398 بهار و تابستانDOI: https://doi.org/10.22067/naqhs.v51i1.66745

و سور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ

* آن یهابر خاستگاه یبا مرور ینیرحسیم ییحیدکتر

رانیا بد،یم بد،یدانشگاه م ات،یکده الهدانش ث،یگروه علوم قرآن و حد اریاستادEmail: mirhoseini@meybod.ac.ir

1یروح الله داور دانشگاه قم یقیتطب ریتفس یدکتر یدانشجو

Email: rdavari68@gmail.com چکیده

در مصحف از سوی دیگر، همواره یکیی از مباحیث هاارتباط و پیوستگی آیات قرآن کریم، در کنار چینش سورهمهم علوم قرآنی و دانش تفسیر بوده است. این موضوع در مباحث سینتی علیوم قرآنیی، بالبیات تحیت عنیاوینی چیون

ایم، بیش از همه دفیاع های خطی نامیدهآمده است. هدف از طرح این مباحث که آن را پیوستگی« تناسب»و « نظم»ها در مصحف بوده است؛ گرچه گاه فواید تفسیری نیز دربرداشته و اِی آیات و نیز چینش فعلی سورهسورهاز نظِم درون

ای ضیرورت یافتیه و های شیبکههای اخیر، پیوستگیمایه مفسران در شرح و تبیین قرار گرفته است. اما در سدهدستارند، فزونیی گرفتیه اسیت؛ فراتیر از کیارکرد هایی که در مجاورت یکدیگر قرار ندجستجو درباره ارتباط آیات و سوره

های تفسیری جدید، گسترش تفسیر قیرآن فرضبنیان، ظهور پیشتفسیری و جستن نظم قرآن، اهمیت یافتن تدبر متنبه قرآن و نیاز روزافزون به تفاسیر موضوعی بر این رویکرد اثرگذار بوده است. در همین راستا ابتدا با روشی توصیفی ی

ویژه در دوره معاصیر میورد های هیر کیدام بیههای آیات و سور بررسی شده، آنگاه خاسیتگاهانواع پیوستگیتحلیلی، واکاوی قرار گرفته است.

تناسب سور، نظم آیات، تفسیر. ای،قرآن کریم، پیوستگی خطی، پیوستگی شبکه: هاکلیدواژه

.20/12/1396: یینها بیتصو خیتار؛ 20/05/1396وصول: خیتارمقاله پژوهشی؛ *. نویسنده مسئول. 1

mailto:mirhoseini@meybod.ac.ir

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 226

Linear and Network Connections of Verses and Surahs and the Analysis of

Their Origins Dr. Yahya Mirhosseini, Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Faculty of

Theology, Meybod University, Meybod, Iran

Roohollah Davari(Corresponding Author), Ph.D. Student in Comparative Interpretation at

the University of Qom

Abstract

The connection and consistency of Quranic verses along with the arrangement of surahs

have always been one of the key issues in Quranic and the exegesis science. In the

traditional Quranic subjects, this subject is usually referred to as "order" and "consistency".

The purpose of raising this issue, which we have referred to as linear conjunctions, is to

defend intra-surah order of verses and the existing arrangement of the surahs in the Quran.

However, it has provided some interpretative benefits that have been exploited by exegetes.

In recent centuries, nonetheless, network connections have received growing attention and

great efforts have been put into searching the relationships between adjacent verses and

surahs. Beyond the interpretive function and the search for the Quranic order, the

importance of gaining text-based insight, the advent of new interpretive assumptions, the

expansion of Quran-to-Quran interpretation and the growing need for thematic exegesis

have influenced this approach. In this regard, we first examine different types of connections

between verses and surahs using an analytical-descriptive method and then explore the

origins of these connections, especially in the contemporary era.

Keywords: Holy Quran, Linear connections, Network connection, Surah consistency, Order

of verses, Exegesis

227 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستان مقدمه

ها ایین اسیت کیه ای طیوننی، یکیی از نتسیتین سی البه هنگام رویارویی با هر نوع کتاب و یا نوشتهجا که قرآن کریم ها کدام است؟ از آنمباحث متتلف نوشتار، چه ارتباطی با یکدیگر دارند و وجه اتصال آن

هایی درباره وجه اتصال آیات و آیه تشکیل شده، همواره دیدگاه 6236سوره با 114طبق شمارش مشهور، از ترتیب سور مطرح بوده است. نتستین فردی که به صورت ویژه بر علم تناسب آیات و سیور تمرکیز داشیته،

ها در این (. سپس، نتستین تالش132/ 1ق( است )رک: زرکشی، 324ابوبکر عبدالله بن محمد بن زیاد )مشاهده « نظم موجود میان واژگان و عبارات آیات»توان در مباحث کالمی اعجاز قرآن از طریق زمینه را می

ق( این بیاور را تیروید دادنید کیه 471ق( و عبدالقاهر جرجانی ) 403کرد. کسانی چون ابوبکر باقالنی )؛ 30رآنی، خود یکی از دنئل اعجاز این کتاب آسمانی است )باقالنی، نظم موجود میان واژگان و عبارات ق

(.68جرجانی، ارتباط میان آییه بیا »، «ارتباط درون یک آیه»در مرحله بعد، این مفسران و علمای علوم قرآنی بودند که

ا در آثار خود ر« هاارتباط یک سوره با سوره قبل و بعد و یا گروهی از سوره»و حتی « فرازهای پیش و پس آنتیوانیم از آن بیه هایی اسیت کیه میهیا، کوشیشجویینشان دادند )ر.ک: ادامیه مقالیه(. همیه ایین ارتباط

شیود و خوانیده می« 2انسیجام»شناسیی، یاد کنیم. امری که در دانش زبان« 1های جزئی ی خطیپیوستگی»بتشد و آن را به مثابیه و وحدت می های معنایی است که به متن و گفته، یکپارچگیمناسبت»مقصود از آن

(.63)مهاجر و نبوی، « سازدای از جمالت جداگانه و نامربوط متمایز مییک متن، از مجموعهکند، برخی از مفسیران و علمیای اما افزون بر انسجام خطی که نظم و توالی درج عبارات را بررسی می

« 3ایهای شیبکهپیوسیتگی»رای یادکردش از اصیطالح های فراتری هستند که بعلوم قرآنی، به دنبال ارتباطای، نوعی خاص از تناسب است که بر دو مسأله تمرکز های شبکهاستفاده خواهیم کرد. مقصود از پیوستگی

( کشف ارتباط آییات ییک 2ها فارغ از سوره قبل و بعد؛ ( کشف ارتباط میان یک سوره با دیگر سوره1دارد: های قرآن کریم. شایان ذکر است گرچه در قرون متقدم، ُجستن ارتباط و پیوسیتگی سوره با دیگر آیات سوره

ویژه در دوره معاصر، استفاده از انواع روابط بیین شود، اما در قرون میانی و بهآیات و سور به ندرت دیده میرخیی از یابید تیا بیدانجا کیه مبنیا و میالک اصیلی در تفسییر بها، اهمیت شایان توجهی مییآیات و سوره

(. با توجیه بیه توضییحات فیوق، مقالیه 27-23/ 1پژوهان قرار گرفته است )برای نمونه، ر.ک: حّوی، قرآن

1. Linear-Atomistic Cohesion. 2. Cohesion. 3 Network Incorporations

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 228ای کدامنید؟ خاسیتگاه های خطی و شبکهگویی به این س انت است: انواع پیوستگیحاضر درصدد پاسخ

ای آیات و سور چیست؟های شبکههای معاصر در ُجستن پیوستگیدیدگاهپیشینه پژوهش باید گفت آثار متعددی با عناوینی چون تناسب آیات و سور و ییا انسیجام متنیی درباره

« پژوهشی در نظم قیرآن»ها، باید به این موارد اشاره کرد: ترین آنقرآن به رشته تحریر درآمده است. از مهمتناسیب »از امیر ذوقی، « کریمهای قرآن ای جدید درباره انسجام متنِی سورهنگره»زاده، از عبدالهادی فقهی

انسیجام قیرآن از نظرییه تیا عمیل: مقایسیه روش »از سیلوا العیّوا، « مضمونی و انسجام ساختاری در قرآنگر، از محمد خامه« های قرآنساختار هندسی سوره»از سیدعلی آقایی، « تفسیری فراهی، اصالحی و حّوی

از مستنصر میر و « های زبانی قرآن کریمها و م لفهیویژگ»از سید محمد علی ایازی، « چهره پیوسته قرآن»ترین اثیر در ایین بیاره، مقالیه ترین و جیام از علی فتحی. اما مهم« معیارشناسی پیوند معنایی آیات قرآن»

ارتباط و پیوستگی آیات قرآن در سیر تاریتی آن و نقیدی »زاده و مریم نساج به نام مشترک عباس اسماعیلیاند؛ امیا اثیری جیام است. آثار فوق گرچه بسییار ارزنیده و قابیل اسیتفاده« حات معاصربر برخی اصطال

های آن را نیز کاویده باشد بیه رشیته تحرییر در ها که با مروری تاریتی، خاستگاهمشتمل بر تمام پیوستگیییک آییه بیا ای های شبکهنیامده است. همچنین نوآوری دیگر مقاله، گرد آوردن معیارهای ُجستن پیوستگی

دیگر آیات است که در مجموعه دیگری وجود ندارد.« ایشیبکه»و « خطیی ی جزئیی»در این مقاله، ابتدا انواع پیوستگی آیات و سور قرآنی را بیه دو دسیته

