Ëåêöèè ïî áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà (1918-1944) · 10 Ëåêöèè ïî...

Ðîìàí Õàäæèêîñåâ

Ëåêöèè ïî áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà(1918-1944)

Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî â Áóêóðåù2004

Íà Êèêàòà,

åäèí ãîòèí îáðàç

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ .................................... 7

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè ..................... 18

ÕÐÈÑÒÎ ÑÌÈÐÍÅÍÑÊÈ .............................................. 31

ÃÅÎ ÌÈËÅÂ ................................................................... 58

ÍÈÊÎËÀ ÔÓÐÍÀÄÆÈÅÂ .............................................. 83

ÀÒÀÍÀÑ ÄÀË×ÅÂ .......................................................... 103

×ÀÂÄÀÐ ÌÓÒÀÔÎÂ .......................................................... 127

ÅËÈÑÀÂÅÒÀ ÁÀÃÐßÍÀ .................................................... 147

ÑÂÅÒÎÑËÀÂ ÌÈÍÊÎÂ .................................................... 169

ÉÎÐÄÀÍ ÉÎÂÊÎÂ ............................................................ 191

ÃÅÎÐÃÈ ÊÀÐÀÑËÀÂÎÂ .................................................... 223

ÍÈÊÎËÀ ÂÀÏÖÀÐÎÂ ........................................................ 248

Íàêðàòêî èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ ... 7

ÍÀÊÐÀÒÊÎ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÈßÌÅÆÄÓ ÄÂÅÒÅ ÑÂÅÒÎÂÍÈ ÂÎÉÍÈ

Êàêòî âå÷å ñïîìåíàõìå â íàøàòà “Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà (1878-1918)”, êðàÿò íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà ïðåäñòàâëÿâàèçêëþ÷èòåëíî äðàìàòè÷åí ìîìåíò îò èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ, êîéòî äîãîëÿìà ñòåïåí ïðåäîïðåäåëÿ ïîëèòè÷åñêàòà é ñúäáà ïðåç ñëåäâàùèÿ ïåðèîä.Äâåòå íàöèîíàëíè êàòàñòðîôè, ñâúðçàíè ñúñ çàãóáèòå íà áëèçî 11 000 êâ.êì. òåðèòîðèè ñ áúëãàðñêî íàñåëåíèå, òåæêèòå ïî÷òè íåïîñèëíè ðåïàðàöèè,íàëîæåíè íà ñòðàíàòà îò Âåëèêèòå ñèëè ÷ðåç Íüîéñêèÿ ìèðåí äîãîâîð(27. 11. 1919), êàêòî è îãðàíè÷åíèÿòà äà ïðèòåæàâà ñàìîñòîÿòåëíà àðìèÿ,ñå âúçïðèåìàò èçêëþ÷èòåëíî áîëåçíåíî îò áúëãàðñêèÿ íàðîä. Áîëêàòà îòíåñïðàâåäëèâèòå ñàíêöèè ùå îñòàíå â ñúðöàòà íå ñàìî íà îáèêíîâåíèÿ÷îâåê, êîéòî íàé-ñèëíî óñåùà åôåêòà îò îãðàíè÷åíèÿòà, íî ùå îïðåäåëè èïîâåäåíèåòî íà áúëãàðñêèòå ïîëèòèöè è äúðæàâíèöè. Ñëåäâàùèòå äâåäåñåòèëåòèÿ Áúëãàðèÿ öåëåíàñî÷åíî ñå èçîëèðà îò ñâîèòå ñúñåäè èïîñòîÿííî íàìèðà ïîâîäè äà íàìåêâà èëè äèðåêòíî äà èçðàçÿâà ñâîåòîíåäîâîëñòâî îò íàëîæåíèòå é ñàíêöèè. Ïî òîçè íà÷èí ðåâèçèîíèñòè÷íàòàïîëèòèêà ñå ïðåâðúùà â öåíòðàëåí ìîìåíò çà âñÿêî áúëãàðñêîïðàâèòåëñòâî, íåçàâèñèìî îò íåãîâàòà ïàðòèéíà îðèåíòàöèÿ, â ïåðèîäàìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè.

Îñâåí òîâà â áúëãàðñêèÿ ïîëèòè÷åñêè æèâîò íàñòúïâàòçíà÷èòåëíè ïðîìåíè, êîèòî ñúùî ñå îêàçâàò ðåøàâàùè çà áúäåùåòî íàÁúëãàðèÿ. Íàé-ãîëåìèòå è àâòîðèòåòíè áóðæîàçíè ïàðòèè ïðåäè âîéíàòàãóáÿò íå ñàìî äîâåðèåòî íà ïî÷òè âñè÷êè áúëãàðè, íî è íà ñâîèòåïðèâúðæåíèöè. Ïîâå÷åòî îò òÿõ èëè ïðåêðàòÿâàò ñâîÿòà äåéíîñò, èëè ñåòðàíñôîðìèðàò â ðàçëè÷íè ïîëèòè÷åñêè îðãàíèçàöèè. Ãîëÿìî çíà÷åíèå âîáùåñòâåíèÿ æèâîò íà ñòðàíàòà èçèãðàâàò è ñúáèòèÿòà â Ðóñèÿ ïðåç 1917ã.Êàêòî äîáðå å èçâåñòíî, ïðåç îêòîìâðè ðóñêèòå êîìóíèñòè íà÷åëî ñúñ ñâîÿâîäà÷ è èäåîëîã Âëàäèìèð Èëè÷ Ëåíèí èçâúðøâàò ò. í. Âåëèêà îêòîìâðèé-ñêà ñîöèàëèñòè÷åñêà ðåâîëþöèÿ è ñëåä êàòî óáèâàò öàð Íèêîëàé II è öÿëîòîìó ñåìåéñòâî îáÿâÿâàò Ðóñèÿ çà ïúðâàòà ñîöèàëèñòè÷åñêà ðåïóáëèêà âñâåòà. Ïî òîçè íà÷èí òðóäîâåòå íà Êàðë Ìàðêñ è Ôðèäðèõ Åíãåëñ èçâåäíúæïðèäîáèâàò ñúâñåì ðåàëíè èçìåðåíèÿ â î÷èòå íà âñè÷êè êîìóíèñòè îò

8 Ëåêöèè ïî áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà (1918 - 1944)

öÿëà Åâðîïà. Íàäåæäàòà, ÷å èêîíîìè÷åñêèòå ïðîöåñè íå ñàìî ñàïðåäâèäèìè, íî íàèñòèíà òëàñêàò ñâåòà êúì åäíî ïî-äîáðî, ïî-õóìàííî èïî-ðàçâèòî îáùåñòâî, ïå÷åëè âñå ïîâå÷å ïðèâúðæåíèöè è â ðàçîðåíà èóíèçåíà Áúëãàðèÿ.

Êàêòî âå÷å èìàõìå ïîâîä äà êàæåì, ðóñîôèëñòâîòî âèíàãè å áèëîñúñ ñèëíè òðàäèöèè â ñòðàíàòà, à ñëåä âîéíàòà òî ñå ñú÷åòàâà ñ âÿðàòà, ÷åÁúëãàðèÿ ñúùî ìîæå äà òðúãíå ïî ïúòÿ íà “ïîáåäèëèÿ îáùåñòâåí ñòîé”.Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà å ëåñíî ðàçáèðàåìî çàùî âåäíàãà ñëåä êðàÿ íàÏúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà ëÿâîîðèåíòèðàíàòà ñåëñêà ïàðòèÿ - Áúëãàðñêèÿòçåìåäåëñêè íàðîäåí ñúþç (ÁÇÍÑ), ïðèäîáèâà íàé-ãîëÿìà ïîïóëÿðíîñòñðåä íàðîäà. Ðàçáèðà ñå, òîâà äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå äúëæè êàêòî íàõàðàêòåðíàòà ñîöèàëíà áàçà â ñòðàíàòà, êúäåòî âñå îùå îêîëî 80 % îòíàñåëåíèåòî å ñåëñêî, òàêà è íà õàðèçìàòè÷íàòà ëè÷íîñò íà çåìåäåëñêèÿâîäà÷ Àëåêñàíäúð Ñòàáîëèéñêè.Òîé ñú÷åòàâà â ñåáå ñèñïåöèôè÷íèòå áåëåçè íà åäèíñèëåí íàðîäåí ëèäåð – òâúðäîñò âóáåæäåíèÿòà, áåçêîìïðîìèñíîñò âðåøåíèÿòà è ïîïóëèçúì. Íÿìàäðóã ïîëèòè÷åñêè äååö â Áúëãàðèÿ,êîéòî ïî âðåìå íà âîéíèòå òîëêîâàêàòåãîðè÷íî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿíà ïîëèòèêàòà íà öàð Ôåðäèíàíä,ïîðàäè êîåòî íå å ó÷óäâàùî, ÷å îùåïúðâèòå ñëåäâîåííè èçáîðè ïðåç1919 ã. ñà ñïå÷åëåíè îò ÁÇÍÑ, àÀëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêè ñòàâàìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë. Òúé êàòîîáà÷å çåìåäåëñêèÿò ñúþç íÿìààáñîëþòíî ìíîçèíñòâî, ïðàâèòåë-ñòâîòî èçïèòâà ðåäèöà çàòðóäíåíèÿïðè âçèìàíåòî íà ñâîèòå ðåøåíèÿ,êîåòî ïðèíóæäàâà Ñòàìáîëèéñêèíà ñëåäâàùàòà ãîäèíà äà îáÿâè íî-âè èçáîðè çà Íàðîäíî ñúáðàíèå. Íà òÿõ ÁÇÍÑ ïå÷åëè áëèçî 40 %, à âòîðàå ïàðëàìåíòàðíàòà ãðóïà íà êîìóíèñòèòå ñ 15 %, ôàêò êîéòî äîñòàòú÷íîêðàñíîðå÷èâî ãîâîðè çà ìîìåíòíèòå íàñòðîåíèÿ ñðåä áúëãàðñêîòîîáùåñòâî. Íåçàâèñèìî îò ñåðèîçíàòà ïîäêðåïà, çåìåäåëöèòå îáà÷å îòíîâî

Àëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêè


íå óñïÿâàò äà ïîëó÷àò ïúëíî ïàðëàìåíòàðíî ìíîçèíñòâî, êîåòî ãèïðèíóæäàâà äà èçïîëçâàò íå äîòàì äåìîêðàòè÷íè ñðåäñòâà, çà äàîñúùåñòâÿò öåëèòå ñè – èçãîíâàò îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ïðåäñòàâèòåëèòåíà äâå îò ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè è ïî òîçè íà÷èí ïðèäîáèâàò ïðàâîòî äàñúñòàâÿò ñàìîñòîÿòåëíî ïðàâèòåëñòâî.