ایم.ها را تا سر حد ممکن به صورت تحلیلی، تبیین کردههای آنتقسیم و سپس خاستگاه

یات قرآن کریمها و آرویکردها به پیوستگی سورهبندی و ای ردهها و آیات قرآن کریم را در دو دسته خطی و شبکههای سورهدر این بتش، انواع پیوستگی

های خطیی از دیرزمیان ایم. نزم به ذکر است، از آنجا کیه پیوسیتگیها در این باره را ثبت کردهانواع دیدگاهایم تیا حجیم انجام رسیده، این بتش را فشرده ارائه کردهاش بحث و نظر فراوانی به مورد توجه بوده و درباره

های آن اختصاص یابد.ای و نیز سیر تاریتی این نظریات و خاستگاههای شبکهبیشتر نوشتار به پیوستگی های خطی آیات و سوردسته اول: پیوستگی

گی و وحیدت های معنایی است که به متن و گفتیه، یکپیارچمناسبت»های خطی، مقصود از پیوستگی)مهیاجر « سازدای از جمالت جداگانه و نامربوط متمایز میبتشد و آن را به مثابه یک متن، از مجموعهمی

بندی کلییی و جیام ، مناسییبت یییا (. از منظییر دیگیر و در یییک تقسییم160؛ نیییز رک: ذوقیی، 63و نبیوی، ای( مندی بیناآیهمیان آیات )زنجیره توان در دو سطح خرد یعنیمندی مفهومی میان آیات و سور را میزنجیره

229 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستانبنیدی کیرد. در بحیث از ای( در نظیر گرفیت و بیر ایین اسیاس ردهمنیدی بیناسیورهو سطح کالن )زنجییره

شود که یک آیه خاص، چه هماهنگی و ارتبیاطی بیا آییات ای به این س ال پاسخ داده میمندی بیناآیهزنجیرهای، پیوسیتگی در یکیی از منیدی بیناسیوره(. امیا در زنجییره352پیشین و پسیین خیود دارد )عبیدالرئوف،

منیدی مییان مندی میان آباز و انجام یک سیوره؛ ب( زنجییرهشود: الف( زنجیرههای ذیل برقرار میصورتمنیدی مییان دو سیوره مندی میان دو سوره متوالی؛ د( زنجیرهانجام یک سوره و آباز سوره بعدی؛ ج( زنجیره

(.350ی 349دوم، مطالب سوره اّول را تبیین کند )همو، متوالی که سوره . تناسب آیات ضمن سور1

ارتبیاط مییان آییه بیا »و « ارتبیاط درون ییک آییه»در اصطالح تفسیر و علوم قرآنی، از این پیوستگی به ه مایه مفسیران در تفسییر قیرآن بیودهایی همواره دستشود. چنین پیوستگییاد می« فرازهای پیش و پس آن

است. نتستین فردی که به صورت ویژه بر علم تناسب آیات و سور تمرکز داشته، ابوبکر عبدالله بن محمید / 1گزیده در بغیداد اسیت )رک: زرکشیی، ق( عالم شافعی برآمیده از بیوم نیشیابور و سیکنی 324بن زیاد )

از چه »کرد که ها را مطرح میشد این سوالای بر او خوانده می(. در شرح احوال او آمده است وقتی آیه132« رو، این آیه در کنار آن آیه نشسته است؟ و حکمت قرارگیری این سوره در کنار سیوره مجیاورش چیسیت؟

)همان(.ق( کیه 538افزون بر این، در میان آثار تفسیرِی موجود، باید در کنار یادکرد از ابوالقاسیم زمتشیری )

توانسته او را نسبت بیه مسیأله نظیم و تناسیب مییان آییات نمی پرداخت جّدی او به علم بالبت در تفسیر،ترین اثیر ق( ییاد کیرد کیه در گسیترده 548(، باید از فضل بن حسن طبرسی )155توجه گذارد )ذوقی، بی

گشیاید؛ در ایین بتیش، گیاه می« الینظم»مرتبه، تیتری تحت عنوان 150البیان، حدود اش مجم تفسیریسوره بقره، ر.ک: طبرسی، مجم البیان، 217شود )برای نمونه آیه آیه بررسی می ارتباط فقرات متتلف یک

سیوره هیود، ر.ک: 15شود )برای نمونیه آییه ( و گاه اتصال یک آیه با فراز پیشینش تبیین می552-553/ 2(. اما در بالب موارد، پیوستگی آیه بیا آییات میاقبلش بررسیی شیده اسیت 223/ 5طبرسی، مجم البیان،

(.514/ 6سوره حجر، ر.ک: طبرسی، مجم البیان، 23)برای نمونه آیه ق( بسیییار بییا بحییث 606از میییان تفاسیییر اهییل سیینت و جماعییت، در مفییاتیح الغیییب فتییر رازی )

وجیه الینظم و »و ییا « وجه المناسبة»رو هستیم. تعبیر ویژه او در این گونه موارد، های خطی روبهپیوستگی(. در ادامه ایین رونید، ُجسیتن ارتبیاط 523/ 12؛ 406/ 2ی نمونه، ر.ک: فتر رازی، است )برا« المناسبة

آیات و سور چنان اهمیت یافت که در کتب علوم قرآنی، فصلی مجزا بیدان اختصیاص داده شید. از جملیه و اختصیاص داده « معرفه المناسبات بین اآلییات»را به « البرهان فی علوم القرآن»زرکشی، نوع دوِم کتابش

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 230(. از جملیه میواردی 136/ 1اش اشاره کرده است )زرکشی، در آن، به انواع ارتباط میان یک آیه با آیات قبلی

کید جمله، جمله تفسیریه، جمله اعتراضیه، عطف یک جمله بیر جملیه دیگیر که او بدان ها اشاره داشته، تأاط میان یک آیه با آیات قبلی را نشیان و... است. سیوطی نیز در نوع شصت و دوِم کتابش انتقان، اقسام ارتب

(.221ی 218/ 2داده است )سیوطی، انتقان، . تناسب مضمونی میان سور همجوار2

ای کیه در های خطی، تناسب مضمونی میان سور همجوار است؛ یعنی میان دو سورهاز دیگر پیوستگیمونی وجود داشته باشد. گرچه باور به اند، ارتباط و پیوستگی مضمصحف کنونی در کنار یکدیگر قرار گرفته

توقیفی بودن چینش سور از سوی خداوند و یا کمینه به امر پیامبر )ص(، در تقویت این دیدگاه نقش مهمیی نظر از آن، همچنان امکان ُجستن ارتباط وجود دارد و ضرورتات این رویکرد بر تیوقیفی بیودن دارد؛ اما صرف

ها مترتب نیست.ترتیب سورهق( جیز 606الغیب از فتر رازی )ق( و مفاتیح 548البیان از فضل بن حسن طبرسی )یر مجم تفاس

اولین آثار موجود در زمینه تناسب مضمونی میان سور همجوار هستند. برای نمونه طبرسی در وجه کیفییت ٍ ... َعلیی کیلش َشیی»ارتباط سوره انعام با سوره قبلش مائده، معتقد است وقتی خداوند سوره مائده را با آییه

یِذی »کنید: ای آباز نمود که دنلت بر کمال قدرتش میخاتمه داد، سوره انعام را با آیه« َقِدیر یِه اله اْلَحْمیُد ِللهْرَض...

َماواِت َو اْْل (.422/ 4)طبرسی، مجم البیان، « َخَلَق السه

که هر دو « توقیفی بودن ترتیب سور» و همچنین« نظم قرآن»ها پیرامون رود گسترش دیدگاهاحتمال میهای فوق اهتمام ورزد. نیز از آنجا که مفّسر ها پیش آباز شده بود، طبرسی را بر آن داشت به پیوستگیاز قرن

های اعجیاز رود روایتی از حضرت رضا )ع( کیه یکیی از جنبیهاز علمای شیعی مذهب است، احتمال می (، در این موشکافی اثرگذار بوده باشد.130/ 2یه، قرآن را در نظم آن دانستند )ابن بابو

فارغ از نقطه آباز، این سیوطی است که ارتباط میان سور همجوار را تئیوریزه کیرد. او معتقید بیود هیر اصیلی »یافته و شارح مطالبی است که به اجمال در سوره پیشین آمده اسیت؛ او ایین مهیم را سوره، تفصیل

های کوتاه و بلند قرآن قابل مالحظیه اسیت )سییوطی، تناسیق الیدرر، ب سورهشناسد که در بالمی« قرآنیق( در وجیه کیفییت 1270(. در دوره معاصر نیز همین توجه پی گرفته شده است. از جملیه، آلوسیی )61

یکی از »نویسد: اند، میهای م منون و نور که در مصحف کنونی کنار هم آمدهتناسب مضمونی میان سورهرو در سیوره بعیدی یعنیی (؛ از این5م منان که در سوره م منون ذکر شده، حفظ فرج است )آیه هایویژگی

کنند و اموری مربوط بیدان همچیون قیذف و افیک، و نور، از احکام کسانی که آداب جنسی را رعایت نمی (.273/ 9)آلوسی، « همچنین زنا و مقابله با آن از طریق ازدواج، ستن به میان آمده است

231 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستان( تناسیب 1شیود: یان توجه آنکه در بالب موارد، تناسب دو سوره پیاپی از رهگذر این دو بررسی میشا

( تناسب دو سوره در شروع یا پایان. تناسب آباز سوره بیا پاییان سیوره 2خاتمه یک سوره با آباز سوره بعد؛ ی و ییا لفظیی باشید. بیرای پیشین بدان معناست که میان آباز یک سوره با پایان سوره قبل، ارتبیاط محتیوای

نمونه، فتر رازی چنین ارتباطی میان سوره ذاریات با سوره قبلش ق، ُجسته است. او معتقد است از آنجا که (، در ابتدای سوره ذاریات نییز 44در پایان سوره ق از وقوع حشر و زنده شدن مردگان بحث شده است )آیه

( ستن به میان آمیده اسیت )فتیر رازی، 6-5یامت )آیات های الهی و حتمی بودن برپایی قاز تحقق وعده28 /159.)