Â ïðîäúëæåíèå íà òðè ãîäèíè, îò 1920 äî 1923 ã., çåìåäåëñêèÿò ñúþçîñúùåñòâÿâà ðåäèöà èêîíîìè÷åñêè, àäìèíèñòðàòèâíè è ïðàâíè ðåôîðìè,êîèòî èìàò çà öåë äà ïðîìåíÿò èçöÿëî ñîöèàëíèÿ ñòðîé â Áúëãàðèÿ. Âðåäèöà îòíîøåíèÿ ïîëèòèêàòà íà çåìåäåëöèòå ñå îñíîâàâà íà åäíàñàìîáèòíà îáùåñòâåíà òåîðèÿ, ãëàâåí èäåîëîã íà êîÿòî å ñàìèÿòÀëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêè. Áè ìîãëî äà ñå êàæå, ÷å òîâà å åêëåêòè÷íàñìåñ îò ðàçëè÷íè èäåîëîãè÷åñêè ïîñòàíîâêè, êîÿòî èìà çà öåë äà ïðåâúðíåîáèêíîâåíèÿ çåìåäåëåö íå ñàìî â îñíîâåí ôàêòîð â îáùåñòâîòî, íî è äàìó äàäå öÿëàòà âëàñò ñ âñè÷êè ëîñòîâå çà ôèíàíñîâ è äúðæàâåí êîíòðîë.Ìíîãî îò ïðîêàðàíèòå çàêîíè íà ÁÇÍÑ íàèñòèíà èìàò ïîëîæèòåëåí åôåêò,çàùîòî ñà ñúîáðàçåíè ñúñ ñïåöèôè÷íèòå íóæäè íà çåìåäåëñêèòå ðàáîòíèöè.Íî â ñúùîòî âðåìå ïðàâèòåëñòâîòî è ëè÷íî Àëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêèäîïóñêàò ìíîæåñòâî ãðåøêè è íåçà÷èòàíå íà ïðàâàòà íà îñòàíàëèòåñîöèàëíè ïðîñëîéêè â ñòðàíàòà, ñðåä êîèòî òåçè íà åäðàòà è ñðåäíàòàáóðæîàçèÿ, à ñúùî òàêà è íà èíòåëèãåíöèÿòà. Ïî÷òè âñè÷êè ÷èíîâíèöè èäúðæàâíè ñëóæèòåëè ñà ñìåíåíè îò íèñêîîáðàçîâàíè èëè íàïðàâîíåãðàìîòíè çåìåäåëöè, êîèòî àãðåñèâíî çàùèòàâàò ïîëèòèêàòà íà ñâîåòîïðàâèòåëñòâî. Ïîñòåïåííî Àë. Ñòàìáîëèéñêè íàëàãà ðåäèöà çàêîíè èïðîêàðâà ðåøåíèÿ, êîèòî ñå ðàçìèíàâàò ñ îñíîâíèÿ çàêîí â ñòðàíàòà –Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ. Êàòî âðúõ íà àâòîðèòàðíèÿ íà÷èí íà óïðàâëåíèåñå ñ÷èòà îðãàíèçèðàíåòî íà ò. í. îðàíæåâè ÷åòè. Íàðå÷åíè òàêà çàðàäèîðàíæåâèÿ öâÿò íà çíàìåòî íà ÁÇÍÑ, òåçè âúîðúæåíè ãðóïè íàïðèâúðæåíèöè íà ñúþçà ñå ñàìîðàçïðàâÿëè ñ ïðåäñòàâèòåëèòå íàîïîçèöèÿòà, èçïîëçâàéêè êàòî îðúæèÿ ðàçëè÷íè çåìåäåëñêè èíñòðóìåíòèêàòî ëîïàòè, áðàäâè è òúðíîêîïè. Ñëåä êàòî ïðåç 1923 ã. ÁÇÍÑ ïå÷åëèïîðåäíèòå èçáîðè ÷ðåç êîíòðîëà è íàñèëèåòî, ïðèëîæåíè îò òåçè ÷åòè,îïîçèöèîííèòå âîäà÷è è îôèöåðèòå îò ñôîðìèðàíèÿ îùå ïðåç 1912 ã.Âîåíåí ñúþç ðåøàâàò, ÷å çåìåäåëñêèÿò âîäà÷ å âúçìîæíî äà áúäå ñâàëåíåäèíñòâåíî ÷ðåç âîåíåí ïðåâðàò.

È íàèñòèíà íà 9 þíè 1923 ã. àðìèÿòà ñâàëÿ îò âëàñò ïðàâèòåëñòâîòîíà ÁÇÍÑ. Â ïðîâèíöèÿòà îðàíæåâèòå ÷åòè ñå îïèòâàò äà ïðîòèâîäåéñòâàòíà âîéñêàòà, íî òÿõíàòà ñúïðîòèâà áúðçî å ëèêâèäèðàíà. Æåñòîêî å óáèòÀëåêñàíäúð Ñòàìáîëèéñêè âåðîÿòíî ñ öåë äà ñå ïðåêúðøàò


ïðèâúðæåíèöèòå íà ñúþçà. Çà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë å íàçíà÷åí ïðîôåñîðÀëåêñàíäúð Öàíêîâ, êîéòî å áèë ïðèåìëèâà ôèãóðà êàêòî çà âîåííèòå,òàêà è çà ëèäåðèòå íà îïîçèöèîííèòå ïàðòèè è áëîêîâå. Âåäíàãà ñëåäâîåííèÿ ïðåâðàò íîâîòî ïðàâèòåëñòâî çàïî÷âà æåñòîêî äà ïðåñëåäâàçåìåäåëñêèòå äåéöè ñúñ ñúùàòà áåçêîìïðîìèñíîñò íà îðàíæàâèòå ÷åòè îòâðåìåòî, êîãàòî ÁÇÍÑ å íà âëàñò. Ïî òîçè íà÷èí ïîëèòè÷åñêèÿò æèâîò íàñðàíàòà íàâëèçà â ïåðèîä, êîãàòî âëàñòòà ñå ïîñòèãà ÷ðåç íàñèëèå, ÷åñòîïúòè åñêàëèðàùî â êðàéíèòå ìåðêè íà ôèçè÷åñêî ëèêâèäèðàíå íàïðîòèâíèöèòå.

Äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîëèòèêàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî íà Àë. Öàíêîâ, à èíà ñëåäâàùèòå ïðàâèòåëñòâà, êîèòî èäâàò ñëåä íåãî, å ðåàêöèÿ íàïîëèòè÷åñêîòî ïîâåäåíèå íà Áúëãàðñêàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïàðòèÿ (ÁÊÏ)ñëåä âîåííèÿ ïðåâðàò. Ïîäêðåïåíè îò Êîìóíèñòè÷åñêèÿ èíòåðíàöèîíàë èîò àâòîðèòàðíîòî ïðàâèòåëñòâî íà Ìîñêâà, áúëãàðñêèòå êîìóíèñòè ðåøàâàò,÷å å íàçðÿë ìîìåíòúò çà èçâúðøâàíå íà ðåâîëþöèîíåí ïðåâðàò îò òèïà íàòîçè â Ñàíêò Ïåòåðáóðã ïðåç 1917 ã. Â Ãåðìàíèÿ âå÷å èìà åäèí íåóñïåøåíîïèò çà êîìóíèñòè÷åñêà ðåâîëþöèÿ, íî çà èäåîëîçèòå íà ìàðêñ-ëåíèíèçìàñèòóàöèÿòà â Áúëãàðèÿ å èäåàëíà çà ïðîäúëæàâàíåòî íà ò. í. “ñâåòîâíàñúâåòñêà ðåâîëþöèÿ”.

Çà ìåñåöè å ïîäãîòâåíî âúñòàíèå è ïðåç ñåïòåìâðè 1923 ã.âúîðúæåíèòå áóíòîâå ñðåùó âëàñòòà çàïî÷âàò. Íà íÿêîëêî ìåñòà âïðîâèíöèÿòà âúñòàíèöèòå óñïÿâàò äà îêóïèðàò äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè,íàä êîèòî ðàçâÿâàò ÷åðâåíèòå çíàìåíà è îáÿâÿâàò “ñúâåòñêà ðåïóáëèêà âÁúëãàðèÿ”. Çà ñåäìèöà îáà÷å âîéñêàòà ñìàçâà îïèòà çà ïðåâðàò, ñëåä êîåòîïîäëàãà íà æåñòîê òåðîð ó÷àñòíèöèòå â íåãî è òåõíèòå ñúìèøëåíèöè.

Èëþñòðàöèÿ íà ñòîëè÷åí âåñòíèê, ïðåäñòàâÿù ïîòóøàâàíåòî íà âúñòàíèåòî


Ëèêâèäèðàíè ñà ñòîòèöè çåìåäåëöè è êîìóíèñòè, ìíîãî ïîëó÷àâàòòåæêè ïðèñúäè è îñòàâàò ïî çàòâîðèòå, à ãîëÿìà ÷àñò îò ðúêîâîäèòåëèòåíà âúñòàíèåòî, ñðåä êîèòî ãëàâíèòå èäåîëîçè Ãåîðãè Äèìèòðîâ è ÂàñèëÊîëàðîâ, åìèãðèðàò â Ñúþçà íà ñúâåòñêèòå ñîöèàëèñòè÷åñêè ðåïóáëèêè(ÑÑÑÐ). Ïðîâàëúò íà îïèòà çà äúðæàâåí ïðåâðàò, ïîçíàò êàòîÑåïòåìâðèéñêî âúñòàíèå, íå ïðåêúðøâà êîìóíèñòèòå â òåõíèòå îïèòè äàñìåíÿò ðåæèìà â Áúëãàðèÿ. Ïðåç 1924 ã. ïðàâèòåëñòâîòî ãëàñóâà Çàêîí çàçàùèòà íà äúðæàâàòà (ÇÇÄ), êîéòî ñå âúçïðèåìà îò ïî÷òè âñè÷êèïîëèòè÷åñêè äåéöè, â òîâà ÷èñëî è â ÷óæáèíà, çà êðàéíî îãðàíè÷àâàùïðàâàòà íà ÷îâåêà. ×ðåç íåãî âëàñòòà ñå îïèòâà äà ëèêâèäèðà áúäåùè îïèòèçà íåëåãàëíè è ïðîòèâîîáùåñòâåíè äåéíîñòè êàòî çàáðàíÿâàêîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ è íàëàãà òåæêè ñàíêöèè çà àíòèäúðæàâíàïðîïàãàíäà. Çàêîíúò îáà÷å èìà îáðàòåí åôåêò – õèëÿäèòå ïðèâúðæåíèöèíà êîìóíèñòèòå â ñòðàíàòà, ïîäïîìàãàíè îò èíòåðíàöèîíàëíîòî äâèæåíèåè òåõíèòå ñúâåòñêè äðóãàðè, çàïî÷âàò åäíà øèðîêà òåðîðèñòè÷íà êàìïàíèÿñ öåë äà ñå äåñòàáèëèçèðà “ôàøèñòêîòî” ñïîðåä òÿõ ïðàâèòåëñòâî.“×åðâåíèÿò òåðîð” êóëìèíèðà ñ àòåíòàòà â ñîôèéñêàòà êàòåäðàëà “Ñâåòàíåäåëÿ” íà 16 àïðèë 1925 ã., ïðè êîéòî çàãèâàò 160 äóøè, à ïîâå÷å îò 500ñà ðàíåíè. Ïðàâèòåëñòâîòî èçïîëçâà íåäîâîëñòâîòî ñðåä îáùåñòâîòî îòòîçè íàé-ãîëÿì àòåíòàò â èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ è çàïî÷âà îùå îòñëåäâàùèÿ äåí ìàñîâî ïðåñëåäâàíå è àðåñòóâàíå íà êîìóíèñòè÷åñêè äåéöèè ñèìïàòèçàíòè. Áåç ñúä è ïðèñúäà âñåêè äåí ñå ëèêâèäèðàò ñòîòèöèêîìóíèñòè ïî ñïèñúöè, êîèòî íàáúðçî ñå èçãîòâÿò. Ïî òîçè íà÷èí ñà óáèòèíå ñàìî àêòèâíè ó÷àñòíèöè â áîðáàòà ñðåùó ïðàâèòåëñòâîòî, íî è ìíîãîíåâèííè èíòåëåêòóàëöè ïðîñòî çàðàäè òåõíèòå ëåâè èäåè èëè äîðè ñàìîçàðàäè ëèòåðàòóðíèòå èì ïðîèçâåäåíèÿ, êàêúâòî å ñëó÷àÿò ñ ãîëåìèÿ ïîåòÃåî Ìèëåâ. Ñúáèòèÿòà îò ïåðèîäà 1923-1925 ã. îñòàâÿò çíà÷èìà äèðÿ âáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà.

Ñëåä êðàÿ íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà â ìîíàðõè÷åñêàòà èíñòèòóöèÿíà Áúëãàðèÿ ñå èçâúðøâà ïðîìÿíà. Ñëåä àáäèêàöèÿòà îò ïðåñòîëà íà öàðÔåðäèíàíä íà íåãîâî ìÿñòî èäâà ïðåñòîëîíàñëåäíèêúò öàð Áîðèñ IIIÒúðíîâñêè. Ïðîìÿíàòà íÿìà ïðîñòî êîçìåòè÷åí åôåêò, çàùîòî ñå îêàçâà,÷å ñèíúò íà äåñïîòè÷íèÿ è àãðåñèâåí Ôåðäèíàíä èìà íå ñàìî ïî-ðàçëè÷åíõàðàêòåð, íî è ðàçëè÷íà ôèëîñîôèÿ çà òîâà êàê òðÿáâà äà ñå âîäè äúðæàâàòà.Îò áàùà ñè Áîðèñ III íàñëåäÿâà èíòåðåñà êúì áîòàíèêàòà è åçèöèòå, íî çàðàçëèêà îò íåãî, ìëàäèÿò öàð ïðèòåæàâà èçîñòðåíà ÷óâñòâèòåëíîñò êúìñúäáàòà íà îáèêíîâåíèÿ ÷îâåê, ïîâèøåíî âíèìàíèå êúì èäåîëîãè÷åñêèòåïðîòèâîðå÷èÿ è ïðåäè âñè÷êî ïðåäïàçëèâîñò ïðè âçèìàíåòî íà âàæíè


äúðæàâíè÷åñêè ðåøåíèÿ. Ïîñëåä-íèÿò áåëåã òâúðäå ÷åñòî ñå êîìåí-òèðà îò èñòîðèöèòå êàòî ïðîÿâà íàñëàáîñò è ëèïñà íà õàðàêòåð, êîåòî,ñïîðåä ìíîçèíà, âïîñëåäñòâèåäîâåëî ñðàíàòà äî áåäè. Ïðè âñÿêîïîëîæåíèå öàð Áîðèñ îñòàâà âèñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ âñå îùåîöåíÿâàí ñ êðàéíîñòèòå îò ïúëíîòîîòðèöàíèå äî áåçóñëîâíîòî ìóïî÷èòàíå.

Íåçàâèñèìî îò ïúðâîíà÷àë-íîòî îäîáðåíèå, êîåòî èìàòìåðêèòå íà ïðàâèòåëñòâîòî íàïðîô. Àë. Öàíêîâ ñðåùóäåñòàáèëèçèðàùèòå äúðæàâàòàðåâîëþöèîíåðè, ñêîðî ñòàâàòíåïðèåìëèâè æåñòîêèòå ñðåäñòâà,êîèòî ñå èçïîëçâàò ïðè òÿõíîòîïðåñëåäâàíå. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà,

íàäâèñâà îïàñíîñòòà âîåííèòå äà ñåâêîï÷àò âúâ âëàñòòà è äà ÿ çàäúðæàòñ öåíàòà íà âñè÷êî. Èçíåíàäâàùî âíà÷àëîòî íà 1926 ã. Àë. Öàíêîâ,ðàçáèðàù ïîëèòè÷åñêàòà êðèçà, âêîÿòî å íàâëÿçëî ïðàâèòåëñòâîòî,ïîäàâà îñòàâêà è çà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë å íàçíà÷åí óìåðåíèÿòÀíäðåé Ëÿï÷åâ. Çà ïúðâè ïúò ñëåäâîéíàòà ñå èçâúðøâà ïðàâèòåëñòâåíàïðîìÿíà áåç ïðåâðàò, íàñèëèå èëèíàðóøàâàíå íà çàêîíèòå íà ñòðàíàòà.Ïîñòåïåííî ïðàâèòåëñòâîòî íàËÿï÷åâ âúçñòàíîâÿâà äåìîêðàòè÷-íîñòòà â Áúëãàðèÿ è ïîçâîëÿâà íàîïîçèöèÿòà äà çàùèòàâà îòêðèòîèäåèòå ñè, áåç òîâà äà âîäè äî ïîëè-òè÷åñêè ðåïðåñèè. Â ïðîäúëæåíèå

Öàð Áîðèñ ²²²

Àíäðåé Ëÿï÷åâ


íà áëèçî åäíî äåñåòèëåòèå, íåçàâèñèìî îò ðàçëè÷íèòå ñèëè, êîèòî ñåñìåíÿò âúâ âëàñòòà, â ñòðàíàòà ñå ñïàçâà ïðàâîâèÿò ðåä â äóõà íàÒúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ.