اما مقصود از تناسب دوم آن است که میان فواتح یا خواتیم دو سوره، ارتباط وجود داشیته باشید. بیرای عّلیت قیرار »نویسید: نمونه، دو سوره ذاریات و طور در آباز و پایان تناسب دارند. سیوطی در ایین بیاره می

طور بعد از سوره ذاریات، تشابه این دو سوره در آباز و پایان است. در آباز هر دو سوره، بحیث گرفتن سوره(. نزم بیه 124)سیوطی، معترک انقیران، « متقین آمده و پایان آن دو نیز با بحث کفار به پایان رسیده است

ت و بعد از آن به بحث متقیین های آن، مربوط به منکران قیامت اسذکر است، آباز هر دو سوره بعد از َقَسم آید.شود و از این جهت نیز مشابهت و پیوستگی به چشم میپرداخته می

اشاره داشت که در زمینه « تناسق الدرر فی تناسب السور»در پایان این بتش، باید به اثر سیوطی به نام ر این زمینه بایید بیه ایین میوارد ها به رشته تحریر درآمده و به چاپ رسیده است. از دیگر آثار دارتباط سوره

( نظیم الیدرر فیی 2( البرهان فی تناسب سور القرآن، نوشته ابیوجعفر بین الزبییر آندلسیی، 1اشاره داشت: ( جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، اثر محمید صیدیق 3الدین بقاعی، تناسب اآلیات و السور، از برهان

الغماری. ای از سور. تناسب میان مجموعه3

ای از سور، پیوستگی و هماهنگی بیش از دو سوره مورد توجه است؛ به عبارت در تناسب میان مجموعه(. بیرای ایین 7/ 1شود )ر.ک: بازرگان، های نزدیک به هم کاویده میای از سورهدیگر، ارتباط میان مجموعه

توان از دو منظر شاهد آورد و آن را بررسی نمود.نوع از تناسب، میها: در روایتی منسوب به پیامبر اکرم قسیم قرآن به چهار بتش و ُجستن ارتباط موضوعی میان آنالف( ت

(. 601/ 2تقسیم شیده اسیت )کلینیی، « مفّصل»و « مثانی»، «مئین»، «طوال»)ص(، قرآن به چهار بتش رهگیذر دنبیال بندی دستمایه برخی از معاصران قرار گرفته تا ارتباط موضیوعی سیور را از همیین این تقسیم

بتش را 4اشاره کرد که ارتباط هر یک از « انساس فی التفسیر»کنند. از جمله باید به سعید حّوی و اثرش -4149/ 8؛ 2410-2407/ 5؛ 1291-1289/ 3؛ 55-51/ 1تبیین کیرده اسیت )بیه ترتییب رک: حیّوی،

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 232های قیرآن در سیورهرهیافیت وحیدت موضیوعی »؛ برای توضیح بیشتر، ر.ک: آقیایی، 5496/ 10؛ 4158

شناسی، در مقدمه اثر خود به خواننده یادآور ، سراسر اثر(. این مفسر در مقام اصطالح«اْلساس فی التفسیراسیتفاده « مجموعیه»و « ِقسیم»هایی بحیث کنید، از واژگیان شود که هرگاه بتواهد از چنین پیوسیتگیمیداند که هرکس در آن بور کنید، بیه جنس اسراری میهای قرآن را از (. او ارتباط سوره31/ 1کند )حّوی، می

(. سیعید حیّوی 78/ 7؛ 25/ 1بندد )همیان، یابد و توّهم بشری بودن آن رخت برمیالهی بودن قرآن راه می/ 1حتی پا را فراتر نهاده، معتقد است کمال قرآن در وحدت و یکپارچگی تمام آیات و سیور اسیت )همیان،

27.) هایی که کلمیات ساس ظاهر کلمات و خصوصیات محتوایی: توضیح آنکه سورهب( ُجستن ارتباط بر ا

مشابه فراوانی دارند و یا از نظر موضوعی نزدیک به یکیدیگر هسیتند، میرتبط بیه شیمار آمیده و بیرای ایین (.66شود )ایازی، ها، نوعی اتصال محتوایی ُجسته میمجموعه

سف، ابراهیم، حجر اشیاره کیرد کیه در کنیار هیم قیرار های یونس، هود، یوتوان به سورهبرای نمونه میشوند و بعد از حروف مقطعه، توصیفی از قرآن کریم آمده است. البتیه شروع می« الر»اند و همگی با گرفته

آباز شده، اما در آنجا نیز بیه « المر»بین سوره یوسف و ابراهیم، سوره رعد آمده است که گرچه این سوره با اگیر کمیی »نویسد: ه، از قرآن بحث به میان آمده است. عالمه طباطبایی در این باره میدنبال حروف مقطع

و « طواسیین»، «المیرا ات»، «المیمیات»مانند -ها مشترک است هایی که حروف مقطعه آباز آندر سورهبیه ها از نظر مضمون و تناسب سییاق بیه هیم شیباهت دارنید؛یابی که آن سورهتدبر کنی، می -« حوامیم»

تْلیک »شود ... مثالت در آباز سیور حیوامیم، عبیارت ها دیده نمیها در سایر سورهطوری که شباهت بین آن(. گفتنی است ایین نیوع تناسیب بیشیتر در 8/ 18)طباطبایی، « یا عبارتی نظیر آن آمده است« آیاُت اْلکتاب

ست، طرح این نظرییه اسیت و در قرون متأخر مورد توجه قرار گرفته و آنچه موضوع ستن در بحث حاضر ا اینجا صحت یا نادرستی این فرضیه، مورد بحث نیست.

ای آیات و سورهای شبکهدسته دوم: پیوستگی

های قرآن کریم، فارغ از سیوره ای، کشف ارتباط یک سوره با دیگر سورههای شبکهمقصود از پیوستگیتر، برخالف هاست. به عبارت روشنر آیات سورهقبل و بعد، و همچنین کشف ارتباط آیات یک سوره با دیگ

های هاست، در پیوستگیهای خطی که مالِک جستن پیوند و ارتباط، همنشینی آیات و توالی سورهپیوستگیشیود. ای، دیگر چنین محدودیتی وجود ندارد و هر نوع مناسبت و ربطی میان سور و آیات کاوییده میشبکه

ای اشاره خواهیم کرد.های شبکهاع پیوستگیترین انودر این بتش، به مهم

233 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستانیق کشف نظائر معنوی1 . پیوستگی از طر

در لغت به معنای مثل و مانند است. به گفته خلیل بن احمد فراهییدی « نظائر»و جم آن « نظیر»واژه و مترادف ها نظر انداخته شود، گویی یکسانشود که وقتی به آنگفته می« نظیر»از آن جهت به مثل و مانند،

در راستای همین معنای لغوی، در اصطالح علوم قرآنیی نییز (.156/ 8شوند )خلیل بن احمد، انگاشته می(. نکتیه شیایان 440/ 1هاست )سییوطی، انتقیان، واژه نظیر به معنای نزدیکی دو مفهوم و معانی قریب آن

آیند، اما لفظ یا ریشه مشیترکی مییان می توجه آنکه گاه دو یا چند آیه از جهت مفهوم، نظیر یکدیگر به شمار رو، مفسر باید اشراف و حضور ذهن فراوانی از آیات قرآن داشته باشد.شود. از همینها مشاهده نمیآن

دو قسم از انواع نظائر معنوی به قرار زیر است:محتوا و منظور از مشابهت در مفهوم آن است که گاه دو یا چند آیه از جهتالف: مشابهت مفهومی:

شیود. بیرای نمونیه، ها مشاهده نمیشوند؛ در حالی که لفظ مشترکی میان آنمعانی، نظیر یکدیگر تلقی میُعیوا َفَسیْوَف َتْعَلُمیون»زمتشری و طبرسی معتقدند آیه ِإنه »( نظییر آییه 34)روم: « ِلیکُفُروا ِبما آَتیناُهْم َفَتَمته

ِذیَن یْلِحُدوَن ِفی آیاِتنا ... ؛ طبرسی، تفسییر 480/ 3( است )زمتشری، 40)فّصلت: ...« اْعَمُلوا ما ِشْئُتم الهسوره بقره و 167شود. نیز آیات (؛ حال آنکه لفظ مشترکی میان آن دو مشاهده نمی267/ 3جوام الجام ،

ییر سوره زخرف که مربوط به برپایی قیامت و افسوس دوزخیان از اعتماد به معبودان دوربین اسیت، نظ 38ا »... یکدیگرند: ُؤا ِمنه َأ ِمْنُهْم کما َتَبره ةت َفَنَتَبره ی ِإذا جاَ نا قاَل یا َلیَت َبیِنیی َو »(؛ 167)بقره: ...« َلْو َأنه َلنا کره َحته

(.566/ 1(. )ر.ک: مکارم شیرازی، 38)زخرف: « َبیَنک ُبْعَد اْلَمْشِرَقیِن َفِبْئَس اْلَقِریُن ای دیگر از جنس نظائر معنوی، همسانی در مصداق است؛ پیوستگی شبکهق: ب: همسانی در مصدا

هیا وجیود نیدارد، بیین دو آییه توان با جستجوی مصادیق یکسان در آیاتی که لفظ مشترکی میان آنیعنی میرا ارتباط برقرار نمود. مفّسر در این موارد نیز باید انس فراوانی با آیات قرآنیی داشیته باشید تیا آییات میرتبط