Â íà÷àëîòî íà 30-òå ãîäèíè â Ãåðìàíèÿ íà âëàñò èäâà ÀäîëôÕèòëåð è íåãîâèÿ íàöèîíàëñîöèàëèçúì çàïî÷âà äà ïå÷åëèïðèâúðæåíèöè, îñîáåíî â ñòðàíèòå îò Èçòî÷íà Åâðîïà, êúäåòî òîé ñåðàçãëåæäà êàòî àëòåðíàòèâà íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ñòàëèíèçúì.Áúëãàðèÿ â òîçè ïåðèîä ñå íàìèðà â ñëîæíè âðúçêè ñúñ ñòðàíèòå îòÅâðîïà. Îò åäíà ñòðàíà, ñå ïðèäúðæà êúì ïàðëàìåíòàðíàòàäåìîêðàöèÿ, êîåòî ÿ ñâúðçâà ñ ïîëèòèêàòà íà çàïàäíîåâðîïåéñêèäúðæàâè êàòî Àíãëèÿ è Ôðàíöèÿ, à, îò äðóãà ñðàíà, â èêîíîìè÷åñêîîòíîøåíèå å áåçàëòåðíàòèâíî îáâúðçàíà ñ Ãåðìàíèÿ. Ñëåä Ïúðâàòàñâåòîâíà âîéíà åäèíñòâåíî Ãåðìàíèÿ ïðîÿâÿâà èíòåðåñ êúìáúëãàðñêàòà ñåëñêîñòîïàíñêà ïðîäóêöèÿ êàòî â çàìÿíà ïðåäîñòàâÿ íàáúëãàðñêèÿ ïàçàð íåîáõîäèìèòå èíäóñòðèàëíè è ïðîìèøëåíè ñòîêè.Ïîñòåïåííî òúðãîâñêàòà çàâèñèìîñò äî òàêàâà ñòåïåí ñå çàñèëâà, ÷å âñðåäàòà íà 30-òå ãîäèíè âúíøíèÿò âíîñ íà Áúëãàðèÿ îò Ãåðìàíèÿäîñòèãà çàñòðàøèòåëíèòå 85 % îò öÿëîñòíèÿ òúðãîâñêè îáîðîò. Çàâñè÷êè â ñòðàíàòà å ÿñíî, ÷å ïîäîáíà îáâúðçàíîñò íå âîäè êúì íåùîäîáðî, íî ìíîãîáðîéíèòå îïèòè íà öàð Áîðèñ è ìèíèñòðèòå îòðàçëè÷íèòå ïðàâèòåëñòâà äà ïðåäèçâèêàò òúðãîâñêè èíòåðåñ îò ñòðàíàíà ãîëåìèòå èíäóñòðèàëíè äúðæàâè êàòî Àíãëèÿ è Ôðàíöèÿ îñòàâàòáåç óñïåõ. Ïî òîçè íà÷èí â Áúëãàðèÿ ñå íàñòàíÿâàò íå ñàìî íåìñêèòåñòîêè è êàïèòàë, íî ñèëíà ïîïóëÿðíîñò ïðèäîáèâàò ïîëèòè÷åñêèòå èêóëòóðíè âëèÿíèÿ îò Ãåðìàíèÿ. Íà ôîíà íà òðàäèöèîííî ñèëíîòî âñòðàíàòà ðóñîôèëñòâî â Áúëãàðèÿ áúðçî ñå íàëàãà êîíôðîíòàöèÿòàìåæäó ïðèâúðæåíèöèòå íà ôàøèñòêèÿ åêñïàíçèîíèçúì èêîìóíèñòè÷åñêèÿ òåðîðèçúì. Äåìîêðàòè÷íèòå ïðèíöèïè, çàëåãíàëèâ Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ, ñòàâàò âñå ïî-òðóäíî ïðèëîæèìè èñòðàíàòà áàâíî, íî ñèãóðíî ñå íàñî÷âà êúì àâòîðèòàðåí íà÷èí íàóïðàâëåíèå.

Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòî íà 1934 ã. å â òåæêà ïîëèòè÷åñêà êðèçà –íàìèðàùèòå ñå íà âëàñò ïàðòèè òðóäíî ïîñòèãàò êîíñåíñóñ îòíîñíîíà÷èíà, ïî êîéòî ñòðàíàòà ìîæå äà èçëåçå îò ñòîïàíñêàòà êðèçà, êîÿòîå çàâëàäÿëà è öÿëà Åâðîïà. Òîãàâà âîåííèòå îòíîâî âçèìàò íåùàòà âñâîè ðúöå. Íà 19 ìàé 1934 ã. å èçâúðøåí äúðæàâåí ïðåâðàò, ñëåä êîéòîìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë ñòàâà ïîëêîâíèê Êèìîí Ãåîðãèåâ. Çà ðàçëèêà


îò ïðåäèøíèÿ ïðåâðàò, êîéòî âñúùíîñò âúçñòàíîâÿâà ïàðòèéíàòàäåìîêðàöèÿ â ñòðàíàòà, òîçè èìà íàïúëíî ïðîòèâîïîëîæíà öåë – äà ÿëèêâèäèðà. Ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè ñà çàáðàíåíè, Íàðîäíîòî ñúáðàíèåå ðàçïóñíàòî, à íà ïðåñàòà å íàëîæíà öåíçóðà. Ïî òàêúâ íà÷èí â ñòðàíàòàñå íàëàãà àâòîðèòàðåí ðåæèì áëèçúê äî òåçè â Ãåðìàíèÿ è Èòàëèÿ. Çàïî-ìàëêî îò åäíà ãîäèíà îáà÷å, ñòàâà ÿñíî, ÷å âîåííèòå íÿìàò íèòîîáùåñòâåíà ïîäêðåïà, íèòî åäèíîìèñëèå çà ïîëèòèêàòà, êîÿòî òðÿáâà äàïðîâåæäà ñòðàíàòà. Ñëåä êàòî çà íÿêîëêî ìåñåöà ñå ñìåíÿò äâå íåñòàáèëíèïðàâèòåëñòâà, öàð Áîðèñ III ïîåìà èíèöèàòèâàòà â ñâîè ðúöå è íàçíà÷àâàçà ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë Ãåîðãè Êüîñåèâàíîâ – ëîÿëåí ìîíàðõèñò, êîèòîïî òîâà âðåìå èçïúëíÿâà äëúæíîñòòà íà÷àëíèê íà äâîðöîâàòà êàíöåëàðèÿ.Ïî òîçè íà÷èí îò íà÷àëîòî íà 1936 ã. Âîåííàòà ëèãà îêîí÷àòåëíî åîòñòðàíåíà îò âëàñòòà, à öàðÿò ðàçïóñêà ïîëèòè÷åñêèòå îðãàíèçàöèè èíàëàãà ñâîÿ àâòîðèòàðåí áåçïàðòèåí ðåæèì.

Íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å ïúðâîíà÷àëíî òàçè ïîëèòèêà ñðåùàîáùåñòâåíîòî îäîáðåíèå, ïðîöåñèòå â Åâðîïà íå ïîçâîëÿâàò íà íîâèÿðåæèì äà ïðîäúëæè çàïî÷íàòàòà ïîëèòèêà íà ñòîïàíñêî ñòàáèëèçèðàíå.Íà 1 ñåïòåìâðè 1939 ã. ðåâèçèîíèñòè÷íàòà ïîëèòèêà íà Ãåðìàíèÿ îò äóìèïðåìèíàâà êúì äåëà êàòî ôàøèñòêàòà àðìèÿ íàïàäà Ïîëøà. Òîâà äàâàíà÷àëîòî íà âîåííèòå êîíôëèêòè, êîèòî ïî-êúñíî ïðåðàñòâàò âúâ Âòîðàñâåòîâíà âîéíà. Äî ãîëÿìà ñòåïåí âîäåíàòà îò Ãåðìàíèÿ ïîëèòèêà íàðåâèçèÿ íà ãðàíèöèòå, íàëîæåíè ñëåä êðàÿ íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà,íàïúëíî ñúâïàäà ñ íåñúãëàñèÿòà íà Áúëãàðèÿ îò íàëîæåíèÿ éîãðàíè÷èòåëåí Íüîéñêè äîãîâîð ïðåç 1919 ã. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà åðàçáèðàåìî çàùî â ñúçäàëàòà ñå êîíôëèêòíà ñèòóàöèÿ íà áúëãàðñêèòåïîëèòèöè ìíîãî ïîâå÷å äîïàäàò îáåùàíèÿòà, äàâàíè èì îò Ãåðìàíèÿ èÈòàëèÿ, îòêîëêîòî ïîëèòèêàòà íà Àíãëèÿ è Ôðàíöèÿ, êîÿòî â îáùè ëèíèèñå îãðàíè÷àâàëà ïîâå÷å äî çàïëàõè, îòêîëêîòî äî êîíêðåòíè ñúâåòè.Åäíîâðåìåííî ñ òîâà, âñå ïîâå÷å ñòàâà ÿñíî, ÷å íåóòðàëèòåòúò, êîéòîÁúëãàðèÿ îáÿâÿâà ïðè çàïî÷âàíåòî íà ñâåòîâíàòà âîéíà òðóäíî ùå ìîæåäà áúäå ñïàçâàí, òúé êàòî îò âñè÷êè ñòðàíè íàòèñêúò êúì ñòðàíàòà íàðàñòâà.Îò åäíà ñòðàíà, Ãåðìàíèÿ ñúáëàçíÿâà ñ äúëãîãîäèøíà èêîíîìè÷åñêà èâîåííà ïîìîù, êàêòî è ñ âúçñòàíîâÿâàíå íà çàãóáåíèòå òåðèòîðèè, îò äðóãà,Àíãëèÿ è Àìåðèêà ïðåäóïðåæäàâàò çà æåñòîêè è ñòðàøíè ðàçðóøåíèÿ, àîò òðåòà, ÑÑÑÐ ïëàøè ñ âñå ïîâå÷å ïå÷åëåùèÿ ïðèâúðæåíèöè â ñòðàíàòàáîëøåâèçúì. Êîãàòî âîåííèòå äåéñòâèÿ äîñòèãàò äî ñúñåäíèòå íà Áúëãàðèÿñòðàíè, ñòàâà ÿñíî ÷å ïàñèâíàòà ïîëèòèêà íà öàð Áîðèñ íà èç÷àêâàíå íåìîæå äà áúäå ïðîäúëæåíà.