کیْم »( با فیراز 54)نمل: « َو ُلوطات ِإْذ قاَل ِلَقْوِمِه َأ َتْأُتوَن اْلفاِحَشَة َو َأْنُتْم ُتْبِصُرون»گردآورد. برای نمونه، آیه َأِإنهبیَل َو َتْأُتوَن فی نادیکُم اْلُمْنکر... جاَل َو َتْقَطُعوَن السه ا در هیر ( نظیر یکدیگرند؛ زیر29)عنکبوت: « َلَتْأُتوَن الرش

(.472/ 7دو آیه، ستن از مصداق یکسان ی عمل لواط ی به میان آمده است )رک: قرشی، لیَن »... ( و 11)أحقاف: « هذا ِإْفک َقدیم »... همچنین آیات وه

َ( نظییر 25)أنعام: « ِإْن هذا ِإنه َأساطیُر اْْل

سوی منکران قرآن زییر سی ال رفتیه اسیت. اند زیرا در هر دو آیه، منشأ وحیانی قرآن از یکدیگر قلمداد شده/ 8انید )ر.ک: کاشیانی، اند و به ارتباط این دو آییه اشیاره نمودهگروهی از مفسران به این مطلب اشاره داشته

(.195/ 18؛ طباطبایی، 470/ 8؛ حقی بروسوی، 313

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 234 . سیاق و انواع آن2

شیود، ر هجیری بسییار بیر آن تکییه میای در قرآن کریم که در قرون متأخهای شبکهاز دیگر پیوستگیهیای آن، عبیارت اسیت از: سیاق است. سییاق در اصیطالح، تعیاریف متعیددی دارد کیه یکیی از بهترین

هیا اثیر افکنید و بیر معنیای آنای از کلمات، جمالت و یا آییات، سیایه میساختاری کلی که بر مجموعه» اند:ا به چهار نوع تقسیم کرده(. پژوهشگران علوم قرآنی سیاق ر92)رجبی، « گذاردمی

شیود. گفتیه می« سییاق کلمیات»: به پی هم آمدن کلمات در ضمن یک جمله، الف( سیاق کلماتسیاق کلمه، اشکال گوناگونی دارد؛ مانند مبتدا و خبر، فعل و فاعیل، فعیل و ناییب فاعیل، فعیل و مفعیول،

ترین قیرائن هیا، از قیویدر تعییین معنیای واژه علیه. قرینه بودن این نوع سیاق و تأثیر آنمعطوف و معطوفسیاقی است؛ زیرا طبیعی است گوینده بلیغ، در هیچ شرایطی از کلمات مورد نظر خود، معیانی نامتناسیب

کند که با معنای دیگر کلمات سازگار باشد.کند و از هر واژه، معنایی را اراده میاراده نمیای دیگر در همان آیه، قرینه شیده و در ، یک جمله برای جمله: در این نوع از سیاقهاب( سیاق جمله

یذیَن کَفیُروا َأنه »تعیین معنای واقعی، اثرگذار است. برای نمونه، طبری درباره بتش نتست آیه َأ َو َلْم ییَر الهْرَض کاَنتا َرْتقات َفَفَتْقناُهما َو َجَعْلنا ِمَن اْلماِ کله َشی

َماواِت َو اْْل (، بیر 30)اْلنبییا : « 1َحی َأ َفال یْ ِمُنونٍ السه

ها از باران و مغلق بودن زمین از گیاهان ها و زمین، به معنای بسته بودن آسماناین باور است که رتق آسمانَو َجَعْلنا ِمَن اْلماِ »یافت. دلیل او، ادامه آیه است: بارید و گیاهی از زمین، رشد نمیاست؛ یعنی بارانی نمی

ها گشیوده شیدند و همچنیین زمیین در اثیر به عبارت دیگر با نازل کردن باران، هم آسمان«. ٍ َحیَشی کله (.15/ 17باران، گیاهان را در بستر خود رویاند )طبری،

گویند. سیاق آیاتی که از ییک جملیه می« سیاق آیات»: گاهی به از پی هم آمدن آیات ج( سیاق آیاتهاسیت. دهنید، در حکیم سییاق کلمهپیشین یا پسین، یک جملیه را تشیکیل میکمترند و همراه با کلمات

ها اند که بیشتر آیات این چنین هستند، سیاق آنهمچنین آن دسته از آیات که یک جمله یا بیش از یک جمله هاست.در حکم سیاق جمله

و بر این باور است کیه داند سوره ذاریات را یک سیاق می 51الی 20برای نمونه عالمه طباطبایی آیات های الهی که بر وحدانیت خداوند در ربوبییت و رجیوع امیر تیدبیر بیه سیوی این آیات به تعدادی از نشانه

اش، امکان فرستادن دین الهی از طریق رسالت بلکه وجوب آن اسیت اوست، دنلت دارد؛ اموری که نزمه (.373/ 18)ر.ک: طباطبایی،

را از آب قرار دادیم؟! آیاا یاها را از یکدیگر باز کردیم و هر چیز زندهها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنآیا کافران ندیدند که آسمان. 1 ؟!آورندیمان نمای

235 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستان(. 103ی 100انجامد )رجبی، گیری سیاق میها، به شکل و توالی سوره: گاهی تتابهاد( سیاق سوره

اند، از نظر توان گفت سه سوره محمد، فتح و حجرات که در مصحف کنونی در کنار هم آمدهبرای نمونه میها پییامبر کنند و متاطب همه آنمضمون و محتوا بسیار به یکدیگر نزدیک بوده و سیاق واحدی را دنبال می

ها، گاه مالکیی بیرای محیک و نقید برخیی (. نکته شایان توجه آنکه سیاق سوره7/ 1ص( است )بازرگان، )روایات و یا اقوال تفسیری بوده است )برای نمونه، نقد برخی اقوال تفسیری که با شأن حضرت یوسیف )ع(

(.133ی 130/ 11سوره یوسف، ر.ک: طباطبایی، 28-26و 24ناسازگار است با سیاقی برآمده از آیات توان گفت انیواع سییاق بیه ارتبیاط و پیوسیتگی بیین آییات و سیور گفته، میبا توجه به توضیحات پیش

های قرآن کریم است. از این رهگذر های ُجستن پیوستگی بین سورهانجامد و سیاق آیات، یکی از روشمی ارتباط داد. های متتلف که دارای سیاق یکسان هستند، پیوند وتوان به سورهمی

. موضوع مشترک3های متتلف قیرآن را بیر ای سورهتوان پیوستگی شبکههایی است که میموضوع مشترک، از دیگر روش

(. توضیح این بتیش، نییاز بیه دو مقدمیه دارد و ییا بیه 20دست آورد )معرفت، تناسب آیات، اساس آن بهوضوعات متتلف طرح شده در ییک سیوره، در ( م1فرض اساسی استوار است: تر، بر دو پیشعبارت دقیق

( تکرار مضیامین بیه ظیاهر یکسیان در قیرآن، ارتبیاط مسیتقیمی بیا 2خدمت هدف اصلی آن سوره است؛ هایی دارد که در آن ذکر شده است؛ اصالت همین امر به تفاوت در بیان جزئیات و موضوع اصلی سوره یا سوره

هیای متتلیف داسیتان حضیرت توان بیه پرداختنمونه، می انجامد. براینحوه ورود و خروج به بحث می های متتلف اشاره داشت.موسی )ع( در سوره

های قیرآن، در بازگشت به بحث اصلی و با توجه به مقدمات فوق باید گفت، تکرار موضوعات در سورهامین همان سیوره تواند به کشف ارتباط و پیوستگی بین مضهایی با هم دارند، اما همین امر میگرچه تفاوت

توان به این موارد اشاره داشت: های متتلف کمک نماید. در مورد پیوستگی مطالب یک سوره، میو یا سورههای منیدرج در آن بیر مسیأله توحیید تکییه ای اثبات وحدانیت خداوند باشد، قصیهاگر محور اصلی سوره

کید بر نجات مدارند. به همین ترتیب، اگر سوره های رهیایی از چنگیال منیان باشید، داسیتانای در مقام تأای جهاد با مشیرکان باشید، قصیه مقاومیت شود و چنانچه موضوع مشترک سورهمشرکان و کافران تکرار می

(.190گر، شود )خامهجبهه حق در رویارویی با دشمنانشان بازتاب داده میبیراهیم )ع( بیا آزر و قیومش توان به داستان محاجیه حضیرت ابرای موضوع مشترک در چند سوره، می

های انعام، توبه، مریم، انبیا ، شعرا ، صافات، زخرف و ممتحنه آمده است. اشاره کرد. این داستان در سورهدهد که هر کدام از این فرازهیای داسیتان، مکّمیل های برگزیده از این داستان نشان میتأمل دقیق در قسمت

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 236های قیرآن تان، شایسته است همه ابعاد و جوانیب آن کیه در سیورهدیگری است؛ لذا برای فهم بهتر این داس

ها ( و نوعی پیوستگی را در این سیوره65کار، پور، و دیمهکریم پراکنده شده، مورد توجه قرار گیرد )مصالییها را به ییک تواند آنهای نور، احزاب و تحریم است که مینشان داد. نمونه دیگر، موضوع خانواده در سوره

ها قابیل ای میان آنها، مشترک بوده و از این طریق، پیوستگی شبکهموضوع این سوره جموعه تبدیل سازد؛م (.20درک است )ر.ک: زارع زردینی،