Ïðåç ìàðò 1941 ã. Áúëãàðèÿ âëèçà â Òðèñòðàííèÿ ïàêò (Ãåðìàíèÿ,Èòàëèÿ è ßïîíèÿ). Ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë ïî òîâà âðåìå å àðõåîëîãúòÁîãäàí Ôèëîâ, êîéòî å êðàåí ïðèâúðæåíèê íà ãåðìàíñêàòà ïîëèòèêà.Â ñúùîòî âðåìå ïðåäïàçëèâèÿò öàð Áîðèñ óñïÿâà äà ñå âúçïîëçâà îòóâàæåíèåòî, êîåòî å õðàíèë êúì íåãî Àäîëô Õèòëåð, è ñ ïðîòàêàíèÿ èáåçêðàéíè îòëàãàíèÿ íà íåìñêèòå èñêàíèÿ òàêà è íå èçïðàùà ñâîè âîéñêèíà Èçòî÷íèÿ ôðîíò, êúäåòî å òðÿáâàëî äà âîäÿò ñðàæåíèÿ ñ ðóñêàòà àðìèÿ.Íå ñëåä äúëãî Áúëãàðèÿ óñïÿâà äà ïîñòèãíå òàêà äúëãî æåëàíîòîâúçñòàíîâÿâàíå íà áúëãàðñêèòå çåìè â Þæíà Äîáðóäæà è èçïðàùà ñâîèâîéñêè âúâ Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è Ñîëóí, êàòî ðåçóëòàò îò íîâîòîòåðèòîðèàëíî ðàçïðåäåëåíèå íà Áàëêàíèòå, íàïðàâåíî îò Ãåðìàíèÿ. ÖÿëàÁúëãàðèÿ ïî òîâà âðåìå ëèêóâàëà – îò åäíà ñòðàíà, íàé-ñåòíå îìðàçíèÿòÍüîéñêè äîãîâîð áèë çàõâúðëåí â íåáèòèåòî è âñè÷êè áúëãàðè áèëè îòíîâîâ ãðàíèöèòå íà åäíà äúðæàâà, à, îò äðóãà, íà òåðèòîðèÿòà íà ñòðàíàòà íå ñàñå âîäåëè âîåííè äåéñòâèÿ è áúëãàðñêèÿò âîéíèê íå áèë ïðèíóäåí äà âîþâàñðåùó êîãîòî è äà áèëî íà ãîðåùèòå ôðîíòîâå â öÿëà Åâðîïà.

Íî äîðè ñðåä ïîëèòèöèòå áèëè ìàëêî òåçè, êîèòî âÿðâàëè âáëàãîïðèÿòíèÿ èçõîä îò ñúáèòèÿòà. Çà ñàìèÿ öàð Áîðèñ îáâúðçàíîñòòà íàÁúëãàðèÿ ñ òîòàëèòàðíèòå ñèëè íà èòàëèàíî-íåìñêèÿ ôàøèçúì åïðîäèêòóâàíà îò îáñòîÿòåëñòâàòà è äúëãîãîäèøíèòå èêîíîìè÷åñêè èïîëèòè÷åñêè îáâúðçàíîñòè íà ñòðàíàòà ñ Ãåðìàíèÿ. Â ñúùîòî âðåìå çàâñè÷êè å áèëî ÿñíî, ÷å ïîëèòèêàòà íà Õèòëåð å àãðåñèâíà è àíòèõóìàííà èáåç íèêàêâè øàíñîâå çà óñïåõ. Òàêà ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ðåäèöà ñâîåâîëíèðåøåíèÿ íà öàð Áîðèñ êàòî íàïðèìåð îòêàçà ìó äà ïîäêðåïè èòàëèàíñêàòàèíâàçèÿ â Ãúðöèÿ è îñîáåíî çàùèòàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè.

Êàêòî äîáðå å èçâåñòíî, Õèòëåð ïðîâåæäà íåâèæäàíà ïî ìàùàáèòåñè àíòèñåìèòñêà êàìïàíèÿ çàðàäè èäåÿòà çà ÷èñòîòàòà íà àðèéñêàòàðàñà. Çà òàçè öåë îò îêóïèðàíèòå òåðèòîðèè åâðåèòå áèëè äåïîðòèðàíè âñïåöèàëíî ïîäãîòâåíè ëàãåðè â Ãåðìàíèÿ è Ïîëøà, êúäåòî ãè ïîäëàãàëèíà ìàñîâî óíèùîæåíèå. Öàð Áîðèñ íà íÿêîëêî ïúòè ïîëó÷àâàìíîãîêðàòíè ñúâåòè, ïðåïîðúêè è íàêðàÿ óëòèìàòóì äà ïðåäàäå áëèçî50 000 åâðåè îò Áúëãàðèÿ, íî â êðàÿ íà êðàèùàòà óñòîÿâà íà çàïëàõèòå.Òàêà Áúëãàðèÿ ñå îêàçâà åäèíñòâåíàòà ñòðàíà â Åâðîïà, êîÿòî íååêñïîðòèðà íèòî åäèí îò ñâîèòå ãðàæäàíè â ëàãåðèòå íà ñìúðòòà.Áè òðÿáâàëî äà ñå êàæå, ÷å â ñëó÷àÿ öàðÿò èçðàçÿâà êîëåêòèâíàòà âîëÿ íàáúëãàðèíà, êîèòî íèêîãà íå å ñòðàäàë îò ðàñîâè èëè åòíè÷åñêè êîìïëåêñèè âèíàãè å çà÷èòàë, è ïðîäúëæàâà äà çà÷èòà è óâàæàâà ïðàâàòà íà âñè÷êèìàëöèíñòâåíè ãðóïè â ñòðàíàòà.


Äî ñðåäàòà íà 1941 ã. â Áúëãàðèÿ êàòî öÿëî èìà êîíñåíñóñ îòíîñíîïðîâåæäàíàòà ïîëèòèêà íà ïðàâèòåëñòâîòî. Äîðè êîìóíèñòèòå âðåìåííîñå îòêàçâàò îò êðàéíèòå ìåðêè íà áîðáà ñðåùó âëàñòòà íàé-âå÷å çàðàäèñúùåñòâóâàùèÿ äîãîâîð çà ìèð è âçàèìîïîìîù ìåæäó Ãåðìàíèÿ è ÑÑÑÐ.Íåùàòà ñå ïðîìåíÿò íà 22 þíè 1941 ã., êîãàòî íåìñêèòå âîéñêè íàðóøàâàòïðèìèðèåòî è îáÿâÿâàò âîéíà íà Ñúâåòñêèÿ ñúþç ñ ïðåìèíàâàíåòî íàíåéíèòå ãðàíèöè. Òîçè àêò èìà âàæíî çíà÷åíèå íå ñàìî çà ðàçâîÿ íàâîéíàòà, íî ñå îòðàçÿâà äðàìàòè÷íî íà Áúëãàðèÿ âúâ âúòðåøíîïîëèòè÷åñêèïëàí. Ñàìî äâà äåíà ïî-êúñíî ïàðòèÿòà íà êîìóíèñòèòå âçèìà ðåøåíèå äàçàïî÷íå âúîðúæåíà áîðáà ñðåùó ïðàâèòåëñòâîòî. Â ñòðàíàòà ñåîðãàíèçèðàò âúîðúæåíè ïàðòèçàíñêè îòðÿäè, êîèòî èìàò çà öåë äàñàáîòèðàò äåéíîñòòà íà äúðæàâíèòå îðãàíè, à ñúùî òàêà äà íàíàñÿò óäàðèâúðõó âîåííè îáåêòè, êîíòðîëèðàíè îò ãåðìàíñêèòå âîéñêè. Ñëåä êëþ÷îâèÿóñïåõ íà Ñúâåòñêàòà àðìèÿ ïðè Ñòàëèíãðàä, ðàçâîÿò íà ñúáèòèÿòà âúâÂòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ïðèäîáèâà îáðàò. Íà âñè÷êè ôðîíòîâå ãåðìàíñêèòåâúîðúæåíè ñèëè îòñòúïâàò, à íàñòúïëåíèåòî íà ñúâåòñêàòà àðìèÿ êúìÁàëêàíèòå è Öåíòðàëíà Åâðîïà âäúõíîâÿâà àíòèõèòëåðèñòêàòà îïîçèöèÿâúâ âñè÷êè äúðæàâè, â òîâà ÷èñëî è â Áúëãàðèÿ.

Ïðåç òîçè ïåðèîä ñå ñëó÷âà ñúáèòèå, êîåòî ïðîìåíÿâúòðåøíîïîëèòè÷åñêèòå ðåàëíîñòè. Íà 28 àâãóñò 1943 ã. âíåçàïíî óìèðàöàð Áîðèñ III. Ñìúðòòà ìó èçíåíàäâà àáñîëþòíî âñè÷êè íå ñàìî âÁúëãàðèÿ. Ñëàâåùèÿò ñå ñ îòëè÷íî çäðàâå öàð ñàìî ñåäìèöà ïî-ðàíî åîñúùåñòâèë ðåäîâíîòî ñè ïëàíèíñêî èçêà÷âàíå íà íàé-âèñîêèÿ âðúõ íàÁàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ – âðúõ Ìóñàëà (2924 ì.), ñëåä êîåòî ôèçè÷åñêîíåðàçïîëîæåíèå ãî îñòàâÿ íà ëåãëî. Ëåêàðèòå ïðàâÿò ðàçëè÷íèïðåäïîëîæåíèÿ çà âñå ïîâå÷å âëîøàâàùîòî ìó ñå çäðàâîñëîâíî ñúñòîÿíèå– îò èíôàðêò äî âúçìîæíî îòðàâÿíå. Âåðñèÿòà çà îòðàâÿíåòî íà öàð Áîðèñ

“Ðàçïÿòèå”, õóä. Åìàíóèë Ðàêàðîâ


äúëãî âðåìå ñå âúçïðèåìà îò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå çà íàé-äîñòîâåðíàòà.Ñàìî íÿêîëêî äåíà ïðåäè äà ñå ïîÿâÿò ïðîáëåìèòå öàðÿò å áèë íà âàæíàñðåùà â Ãåðìàíèÿ ñ Àäîëô Õèòëåð, íà êîÿòî ôàøèñòêèÿ âîäà÷ å èçðàçèëíåäîâîëñòâî îò ïàñèâíàòà ïîçèöèÿ íà Áúëãàðèÿ âúâ âîéíàòà. Âåðîÿòíîïîðàäè òàçè ïðè÷èíà âåäíàãà ñå ïîÿâÿâàò ñúìíåíèÿ, ÷å áúëãàðñêèÿò öàð åáèë îòðîâåí, çà äà ñå ðàç÷èñòè ïî÷âàòà çà èäâàíåòî íà âëàñò íà íÿêîé òâúðäïðîãåðìàíñêè ëèäåð. Ðàçáèðà ñå, ñúìíåíèÿòà è äîãàäêèòå îñòàâàòíåïîòâúðäåíè è â êðàéíà ñìåòêà çà èñòîðèöèòå êàòî íàé-âåðîÿòíà îñòàâàîôèöèàëíàòà âåðñèÿ çà ñìúðòòà íà öàðÿ, à èìåííî èíôàðêò.

Ñëåä ñìúðòòà íà Áîðèñ çà öàð å îáÿâåí íåãîâèÿò ñèí Ñèìåîí, íîïîðàäè òîâà, ÷å òîé å åäâà ïåòãîäèøåí ðúêîâîäñòâîòî íà äúðæàâàòà ñåïîåìà îò ðåãåíòñêè ñúâåò. Âúïðåêè òîâà â ñòðàíàòà íå ìîæå äà áúäåèçáåãíàòà ïîëèòè÷åñêàòà êðèçà. Ëèïñàòà íà ãîëåìèÿ àâòîðèòåò íà Áîðèñ,îòñúñòâèåòî íà ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè, âúîðúæåíàòà ñúïðîòèâà íàêîìóíèñòèòå è áúðçî ðàçâèâàùèòå ñå âîåííè ñúáèòèÿ â Åâðîïàïðåäèçâèêâàò íîâèòå ïðàâèòåëñòâà äà òúðñÿò ðàçëè÷íè âàðèàíòè çà èçõîäâúâ âñå ïîâå÷å çàïëèòàùàòà ñå ñèòóàöèÿ. Íî âðåìåòî ñå îêàçâà íåäîñòàòú÷íîçà ïîâå÷å åêñïåðèìåíòè.

Ïðåç ìàé 1944 ã. ñúâåòñêàòà àðìèÿ âå÷å ñå ïðèãîòâÿ äà íàâëåçå íàÁàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî ïîëó÷àâà îò Ìîñêâàóëòèìàòóì, â êîéòî ñå íàñòîÿâà äà èçÿñíè äàëè ïðîäúëæàâà äà ïîäêðåïÿõèòëåðèñòêà Ãåðìàíèÿ èëè ùå ïîäïîìàãà çàíàïðåä Ñúâåòñêèÿ ñúþç. Äîãîëÿìà ñòåïåí îòãîâîðúò íà Ñîôèÿ îáà÷å ñå ïðåâðúùà â åäèí íàïúëíîôîðìàëåí àêò, áåç îñîáåíî ãîëÿìî çíà÷åíèå çà èñòîðèÿòà. Àíãëèÿ èÑúåäèíåíèòå àìåðèêàíñêè ùàòè âå÷å ñà ñå äîãîâîðèëè ñúñ Ñúâåòñêèÿ ñúþçïî êàêúâ íà÷èí ùå áúäàò ðàçïðåäåëåíè ñôåðèòå íà âëèÿíèå â Åâðîïà.Áúëãàðèÿ å îñòàâåíà â îðáèòàòà íà ÑÑÑÐ.

Íà 8 ñåïòåìâðè 1944 ã. ñúâåòñêàòà àðìèÿ íàâëèçà â Áúëãàðèÿ áåçáúëãàðñêàòà âîéñêà äà îêàæå êàêâàòî è äà áèëî ñúïðîòèâà. Ïîäãîòâåíè,áúëãàðñêèòå êîìóíèñòè, ïàðòèçàíñêèòå ãðóïèðîâêè, âêëþ÷èòåëíî è ÷àñòèîò âîéñêàòà îùå ñúùàòà íîù àòàêóâàò äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè è àðåñòóâàò÷ëåíîâåòå íà ïðàâèòåëñòâîòî. Íà äðóãèÿ äåí, 9 ñåïòåìâðè 1944 ã., å îáÿâåíîíîâîòî ïðàâèòåëñòâî ñ ìèíèñòúð ïðåäñåäàòåë Êèìîí Ãåîðãèåâ, êîåòîíåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å èìà êîàëèöèîíåí õàðàêòåð, å êîíòðîëèðàíî îòêîìóíèñòèòå. Â ïðîäúëæåíèå íà 45 ãîäèíè òàçè äàòà ùå áúäå ÷åñòâàíà âÁúëãàðèÿ êàòî íàöèîíàëåí ïðàçíèê. Òúé êàòî ïîëèòè÷åñêèÿò, ñîöèàëíèÿòè êóëòóðíèÿò æèâîò, òàêà êàêòî è òîçè íà îáèêíîâåíèÿ ÷îâåê â ñòðàíàòàïðåç òîçè ïåðèîä äðàìàòè÷íî ñå èçìåíÿ, ãîäèíàòà 1944-òà ñå âúçïðèåìàêàòî ãðàíè÷íà â èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ.


ÎÁÙ ÏÎÃËÅÄ ÂÚÐÕÓ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÍÈÒÅ ÏÐÎÖÅÑÈÂ ÏÅÐÈÎÄÀ ÌÅÆÄÓ ÄÂÅÒÅ ÑÂÅÒÎÂÍÈ ÂÎÉÍÈ

Êðàÿò íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà ïðåäèçâèêâà ãîëåìè ïðîìåíè âúââñè÷êè îáëàñòè íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò â Áúëãàðèÿ è ñúâñåì åñòåñòâåíîëèòåðàòóðàòà íå îñòàíà èçâúí òåçè ïðîöåñè. Â ïåðèîäà íà òðèòå ïîðåäíèâîéíè êóëòóðíèÿò æèâîò â ñòðàíàòà ïðàêòè÷åñêè å ñïðÿë. Ïîâå÷åòî îòïèñàòåëèòå ñà èçïðàòåíè ïî ôðîíòîâåòå, à íÿêîè îò òÿõ çàãóáâàò òàì æèâîòàñè êàòî íàïðèìåð Ñòðàøèìèð Êðèí÷åâ, Èëèÿ Èâàíîâ-×åðåí, ÂëàäèìèðÌóñàêîâ, Âëàäèìèð Ïîïàòàíàñîâ. Çà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ìîæå áè íàé-ãîëÿìà å çàãóáàòà íà èçêëþ÷èòåëíî òàëàíòëèâèÿ ïîåò Äèì÷î Äåáåëÿíîâ.Ëèòåðàòóðíèòå èçäàíèÿ ïðåêðàòÿâàò ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå, à ìíîãî îòïèñàòåëèòå ðàáîòÿò êàòî êîðåñïîíäåíòè íà ðàçëè÷íè âîåííè âåñòíèöè.