ای آیات درون یک سوره نیز قرار گیرد. های شبکهتواند دستمایه جستار در پیوستگیموضوع مشترک میای بیه وهان معاصر، پیوستگی آیات هر سوره را در قالب نظرییهبرای نمونه، محمدحسین برومند از تفسیرپژ

طرح کرده است؛ او معتقد است معمونت آیات هر سوره، تعدادی خطوط « های ارتباطیخطوط و شبکه»نام تواند حاوی خطوط فرعی نییز باشید. بیا اسیتتراج خطیوط اصیلی و فرعیی، اصلی دارد که این خطوط می

گفتیار خطیوط و ای آییات ر بنمایید )برومنید، درسشود تیا ارتبیاط شیبکهبایست نقاط تالقی کشف می های ارتباطی، سراسر اثر(.شبکه

. غرض مشترک4بیرض »جیویی های قیرآن کیریم، پیای سیورههای طرح شده درباره پیوسیتگی شیبکهاز دیگر فرضیه

در میورد اخییر، است. تفاوت برض مشترک با پیوستگی از طریق موضیوع مشیترک آن اسیت کیه« مشترککنید؛ امیا در بیرض مشیترک، هیدف صرف تکرار مضمونی مشابه در جستن ارتباط و پیوستگی کفایت می

گیرد. برای نمونه، عالمه طباطبیایی ای مشابه، مبنا و مالک قرار میاصلی یک سوره ی در کلیت آن ی با سورهری به یکدیگر دارند تیا بیدانجا کیه گوییا داند؛ زیرا شباهت بسیابرض سوره حدید و تغابن را مانند هم می

(. در هر دو سوره نیز اهل ایمان به انفیاق 143/ 19ای از سوره حدید است )طباطبایی، سوره تغابن، خالصه(. شایان ذکر آنکه در بحث از ُجستن برض مشترک سیور، 294/ 19اند )همان، در راه خداوند تشویق شده

ضرورتی ندارد. در مثال فیوق، سیوره حدیید، پنجیاه و هفتمیین و سیوره ها آیی دو سوره و مجاورت آنباهمتغیابن، شصیت و چهیارمین سیوره براسیاس ترتییب مصیحف اسیت. دقیقیات همیین عیدم تیوالی، تفییاوت

سازد.ای را روشن میهای خطی و شبکهپیوستگیهایی که در پی همدیگر نازل سورهاند، میان ها پرداختههمچنین محققانی که به تعیین ترتیب نزول سوره

اند قائل به ارتباط و پیوستگی هستند. برای نمونه، رستگار جویباری در اثرش، تفسیر البصائر با ییادکرد شده؛ برای میوارد 73/ 44ها ارتباط برقرار کرده است )رستگار جویباری، مضامین سوره حدید و زلزال، میان آن

(.15-13زاده و آزادی، لمیزان، ر.ک: فقهیدیگری از برض مشترک در تفسیر ا

237 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستانهای گردد که در آن یکی از خللدلیل اصلی اهمیت یافتن برض مشترک، به مباحث علم بالبت بازمی

انجامد و اثربتشی دانند؛ امری که به نارسایی در کالم میدر جمله می« تعقید»اصلی در فصاحت کالم را اعیم از -خوردگی و پیچییدگی در کیالم ح بیشتر آنکه هرگونه گرهدهد. توضیگفته را در متاطب کاهش می

که شنونده را در دریافت پیام، متحیر و سرگردان کند، نوعی تعقید است. همچنین چنانچه -لفظی یا معنوی متکلم از هر دری ستنی گوید و ارتباطی معنادار و مشتص مییان سیتنانش یافیت نشیود، تعقیید تحقیق

ترین اصول فصاحت و بالبت است توان گفت اصل انسجام در ستن، یکی از بدیهین میپذیرد. بنابرایمیرو، قرآن کریم که در بلندترین قلیه فصیاحت و اوج که هر ستنوری در رعایت آن سعی تمام دارد. از همین( و همین بیاور، اسیاس نظرییه بیرض 99ی 98گر، آسمان بالبت جای دارد، از تعقید برکنار است )خامه

هاست.مشترک در سورهکه در قرون میانی، ارتباط میان آیات و سیور تیا حیدودی در تفاسییر نشیان داده گفتنی است بعد از این

های قیرآن انسجام و وحیدت سیوره»یا « سوره به مثابه کّلیت واحد»شدند، در سده چهاردهم هجری موج شیخ محمد عبده « تفسیر المنار»ی چون جای جهان اسالم شکل گرفت. این دیدگاه در آثاردر جای« کریم

نظیم »عالمیه طباطبیایی و « المیزان فی تفسیر القرآن»سید قطب، « فی ظالل القرآن»و محمد رشید رضا، انسجام قرآن از نظریه تا عمل: مقایسه روش فراهی، »مهدی بازرگان قابل ردیابی است )ر.ک: آقایی، « قرآن

هیا را انجیام داده اسیت، ترین تالشسانی که در این زمینه، جدی(. شاید یکی از ک73، «اصالحی و حّویها ستن گفت، بلکه از وحیدت حمیدالدین َفراهی، عالم پاکستانی باشد. او نه تنها از انسجام درونی سوره

گییرد کیه دارای سیه م ّلفیه ترتییب، کّل قرآن، ستن به میان آورد. او نظم یا نظام را به معنای پیوسیتگی میهای قبیل و دهد و رابطه آن را بیا سیورهو وحدانیت است؛ امری که به هر سوره، تمامیت و کلیت میتناسب

نامد. او معتقد است آیات هر سوره، آن سوره می« عمود»سازد. او موضوع اصلی هر سوره را بعد، روشن میسوره تصدیق شود )ر.ک: نمایانند که این عمود، کشف و محوریت آن در تنها زمانی مفهوم کامل خود را می

(.159ذوقی، اند. بیرای نمونیه، امیین لذا این معاصران هستند که بیش از همه از مبحث برض مشترک سیود ُجسیته

گیرنید احسن اصالحی، سید قطب و عالمه طباطبایی، سوره را به مثابه یک واحد منسجم و کلی در نظر میکنند؛ اصطالحاتی کیه بیه ترتییب از استفاده می« ضبر»و « محور»، «عمود»و از تعابیر متتلفی همچون

(. افزون بیر سیه شتصییت فیوق، 56اند )حری، سوی اصالحی، سید قطب و عالمه طباطبایی به کار رفتهتوان با دقت در کلمیات بیه کیار رفتیه در ییک سیوره و باید به مهدی بازرگان اشاره داشت که معتقد بود می

نتاید متتلفی از جمله کشف برض مشترک و موضوع اصلی دست یافت. او ها، به مقایسه آن با دیگر سوره

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 238ای به همان نسبت، طور طبیعی باید از هر واژهکل قرآن باشد، به %5فرضات اگر حجم یک سوره »نویسد: می

دهید برابر( شده باشد، نشیان می 10) %50در آن سوره به کار رفته باشد. اما اگر این نسبت، مثالت تبدیل به کید و تمرکز سوره، روی واژه مورد نظر زیاد است و می توان آن را به عنوان میالک و معییار ارتبیاط، میورد تأ

و « سیبیل»، «منیافقین»، «یتامی»، «ولد»، «وصیت»بررسی قرار داد. به عنوان مثال در سوره نسا ، کلمات یم که این سیوره روی خیانواده، ارحیام و برکار رفته است. از اینجا پی میهای قرآن به... بیش از سایر سوره

« رسیوله»قیرآن دارد، کلمیه 30به 1شناسی بیشتر توجه دارد. یا اینکه در سوره توبه که حجمی معادل مردمبار تکرار شده است. این تعداد نزدیک به یک سوم کاربرد این کلمه در کل قرآن است. این نسبت از نظر 26

پیامبر، از محورهیای « رسول خدا بودن»دهد موضوع یعی است و نشان میبرابر بیش از حد طب 10آماری، (.10/ 1)بازرگان، « اصلی سوره توبه است

آهنگ و تناسب فواصل آیات. نظم5تناسیب و همیاهنگی در »ویژه سج که در کتب علوم قرآنی از آن با عنوان توجه به آهنگ جمالت و به

/ 2شود، همواره مورد توجه بوده اسیت )ر.ک: سییوطی، انتقیان، می یاد« بندهای آیات قرآنفواصل و پایانویژه یافتن پیوستگی آیات و سور، (؛ اما به عنوان روشی برای تفسیر آیات و به83؛ طاهرخانی، 205ی 204

کمتر مورد اهتمام بوده و تنها برخی از پژوهشگران معاصر همچون مستنصر میر، بدان پرداخته است )ر.ک: خصیوص در شیماری از (. از دیدگاه وی، آهنگین بودن آیات قرآن و رعایت فواصل کیه به331ی 330میر، مایه ُجستن ارتباط بین آیات و سور باشد.تواند دست(، می330های مکی، نمود بیشتری دارد )همان، سورهدهید، ه دسیت میبه عنوان نمونه، سوره تکویر که به لحنی تقریبات حماسی، تصویری از پایان جهیان بی

آهنگ سوره تکیویر اسیت، بیه وزن و هم(. دقیقات سوره انفطار نیز که هم330ماند )همان، اساسات به شعر می وقای قبل از قیامت اشاره دارد:

سوره انفطار سوره تکویر

َرْت )» ْمُس کوش (1ِإَذا الشهُجوُم اْنکَدَرْت ) (2َو ِإَذا النُّ

(3ْت )َو ِإَذا اْلِجباُل ُسیَر َلْت ) ( ...4َو ِإَذا اْلِعشاُر ُعطش

(«14َعِلَمْت َنْفس ما َأْحَضَرْت )

ماُ اْنَفَطَرْت )» (1ِإَذا السه (2َو ِإَذا اْلکواکُب اْنَتَثَرْت )