Âåäíàãà ñëåä ïîäïèñâàíåòî íà Íüîéñêèÿ ìèðåí äîãîâîð êóëòóðíèÿòæèâîò â Áúëãàðèÿ íå ñàìî âúçîáíîâÿâà ñâîÿ åñòåñòâåí õîä, íî è íàïúëíîñå ïðåîáðàçÿâà. Íàé-âàæíàòà îò ïðîìåíèòå èìà ÷èñòî ïñèõîëîãè÷åñêèõàðàêòåð. Ñëåä âèäÿíàòà êàñàïíèöà è ïðåæèâåíèÿ óæàñ â îêîïèòå çàáúëãàðñêèÿ ïèñàòåë å ÿñíî, ÷å âå÷å íå ìîæå äà ïèøå ïî ñúùèÿ íà÷èí.Áúëãàðñêèÿò ñèìâîëèçúì, êîéòî ñàìî ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè ñå íàìèðà âñâîÿ àïîãåé, èçâåäíúæ êàòî ïîñëàíèå, ïñèõîëîãèÿ è åçèê ñå îêàçâà íàïúëíîðàçìèíàâàù ñå ñ ÷îâåêà, äúðæàë ïóøêà â ðúêà è ñòðåëÿë ñðåùó äðóãè÷îâåøêè ñúùåñòâà. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà è ñàìèòå ñèìâîëèñòè ñà åäíè îòïúðâèòå, êîèòî ðàçáèðàò íåîáõîäèìîñòòà îò ðàäèêàëíà ïðîìÿíà âëèòåðàòóðàòà. Ïðåç 1919 ã. åäèí îò åìáëåìàòè÷íèòå ïîåòè çà áúëãàðñêèÿñèìâîëèçúì Åìàíóèë Ïîïäèìèòðîâ ïóáëèêóâà â ñïèñàíèå “Îãíèùå”“Ïîçèâ êúì áúëãàðñêèÿ ïèñàòåë”, â êîéòî ôîðìóëèðà ðàçáèðàíèÿòà ñè çàíîâî ìèñëåíå íà òâîðåöà: “Òè áåøå ñâèäåòåë íå íà åäíî ðàçáèâàíå íàîáùèòå èëþçèè, íå íà åäíî ïàäåíèå íà äúðæàâíèêà, ïîëèòèêà èèíòåëèãåíòà. Íî êúðâàâàòà áóðÿ îòìèíà, îñòàâÿéêè íåçàëè÷èìè ñëåäè íàðàçðóøåíèåòî; òè ñåãà ñè ñàì, áðîèø ñâîèòå ðàíè è ãëåäàø ñòîè÷åñêèäóõîâíàòà ïðîâàëà íà îíèÿ, êîèòî íÿêîãà ïðèíàäëåæàõà êúì òâîÿ êðúã.”ßñíî å æåëàíèåòî ÷ðåç äðàìàòèçìà íà ñâåòîâíèòå ñúáèòèÿ äà ñå îïðåäåëèíîâîòî õóäîæåñòâåíî ñúçíàíèå. Íàïúëíî àíàëîãè÷íè ñà íàãëàñèòå ïîñúùîòî òîâà âðåìå â öÿëà Åâðîïà. Ïî÷òè âñåêè òåêñò â áúëãàðñêèÿëèòåðàòóðåí ïå÷àò îò òîçè ïåðèîä ñå îïèðà íà èñòîðè÷åñêèòå ïðîìåíè.

Îáù ïîãëåä âúðõó ëèòåðàòóðíèòå ïðîöåñè 19

Äðóãà ñòàòèÿ íà íå òîëêîâà èçâåñòåí ïèñàòåë, íàðå÷åíà “Ëèòåðàòóðàòàíà óòðåøíèÿ äåí”, å ïîâå÷å îò ñèìïòîìàòè÷íà çà òîçè ïðîöåñ íà ñèëíîîáâúðçâàíå íà ëèòåðàòóðàòà ñ èñòîðè÷åñêèòå è îáùåñòâåíèòå ïðîöåñè.Ïúðâèòå äâå èçðå÷åíèÿ ñà äîñòàòú÷íî êðàñíîðå÷èâè: “Ïîëèòè÷åñêèÿò ìèðâ Åâðîïà âå÷å ñå óñòàíîâÿâà. Îñâåòåí ñ ðåäèöà ìåæäóíàðîäíè àêòîâå, òîéùå äàäå åäèí íîâ îáëèê íà âúíøíèÿ æèâîò íà íàðîäèòå â Åâðîïà”. Çàâñè÷êè ïèñàòåëè è èíòåëåêòóàëöè å ÿñíî, ÷å åäâà ñëåä êàòî ñå îñúçíàÿòíîâèòå ðåàëíîñòè, ìîæå äà ñå ìèñëè çà ëèòåðàòóðà. Êàêòî è òîâà, ÷åëèòåðàòóðàòà òðÿáâà äà îòðàçÿâà íîâèÿ äóõ íà íîâîòî âðåìå.

Ñëåä íÿêîëêî ãîäèíè, êîãàòî ñúáèòèÿòà è ïðîöåñèòå äîïúëíèòåëíîñà îñìèñëåíè, áúëãàðñêèÿò ëèòåðàòóðåí êðèòèê Ãåîðãè Öàíåâ â ñâîÿòàñòàòèÿ “ßâîðîâ äíåñ” (1924) ùå äàäå åäíà ìíîãî òî÷íà õàðàêòåðèñòèêà çàîãðîìíàòà ïðîïàñò, ðàçäåëÿùà òâîðöèòå ïðåäè è ñëåä âîéíèòå: “Êîãàòî÷îâåê ìèñëè çà ðàçëèêàòà ìåæäó äíåøíîòî ïîêîëåíèå è ïîêîëåíèÿòà ïðåäèâîéíèòå, îáõâàùà ãî ÷óâñòâî ñÿêàø ñòîè íàä áåçäíà, êîåòî íèêîãà íå ùåïðåìèíå. Ðàçëè÷íè íðàâè, ðàçëè÷íè èäåè è íàñòðîåíèÿ, äîðè ðàçëè÷íè

“Çåìåòðúñúò”, õóä. Áîðèñ Ãåîðãèåâ (1928)


òåìïåðàìåíòè”. Äîïúëíèòåëíî çíà÷åíèå çà âàëèäíîñòòà íà îöåíêàòàïðèäàâà ôàêòúò, ÷å Ã. Öàíåâ å åäíà îò àêòèâíèòå ôèãóðè â áúëãàðñêèÿëèòåðàòóðåí æèâîò ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè.

Ðàçëè÷íèòå ëèòåðàòóðíè ãðóïè è êðúãîâå, ñúùåñòâóâàëè ïðåäèçàïî÷âàíåòî íà âîéíèòå, íå ñå âúçîáíîâÿâàò, à ÷ëåíîâåòå èì òúðñÿò íîâèðàçëè÷íè ïúòèùà çà îáåäèíåíèå. Åäèí îò íàé-ïîïóëÿðíèòå êðúãîâå –òîçè íà “Çâåíî” íàïðèìåð, ïðåñòàâà îðãàíèçàöèîííî äà ñúùåñòâóâà.Ïîâå÷åòî îò ÷ëåíîâå ìó êàòî Äèìèòúð Ïîäâúðçà÷îâ, Íèêîëàé Ëèëèåâ,Ãåîðãè Ðàé÷åâ, Êîíñòàíòèí Êîíñòàíòèíîâ è äð. ïðîäúëæàâàò äàïîääúðæàò ïðèÿòåëñêè îòíîøåíèÿ, íî âñåêè ñúòðóäíè÷è â ðàçëè÷íèëèòåðàòóðíè èçäàíèÿ. Èìåííî îò òåçè ðàçïàäíàëè ñå ãðóïè è áóðåíîñíîñúçäàâàùè ñå ëèòåðàòóðíè èçäàíèÿ ñå îôîðìÿò íîâèòå êðúãîâå, ïî-ìíîãîáðîéíè è êðåàòèâíè â òâîð÷åñêè ïëàí. Ïîâå÷åòî îò òÿõ èìàòïîä÷åðòàí àôèíèòåò êúì ìîäåðíèñòè÷íèòå õóäîæåñòâåíè òúðñåíèÿ,êîèòî â òîçè ïåðèîä èìàò ìíîãî ïðèâúðæåíèöè â öÿëà Åâðîïà.

Íà ïúðâî ìÿñòî ñðåä ëèòåðàòóðíèòåîðãàíè íà íîâèòå êðúãîâå òðÿáâà äàñïîìåíåì ñïèñàíèÿòà “Âåçíè” (1919 – 1922)è “Ïëàìúê” (1924 – 1925), êîèòî èçëèçàòïîä ðúêîâîäñòâîòî íà ïîåòà Ãåî Ìèëåâ. Òîâàñà ïúðâèòå èçäàíèÿ íà áúëãàðñêèÿåêñïðåñèîíèçúì, êúäåòî ñå ïëåäèðà çàðåâîëþöèîííàòà ïðîìÿíà íà áúëãàðñêîòîèçêóñòâî. Òå ÿðîñòíî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íàòðàäèöèîííèÿ ðåàëèçúì è áèòîîïèñàòåë-ñòâîòî êàòî ïðåäëàãàò åäèí ôðàãìåíòàðåí èìåòàôîðè÷åí õóäîæåñòâåí ìîäåë. Òâîðöèòåîêîëî Ãåî Ìèëåâ ñà åäíè îò íàé-ÿðîñòíèòåçàñòúïíèöè íà àâàíãàðäíîòî èçêóñòâî.

Îêîëî ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåíîòîñïèñàíèå “Çëàòîðîã” (1920 – 1943) è íåãîâèÿðåäàêòîð êðèòèêúò Âëàäèìèð Âàñèëåâ ïúê ñåîáåäèíÿâàò ïðèâúðæåíèöèòå íà åñòåòèçìà. Òåñå äåêëàðèðàò çà ïðîäúëæèòåëè íà òðàäèöèÿòà,íàëîæåíà îò ñï. “Ìèñúë”, è ñúùî îòêðèòî âîþâàòñðåùó ðåàëèçìà è ïðîëåòàðñêîòî òâîð÷åñòâî.Ñïèñàíèåòî íÿìà ïðåöèçíà òåîðåòè÷åñêà ïëàò-ôîðìà è åêëåêòè÷åñêè ïðåäñòàâÿ ðàçíîîáðàçíè


àâàíãàðäíè ãëåäíè òî÷êè è õóäîæåñòâåíè ïðîèçâåäåíèÿ – îòñàíòèìåíòàëèçìà äî åêñïðåñèîíèçìà. Íåçàâèñèìî îò òîâà, “Çëàòîðîã” ñåíàëàãà êàòî åäíî îò íàé-ñåðèîçíèòå è åëèòàðíè ëèòåðàòóðíè èçäàíèÿ âïåðèîäà ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè.