َرْت ) (3َو ِإَذا اْلِبحاُر ُفجش (4َو ِإَذا اْلُقُبوُر ُبْعِثَرْت )

َرْت َمْت َو َأخه («.5) َعِلَمْت َنْفس ما َقده

239 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستانهای قرآن کیریم، تناسیب و توان بر اساس آن، بین سورههایی که میتوان گفت یکی از روشبنابراین می

کنیم کیه آهنگ و تناسب میان فواصل آیات قرآنی است. البتیه اذعیان مییارتباط برقرار کرد، استفاده از نظم وان دیگری باید برداشته شود.های فرابرای تبدیل این فرضیه به نظریه و اثبات آن، هنوز گام

های آیات و سورمروری بر سیر جستجو در پیوستگی

چنانکه گذشت، نتستین فردی که به صورت ویژه بر علم تناسیب آییات و سیور تمرکیز کیرد، ابیوبکر های جیدی (. بعد از او، نتستین تالش132/ 1ق( است )ر.ک: زرکشی، 324عبدالله بن محمد بن زیاد )

نظیم موجیود »توان در مباحث کالمی اعجاز قرآن ذیل مبحث های آیات و سور را میپیوستگی برای ُجستنق( و عبیدالقاهر جرجیانی 403مشاهده کرد. کسانی چون ابوبکر بیاقالنی )« میان واژگان و عبارات آیات

ئیل اعجیاز ق( این باور را تروید دادند که نظم موجود میان واژگیان و عبیارات قرآنیی، از جملیه دن 471) (.68؛ جرجانی، 30شود )باقالنی، محسوب می

اما این مفسران و علمای علوم قرآنی بودند که برای پیشبرد مباحث تفسیری و بسط دادن به توضییحات ارتبیاط مییان آییه بیا »، «ارتبیاط درون ییک آییه»ها برآمدند. تمرکز بیر قرآنی خود، در جستجوی پیوستگی

در این آثار بیه « هاارتباط یک سوره با سوره قبل و بعد و یا گروهی از سوره»ی و حت« فرازهای پیش و پس آنق( در پایان برخیی از آییات، 548البیان، فضل بن حسن طبرسی )خوبی نمایان است. از جمله در مجم

سوره 217ای )برای نمونه آیه آیهدهد؛ گاه ارتباط درونرا جز عناوین اصلی کتاب خویش قرار می« النظم»( و در برخی موارد، ارتباط میان یک آیه با آییات قبیل را بررسیی کیرده اسیت 553ی 552/ 2بقره: طبرسی،

(.646/ 2سوره بقره: طبرسی، مجم البیان، 261)برای نمونه آیه ق( 794های مذکور، در قرن هشتم و دهم، زرکشی )های طبرسی در نشان دادن ارتباطعالوه بر تالش

اند. زرکشی نوع دوِم کتاب البرهان فی علوم القرآن را به ها را نشان دادهق( نیز این نوع ارتباط 911و سیوطی )هایی از ارتباط یک سوره با سوره قبل اشیاره کیرده اختصاص داده و به نمونه« معرفه المناسبات بین اآلیات»

تقان، فصلی را به فیواتح سیور و (. سیوطی نیز در نوع شصت و دوِم ان135ی 134/ 1است )ر.ک: زرکشی، هایی از ارتباط ییک سیوره بیا سیوره قبیل، اشیاره داشیته اسیت )ر.ک: خواتیم آن اختصاص داده و به نمونه

(.225ی 224/ 2سیوطی، انتقان، ها در دوره معاصر، های علمای متقدم و متأخر، استفاده از انواع روابط بین آیات و سورهفارغ از کوشش

انید مثابه یک واحد منسجم و کلی در نظر گرفتهتری یافته است؛ تا جایی که برخی، سوره را بهناهمیت فزوانید آن را در مقیام (. همچنین در آثار متعدد، مباحث نظری آن را پیش برده و تیالش کرده56)ر.ک: حری،

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 240اش یعنیی تفسییر قیرآن بیه عمل به کار بندند. از جمله باید به عالمه طباطبایی اشاره کرد که مبنای تفسیری

تیوان گفیت هرچیه از صیدر جای اثر(. در نتیجه میقرآن، مبتنی بر یافتن آیات نظیر است )طباطبایی، جایهای آیات و سیور، اهمییت بیشیتری یافتیه ایم، مبحث پیوستگیاسالم و قرون نتستین و میانه فاصله گرفته

هیای آن فرضها و پیشماییهتر شده و سیر بن، پیچیدههایی که در این باره طرح گشتهاست. همچنین دیدگاه بوده است.« آهنگهای ادبی و نظمتوجه به جنبه»و « فواید تفسیری»، «باورهای کالمی»

ها درباره پیوستگی آیات و سورخاستگاه دیدگاهاز های اخیر، بحث از پیوستگی آیات و سیور بییشهای پیشین مقاله مالحظه شد که در سدهدر بتش

هایی تمام اعصار گذشته بوده است. در این بتش به چرایی این رشد خواهیم پرداخت؛ از جملیه خاسیتگاههای فرضپیشبرد مباحث تفسیری و ظهور پیش»، «دفاع از نظم و چینش آیات و سور»ایم که شناسایی کرده

« رش نیاز به تفاسیر موضیوعیگست»و « بنیان و روش تفسیری قرآن به قرآناهمیت یافتن تدبر متن»، «جدید شود.است که در ادامه، به هر یک با توضیحی متتصر اشاره می

. دفاع از نظم و چینش آیات و سور1دفاع از نظم آیات و سور و بحث درباره آن، امری نیست که در دوره حاضر پدید آمده باشد؛ اما توجه به

های اخیر، اهمیت بیشتری ث از نظم و چینش در سدهدهد بحها در این حوزه، نشان میحجم انبوه فعالیتها درباره ارتباط آیات و چینش سیور در عصیر حاضیر یافته است. سعید حّوی دقیقات به فزونی گرفتن پرسش

(.9/ 1اشاره کرده است )حّوی، همچنین هیچ بعید نیست پررنگ شدن نقدهای خاورشناسان نسبت به نظیم قیرآن ی چیه در مباحیث

ه ادبیات و چه مباحث تاریتی مربوط به جم و تدوین قرآن ی در این گرایش، اثرگذار بوده باشد. نظری حوزها های مرتبط با جم و تدوین قرآن، چینش فعلی آیات در سیورهبرای نمونه آنتونی ولش با استناد به گزارش

Welch, 1986, ppیسیت )داند و برای آن ارزش تفسیری قائل نرا به همان صورت اولیه و نازل شده نمی417-418; Welch, 1997, pp886-888( م( نیز ویژگی سبک قرآن را در گسستگی آن 1992(. مولر

م( در اشیاره بیه ایین سیبک گسسیته، بیر 1930( و نولدکه )Introduction to the Quran, 72داند )میم( نییز از 1900(. بالشر )Rabinson, 1999, p 68کند )فراوانی تغییر ضمیر و تعویض گوینده تکیه می

(. این در حالی است که بسیاری 301نمود ناپیوسته قرآن و تکرارهای آن ستن به میان آورده است )بالشر، ها در سور، امری تیوقیفی و بیا دسیتور و نظیر ها و طرز قرار گرفتن آناز عالمان مسلمان معتقدند ترتیب آیه

(. بنابراین طبیعی است افزون بر 574؛ رامیار، 81ت، تاریخ قرآن، پیامبر اکرم )ص( بوده است )ر.ک: معرف

241 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستانمباحث کالمی و تاریتی در دفاع از نظم و چینش آیات و سور، واکنش دیگر مسلمانان در قالیب نظرییات

نظریه بالبت سیامی/ »های محققان بربی از جمله پیوستگی تجلی یافته باشد. البته در اینجا باید به دیدگاههای جدییدی مطیرح نیل رابینسون اشیاره کیرد کیه پیوسیتگی« نظریه نظم»میشل کویپرس و « ارننظم متق

(.190-156؛ رابینسون، 33-4؛ مکوند و شاکر، 9-7اند )برای توضیحات بیشتر، ر.ک: کویپرس، کرده های جدیدفرض. پیشبرد مباحث تفسیری و ظهور پیش2

سور، دست یافتن به نکات و فواید تفسیری است؛ یعنی های آیات ویکی از اهداف ُجستار در پیوستگیکوشد با دنبال کردن ارتباط سور و آیات، نکات جدیدی فراچنگ آورده و برای متاطب خویش به مفسر می

های پیشین بدان اشیاره شید. از جملیه هایی نیز پدیدار شدند که در بتشفرضرو پیشثبت آورد. از همینها را اسیاس فهیم اشاره کرد که مرّوجان این نگرش معتقدند باید پیام سوره« هاوحدت برض سوره»باید به

عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد که پیرامیون همیان بیرض آیات سوره تلقی کرد و برض سوره بهارتبیاط مفهیومی »، «تیوقیفی بیودن ترتییب سیور»های مهم دیگر، فرض(. پیش27اند )شحاته، نازل شده

داشیت هیم مباحیث و ... است که هر یک، مفسیران را وامی« های مندرج در روایات پیامبرعه سورهمجمو های خویش را تقویت کنند و هم آیات و سور را بر اساس آن تفسیر نمایند.نظری فرضیه

بنیان و روش تفسیری قرآن به قرآن. اهمیت یافتن تدبر متن3های کشف روابط و پیوستگی آیات و سیور را در دو ستگاهتوان حداقل بتشی از خادر سده حاضر، می

های پیجویی نمود. توضیح آنکه در سده« روش تفسیری قرآن به قرآن»و نیز « بنیانتروید تدبر متن»جریان اخیر، تدبر در قرآن مورد توجه ویژه قرار گرفته است؛ خصوصات با این تفصیل که همگان باید بیه فهیم قیرآن

گفتار تاریخ تفسیر قیرآن های نوین و جدیدی از آیات ارائه کنند )ر.ک: پاکتچی، درسداشتروی آورده و بر (.90ی 68؛ میرحسینی، 183کریم،

از جمله طرفداران تدبرگرایی در قرن حاضر، کیوان قزوینی و علی صیفایی حیائری هسیتند. در تفسییر به سنت تفسیری مواجهیم و به ندرت بیه کیوان قزوینی و آثار تفسیری علی صفایی، با نوعی گسست نسبت

شود تنها از خود قرآن در تفسیر و فهم بهره گرفتیه دهند؛ در مقابل کوشش میتفاسیر پیش از خود ارجاع میاش، به این نکته اشاره داشته که رجوعی شود. عباسعلی کیوان قزوینی به صراحت در توضیح روش تفسیری

/ 1گیرد )همیان، ( و تنها از خود قرآن بهره می80و 69/ 1وان قزوینی، به تفاسیر گذشتگان نتواهد کرد )کیاش نیز انعکیاس (. همچنین استفاده اندک علی صفایی از مناب تفسیری و روایی، حتی در دوران زندگی80

(. افزون بر ایین، او در طعنیه بیه 30یافته و چنانکه خود اشاره کرده، مورد بازخواست قرار گرفت )صفایی، هیا، عظمیت و دانیش نویسینده، چشیم را هایی هست که با خواندن آنکتاب»نویسد: فاسیر کالسیک میت

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 242ها در این میان، مثله شده و از دست رفته و هماهنگی و روابط کند؛ در حالی که آیهگیرد و دل را اسیر میمیکید او بر 4)صفایی، رشد، « ها، فراموش گردیده استآن دقیقات « هماهنگی و روابط آیاتاز میان رفتن »(. تأ

هایی در تفسییر به پیوستگی مورد بحث ما اشاره دارد. کیوان قزوینی نیز به ارتباط آییات و چنیین پیوسیتگی(. شایان یادکرد است، هنگیامی کیه از ییک 169-168پور و میرحسینی، توجه داشته است )ر.ک: مصالیی

کیید های دانسو بر فهم صحیح قرآن همگام با پیشرفت ش بشری به منظور اصالح دین و دنیای مسلمانان تأ یابد.های سنتی، ناکارآمد تلقی گردد، تفسیر قرآن به قرآن اهمیت فراوانی می، و از سوی دیگر روش1شود

گراییان، تبلییغ و تحول بنیان، باید به تفسیر قرآن به قرآن اشاره کرد که نتست توسیطافزون بر تدبر متن، دایرةالمعیارف «تفسییر»گرا نیز مورد توجه قیرار گرفیت )پیاکتچی، درید در محافل سنتتتروید شد و به(. در این روش با پذیرش حجیت ظواهر کتاب، قیرآن بیه عنیوان نتسیتین مفسیر 733/ 15بزرگ اسالمی،

ییا ( و 118/ 1گییری از اخبیار )طباطبیایی، توان بدون بهرهشود که میشناخته شده و حتی این ادعا طرح می( به تفسیر و مراد قرآن، راه برد. ُپر واضح است کیه 398ی 397معارف عقلی )جوادی آملی، قرآن در قرآن،

از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و یکی از « کشف پیوستگی و ارتباط آیات»در روش تفسیری قرآن به قرآن، روسیت کیه ُجسیتارهایی همین (. از68ی 67شود )ر.ک: جوادی آملی، تسنیم، ارکان اصلی محسوب می

درباره ارتباط آییات و چگیونگی ییافتن نظیائر در روش تفسییر قیرآن بیه قیرآن بیه نگیارش درآمیده اسیت ، سراسر اثر( تا جوابگوی نیازهای «چگونگی یافتن نظائر آیات در روش تفسیر قرآن به قرآن»پور، )مصالیی

روشی این منهد باشد. ی. گسترش نیاز به تفاسیر موضوع4

های آدمیان بسیار گسترش یافته است و مسلمانان به عنوان افرادی پایبند در عصر حاضر، نیازها و س الهای خویش را در قرآن کریم بجویند. از سوی دیگر، بیر مسلمانان نییز به اسالم، عالقه دارند پاسخ پرسش

رو و با توجه بیه پراکنیدگی همین (. از55جویای دیدگاه قرآن پیرامون مسائل مورد نظرشان هستند )جلیلی، ناپذیر شده و اهمیت شیایان تیوجهی یافتیه اسیت؛ مطالب در قرآن کریم، نگارش تفاسیر موضوعی اجتناب

ای واحد را یکجا جم کرده و موشکافانه میورد بحیث قیرار تفاسیری که همه جوانب متتلف فراگرد مسئله دهد.می

ز تفاسییر اشیاره کیرده و آن را تنهیا مسییری دانسیته کیه محمدباقر صدر به ضرورت نگارش این نیوع اهای اساسی قرآن کریم و دین اسالم دسیت یافتیه و آن را از ایین توانند به نظریهمسلمانان از رهگذر آن، می

بازر یرةالمعاار دا ،«یرتفسا »، ر.ک: پااکتیی، اصالح دینی در ساده اارار نگذار جریابنیان، الدین اسدآبادیجمالدر سخنی از سید . 1

. 733 /15 ی،اسالم

243 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستاندهد یکی از ابزارهای روشیی (. حال، سیری در تفاسیر موضوعی نشان می33طریق، عرضه بدارند )صدر،

(. نییز در 323/ 8های آیات و سور اسیت )اسیعدی، ها و پیوستگیقرآن و یافتن ارتباطآنان، تفسیر قرآن به روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم به این نکته اشاره رفته است که محقق و پژوهشگر باید به ارتباط آیات

وعی بیه (. بنابراین نضد و رشد رویکرد موضی116-113با سراسر سوره توجه داشته باشد )مرادی و لسانی، پردازی و کاربست مبحث پیوستگی آییات و سیور بیوده های نظریهآیات قرآن کریم، قطعات یکی از خاستگاه

است.

گیرینتیجهگردد که البتیه بازتیابی های نتستین هجری بازمی. پیشینه بحث درباره پیوستگی آیات و سور، به سده1

وره معاصر، استفاده از انواع روابط آیات و سیور، اهمییت ویژه در داندک داشته است؛ اما در قرون میانه و به پژوهان بوده است.تری یافته تا بدانجا که مالک اصلی در روش تفسیری برخی از قرآنفزون

بنیدی ای ردهتوان در دو دسته خطی و شیبکههای پیوستگی آیات و سور را می. انواع نظریات و فرضیه2در ایین میوارد قابیل جوید، دو آیه یا دو سوره متوالی را پی میهای خطی که پیوستگیها درباره دیدگاهنمود.

های همجیوار و تناسیب مییان تناسیب مضیمونی مییان سیورهتناسیب آییات ضیمن سیور، :مشاهده است ای از سور.مجموعه

عید ها، فارغ از سوره قبل و بای، کشف ارتباط یک سوره با دیگر سورههای شبکه. مقصود از پیوستگی3اند از: نظیائر های قرآن است که انواع آن عبارتو همچنین کشف ارتباط آیات یک سوره با دیگر آیات سوره

آهنگ آن.معنوی، سیاق، موضوع مشترک، برض مشترک و تناسب فواصل آیات و نظم های پیوستگی آیات و سور، ارتباط وثیقی با مباحث کالمی به منظیور اثبیات اعجیاز. نتستین تالش4

گردد و مفسیران و ها به علیم تفسییر بیازمیمایهقرآن از طریق نظم چینش آیات داشته است. اما بیشترین بنکردند. علمای علوم قرآنی از رهگذر ارتباط آیات و سور، شرح و تبیین هر چه بیشتر آیات قرآنی را دنبال می

هرچه از دهد در این بحث نشان میریتی سیری تاها متأثر از همین عامل بوده است. دقیقات بیشترین فرضیههای آییات و سیور، اهمییت بیشیتری یافتیه و ایم، مبحیث پیوسیتگیهای نتستین و میانه فاصله گرفتهسده

گی و تکامل گذارده است.پیچید شده رو بههایی که در این باره طرح دیدگاهتیوان در ایین میوارد سیور را می ها در دوره معاصر، پیرامون پیوسیتگی آییات وهای فرضیه. خاستگاه5

های جدید، اهمییت فرضجست: دفاع از نظم و چینش آیات و سور، پیشبرد مباحث تفسیری و ظهور پیش .موضوعی بنیان و روش تفسیری قرآن به قرآن و در نهایت، گسترش نیاز به تفاسیریافتن تدبر متن

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 244 منابع

یم .1373رآن الکریم، ، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالققرآن کر ق. 1378، تهران: نشر جهان، عیون أخبار الرضاابن بابویه، محمد بن علی،

ق. 1404، قم: مکتب انعالم انسالمی، معجم مقاییس اللغةابن فارس، أحمد بن فارس، ق. 1419بیروت: دار الکتب العلمیه، ، تفسیر القرآن العظیمابن کثیر، اسماعیل بن عمرو،

ق. 1414، بیروت: دارصادر، لسان العربمحمد بن مکرم، ابن منظور، ق. 1420، بیروت: دار الفکر، البحر المحیط فی التفسیرابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف،

یم، «ای تفسیری برگرفته از خود قرآنتفسیر قرآن به قرآن: شیوه»اسعدی، محمد، .1389، دایرةالمعارف قرآن کر .1380، تهران: نشر هستی نما، یوسته قرآنچهره پایازی، محمد علی،

، 144، ش کتااب مااه دیان، «انسجام قرآن از نظریه تا عمل: مقایسه روش فراهی، اصالحی و حیّوی»آقایی، علی، 1388.

، 56، شیماره های قرآنایپژوهش، «های قرآن در اْلساس فی التفسیررهیافت وحدت موضوعی سوره»_______، 1387.

ق. 1415، بیروت: دارالکتب العلمیه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیمعبدالله، آلوسی، محمود بن .1372، تهران: انتشارات قلم، نظم قرآنبازرگان، عبدالعلی،

ق. 1421، بیروت: دارالکتب العلمیة، إعجاز القرآنباقالنی، محمد بن الطیب، .1393سال اول ، دانشکده الهیات میبد، نیمیهای ارتباطگفتار خطوط و شبکهدرسبرومند، محمدحسین،

.1378، ترجمه: محمود رامیار، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسالمی، در آستانه قرآنبالشر، رژی، ، زییر نظیر موسیوی بجنیوردی، تهیران: انتشیارات مرکیز دایرةالمعارف بارر اسایمی، «تفسیر»پاکتچی، احمد،

.1387دایرةالمعارف، یمدرس_________، یخ تفسیر قرآن کار پور، تهیران: انجمین علمیی تنظییم و وییرایش: محمید جیان ،گفتار تار

.1387دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق )ع(، ق. 1422، بیروت: دار إحیا التراث العربی، الکشف و البیانثعلبي، احمد بن محمد،

ق. 1422، بیروت: دارالکتب العلمیة، لمعانیدالئل اإلعجاز فی علم اجرجانی، عبد القاهر بن عبد الرحمن، .1372، تهران: انتشارات کویر، شناسی تفاسیر موضوعی قرآنروشجلیلی، هدایت،

.1388انسالم علی اسالمی، قم: مرکز نشر اسرا ، ، تحقیق: حجتتسنیمجوادی آملی، عبدالله، .1388شر اسرا ، ، تحقیق: محمد محرابی، قم: مرکز نقرآن در قرآن____________،

، «بررسی کتاب: درباره کتاب انسجام در قرآن: مطالعه مفهوم نظم در تدبر در قرآن اثیر اصیالحی»حری، ابوالفضل، .1390، 163، شماره کتاب ماه دین

245 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستان .1363، تهران: انتشارات میقات، تفسیر اثنی عشریحسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد،

تا.، بیروت: دارالفکر، بیر روح البیانتفسیحقی بروسوی، اسماعیل، ق. 1424، قاهره: دار السالم، األساس فی التفسیرحّوی، سعید،

.1386تهران: سازمان تبلیغات اسالمی، ،های قرآنساختار هندسی سورهگر، محمد، خامه، سیال هفیتم، حادیث مطالعاات قارآن و، «های قرآن کیریمای جدید درباره انسجام متنِی سورهنگره»ذوقی، امیر،

.1392، 12شماره هاای پژوهش، ترجمه محمدکاظم شاکر و انسیه عسیگری، «دستان باز: قرائتی دوباره از سوره مائده»رابینسون، نیل،

.1391، بهار 69، شماره قرآنییخ قرآنرامیار، محمود، .1369، تهران: امیرکبیر، تار .1383وزه و دانشگاه، قم: پژوهشکده ح روش تفسیر قرآن،رجبی، محمود،

تا.جا: المطبعة انسالمیة، بی، بیتفسیر البصائررستگار جویباری، یعسوب الدین، نامیه کارشناسیی ارشید رشیته علیوم قیرآن و ، پایانهاها و شباهتهای حوامیم: ویژگیسورهزارع زردینی، احمد،

ت، معارف اسالمی و ارشاد، دانشگاه امام صیادق پور یزدی، دانشکده الهیاحدیث، استاد راهنما دکتر عباس مصالیی .1385)ع(،

یعة و المنهجزحیلی، وهبة بن مصطفی، ق. 1418، بیروت: دار الفکر المعاصر، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشر ق. 1410بیروت: دار المعرفة، ،البرهان فی علوم القرآنزرکشی، محمد بن عبدالله، ق. 1407، بیروت: دار الکتاب العربی، کشاف عن حقائق غوامض التنریلالزمتشری، محمود بن عمر، ق. 1421، بیروت: دارالکتاب العربی، االتقان فی علوم القرآنبکر، سیوطی، عبدالرحمن بن ابی

، تحقیق عبدالقادر احمد عطیا، بییروت: دار الکتیب تناسق الدرر فی تناسب السور___________________، .ق 1406العلمیه،

تا.جا: دارالفکر العربی، بی، بیمعترک االقران فی اعجاز القرآن___________________، یمشحاته، محمد محمود، ، ترجمه محمدباقر حجتیی، تهیران: دفتیر اهداف کل سوره و مقاصدها فی القرآن الکر

.1369نشر فرهنگ اسالمی، تا.بی، بیروت: دار التعارف، المدرسة القرآنیةصدر، محمدباقر،

.1385، قم: لیله القدر، انسان در دو فصلصفایی حائری، علی، .1385، قم: لیله القدر، رشد ____________، .1383، قم: لیله القدر، یادنامه____________، .1383، تهران: جهاد دانشگاهی، بیغت و فواصل قرآنطاهر خانی، جواد،

ق. 1417، قم: دفتر انتشارات اسالمی، رآنالمیران فی تفسیر القطباطبایی، محمد حسین،

102 شمارة ثیقرآن و حدعلوم 246 .1377، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، تفسیر جوامع الجامعطبرسی، فضل بن حسن، .1372تهران: انتشارات ناصر خسرو، ،مجمع البیان فی تفسیر القرآن_______________،

.1378سالم، ، تهران: انتشارات اأطیب البیان فی تفسیر القرآنطیب، عبدالحسین، یبا شناخت، ترجمه ابوالفضل حّری، «زنجیرمندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی»عبدالرئوف، حسین، ، مجله ز

.1387، 19شماره ق. 1420، بیروت: دار احیا التراث العربی، مفاتیح الغیب فتر رازی، محمد بن عمر، ق. 1410، ، قم: انتشارات هجرتکتاب العینفراهیدی، خلیل بن احمد،

پژوهشنامه تفسایر و ، «ای از دیدگاه عالمه طباطباییسورهروابط برون»زاده، عبدالهادی، و محمد جواد آزادی، فقهی .2، شماره 1392، بهار و تابستان زبان قرآن

، تحقیق: حسیین اعلمیی، تهیران: انتشیارات الصیدر، تفسیر الصافیفیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، ق. 1415

.1377، تهران: بنیاد بعثت،تفسیر احسن الحدیثقرشی، علی اکبر، .1336، تهران: کتابفروشی علمی، تفسیر منهج الصادقین فی الرام المخالفینالله بن شکرالله، کاشاني، فتح

ق. 1407، به کوشش علی اکبر بفاری، تهران: دار الکتب اإلسالمیة، الکافیکلینی، محمد بن یعقوب، ، فیروردین 138، شیماره کتاب ماه دین، «متن قرآن برخالف ظاهر، نظم و ساخت محکمی دارد»میشل، کویپرس،

1388. .1384، به کوشش جعفر پژوم، تهران: انتشارات سایه، تفسیرکیوان قزوینی، عباسعلی،

یممرادی زنجانی حسین، و محمدعلی لسانی فشارکی، ر، ، زنجیان: قلیم مهیروش تحقیق موضوعی در قارآن کار1385.

ق. 1426، دمشق: دارالقلم، مباحث فی التفسیر الموضوعیمسلم، مصطفی، یممصطفوی، حسن، .1360، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، التحقیق فی کلمات القرآن الکر

مجموعه گفتارهایی در باب ،«چگونگی یافتن نظائر آیات در روش تفسیر قرآن به قرآن»پور یزدی، عباس، مصالیی .1389، به کوشش مهدی ایزدی، دانشگاه امام صادق )ع(، رآن، فقه و فلسفهق

تنوع و نوآوری در بیان داستان محاجه حضیرت ابیراهیم )ع( بیا آزر و »کار، پور یزدی، عباس، و محسن دیمهمصالیی .1387، 44، سال چهاردهم، شماره صحیفه مبین، «قومش در قرآن کریم

، های قرآنایآموزه، «تحلیل و بررسی روش تفسیری کیوان قزوینی»حیی میرحسینی، پور یزدی، عباس، و یمصالیی .1392، 17سال نهم، شماره

یخ قرآنمعرفت، محمدهادی، .1382، تهران: سمت، تار .1373نیا، قم: بنیاد معارف اسالمی، الله مونیی، ترجمه عزتتناسب آیات____________،

247 آن یهابر خاستگاه یو سور با مرور اتیآ یاو شبکه یخط یهایوستگیپ 1398 بهار و تابستان ق. 1424تهران: دار الکتب اإلسالمیة، ،تفسیر الکاشفمغنیه، محمدجواد،

.1374، تهران: دار الکتب اإلسالمیة، تفسیر نمونهمکارم شیرازی، ناصر، ، های قرآنیپژوهش، «بازخوانی انسجام متن قرآن در پرتو نظریه نظم متقارن»مکوند، محمود، و محمدکاظم شاکر،

.1394، 76شماره .1376، تهران: نشر مرکز، گرایافتی نقششناسی شعر: رهزبانبه سوی مهاجر، مهران، و محمد نبوی،

.1371، تهران: انتشارات امیر کبیر، ألسرار و عدة األبرارا کشفمیبدی، احمد بن محمد، یبا شناخت، «های زبانی قرآن کریمها و م لفهویژ