Âàæíî ìÿñòî â ëèòåðàòóðíèÿæèâîò â ñòðàíàòà ïðåç òîçè ïåðèîä èãðàåè ìåñå÷íîòî ñïèñàíèå “Õèïåðèîí” (1922– 1931), êîåòî ñå ðúêîâîäè îò êðèòèêàÈâàí Ðàäîñëàâîâ è ïîåòèòå ÒåîäîðÒðàÿíîâ è Ëþäìèë Ñòîÿíîâ. Îêîëî íåãîñå îáåäèíÿâàò òâîðöèòå, çàñòúïíèöè íàîôîðìÿùèÿ ñå ñëåä âîéíèòåïîñòñèìâîëèçúì . Ñïîðåä òÿõñèìâîëèçìúò íå ñàìî íå ñå å èç÷åðïàë,íî ïðîäúëæàâà äà áúäå íàé-åñòåòè÷íèÿòëèòåðàòóðåí ìåòîä. Êàòî öÿëî“õèïåðèîíöèòå” ñà äîñòà ïî-óìåðåíè âíàïàäêèòå ñè êúì ñâîèòå îïîíåíòè, íîòîâà äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å òå ñàìèòå äîñòà ÷åñòî ñàóïðåêâàíè â åïèãîíñòâî è ðåòðîãðàäíîñò.

Ìàëêî ïî-êúñíî ëèòåðàòóð-íèÿò êðúã “Ñòðåëåö”, êîéòîîáåäèíÿâà åäíè îò íàé-ãîëåìèòåèíòåëåêòóàëöè íà Áúëãàðèÿ, çàïî÷âàèçäàâàíåòî íà ñåäìè÷íèöèòå “Èçòîê”(1926 – 1927) è “Ñòðåëåö” (1927). Âòÿõ “ñòðåëöèòå” çàùèòàâàò èäåÿòà çàðàäèêàëíà îáíîâà íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà ÷ðåç êóëòóðíîòî àñèìèëè-ðàíå íà îáðàçöèòå îò çàïàäíî-åâðîïåéñêîòî èçêóñòâî. Òå âëèçàò âèíòåëåêòóàëíè ïîëåìèêè ñ òâîðöèòåîêîëî “Çëàòîðîã” è “Õèïåðèîí”, êàòîïî÷òè íå îòäàâàò çíà÷åíèå íàïðîëåòàðñêîòî èçêóñòâî. Ñëåä ðàçïàäà-íåòî íà êðúãà ïîâå÷åòî îò ÷ëåíîâåòåìó ñå îáåäèíÿâàò â “Äðóæåñòâî íà

åñåèñòèòå” è ïðîäúëæàâàò äà îòñòîÿâàò âèñîêî åñòåòè÷íèòå ñè ïðèíöèïè.


Òîâà ñà íàé-çíà÷èìèòå êðúãîâå è èçäàíèÿ â áúëãàðñêàòà àâàíãàðäíàëèòåðàòóðà ïðåç ïåðèîäà ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè. Ðàçáèðà ñå,ñúùåñòâóâàò è ðåäèöà äðóãè, â ïî-ãîëÿìà èëè ïî-ìàëêà ñòåïåí îôîðìÿùèîáëèêà íà ìîäåðíèñòè÷íèòå òúðñåíèÿ íà áúëãàðñêèòå ïèñàòåëè. Òîâàðàçíîîáðàçèå è áîãàòñòâî íà ðàçíîïîñî÷íè ôîðóìè ïîòâúðæäàâà ìíåíèåòî,÷å ïåðèîäúò å åäèí îò íàé-èíòåíçèâíèòå â èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà.

Â ñëîæíèÿ ïðîöåñ, ïðè êîéòî ñå ïðåïëèòàò ìíîæåñòâî êîìïëåêñíèîòíîøåíèÿ îò ñîöèàëíî è õóäîæåñòâåíî åñòåñòâî, àêòèâíî äåéñòâàòïðîòèâîðå÷èâè ñèëè íà öåíòðîñòðåìèòåëíîñò è öåíòðîáåæíîñò, áåç íèêîÿäà íàääåëÿâà. Â òúðñåíèÿòà, íàìèðàùè ñå íà ãðàíèöàòà ìåæäóåñòåòè÷íîñòòà è àíòèåñòåòè÷íîñòòà, íà áúëãàðñêèòå òâîðöè ñå î÷åðòàâàòäâà âàæíè õóäîæåñòâåíè ïðîáëåìà – òîçè çà ðîäíîòî èçêóñòâî è òîçè çàèäåîëîãè÷åñêàòà àíãàæèðàíîñò â ëèòåðàòóðàòà..

Ïðîáëåìúò çà ðîäíîòî íå å íîâ çà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, íî çàïúðâè ïúò ñëåä êðàÿ íà Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ïîñòàâÿ ñ òàêàâà îñòðîòàè ðåøèòåëíîñò. Ïðåç 1919 ã. ñå ñúçäàâà äðóæåñòâîòî “Ðîäíî èçêóñòâî”îò íÿêîëêî åëèòíè áúëãàðñêè õóäîæíèöè, êîèòî ñè ïîñòàâÿò çàäà÷àòà äàïðåîòêðèÿò õàðàêòåðíèÿ áúëãàðñêè äóõ è äà íàìåðÿò íàé-ïîäõîäÿùàòàôîðìà, ñ êîÿòî äà ãî èçîáðàçÿò â ñâîèòå êàðòèíè. Ïîâèêúò êúì òúðñåíå íàáúëãàðñêîòî îñúùåñòâÿâà îãðîìåí åñòåòè÷åñêè ïîâðàò â èçîáðàçèòåëíîòîèçêóñòâî. ×ðåç ïîä÷åðòàâàíå íà íàöèîíàëíî ñïåöèôè÷íîòî õóäîæíèöèòåñå ñòðåìÿò äà ïðåäàäàò ñëîæíèÿ è ÷åñòî ïúòè ïðîòèâîðå÷èâ ñâÿò íàîáèêíîâåíèÿ ñåëñêè ÷îâåê. Â òåçè óñèëèÿ äà ñå ïðåäàäå óíèêàëíîñòòà íàáúëãàðèíà ñå ðàæäàò åäíè îò íàé-ãîëåìèòå èìåíà â áúëãàðñêîòîèçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî êàòî Âëàäèìèð Äèìèòðîâ-Ìàéñòîðà, Èâàí Ìèëåâè Âàñèë Çàõàðèåâ. Âñåêè åäèí îò òÿõ ÷ðåç èíäèâèäóàëíè õóäîæåñòâåíèñðåäñòâà óñïÿâà äà ðàçêðèå õàðàêòåðíîòî ëèöå íà èçîáðàçÿâàíèÿ èíäèâèä,÷åñòî ïúòè áåçèìåíåí, â êîéòî îáà÷å ñà ñòàåíè îáðàçèòå íà öåëè ïîêîëåíèÿáúëãàðè.

Åäíîâðåìåííî ñ òîâà óñèëèå íà õóäîæíèöèòå è â ëèòåðàòóðíèòåñïåöèàëèçèðàíè èçäàíèÿ îáñòîéíî ñå ðàçèñêâà âúïðîñúò äàëè òâîðåöúòòðÿáâà äà ñå ñúîáðàçÿâà ïîâå÷å ñ íàöèîíàëíèòå ñòîéíîñòè èëè äà íàáëåãíåíà óíèâåðñàëíèòå öåííîñòè. Ïî÷òè íÿìà èçâåñòåí áúëãàðñêè ïèñàòåë ïîòîâà âðåìå, êîéòî äà íå ïðåäñòàâÿ ìíåíèåòî ñè. Òàêà ïðîáëåìúò çà ðîäíîòîèçêóñòâî ñå òðàíñôîðìèðà â èíòåëåêòóàëíà äèñêóñèÿ, ñòàâà åëåìåíò îòõóäîæåñòâåíèòå òúðñåíèÿ íà òâîðöèòå, îò èçãðàæäàíåòî íà òåõíèÿåñòåòè÷åñêè ñâÿò.


Ñèëåí òëàñúê çàîáðúùàíå êúì òèïè÷íîíàöèîíàëíîòî áúëãàðñêèòåïèñàòåëè ïîëó÷àâàò îòèçñëåäâàíåòî íà ãîëåìèÿíåìñêè ôèëîñîô ÎñâàëäØïåíãëåð. Ïúðâèÿò òîì íàíåãîâèÿ ôóíäàìåíòàëåí òðóä“Çàëåçúò íà Çàïàäà: î÷åðöèïî ìîðôîëîãèÿ íà ñâåòîâ-íàòà èñòîðèÿ”, êîéòî èçëèçàïðåç 1918 ã. (âòîðèÿò – ïðåç1922 ã.) å ïîñðåùíàò ñèçêëþ÷èòåëåí èíòåðåñ âöåëèÿ ñëàâÿíñêè ñâÿò èåñòåñòâåíî â Áúëãàðèÿ.Ïðèâúðæåíèê íà èñòîðè÷åñ-êèÿ ðåëàòèâèçúì, Øïåíãëåððàçâèâà èäåÿòà çà öèêëè÷-íîñòòà íà èñòîðèÿòà êàòîñ÷èòà, ÷å îáùåñòâàòà èêóëòóðèòå ñëåäâàò ñúùèòå

ïðèíöèïè íà åñòåñòâåíà åâîëþöèÿ, êîèòî ñà âàëèäíè è çà îðãàíèçìèòå.Ñïîðåä íåãî â íà÷àëîòî íà 19 âåê çàïàäíèÿò ñâÿò å íàâëÿçúë â åòàïà íàñâîÿ óïàäúê è ïðåäñêàçâà, ÷å ùå áúäå êóëòóðíî ïðåîäîëÿí îò ñëàâÿíñêàòàêóëòóðà è öèâèëèçàöèÿ. Òåçè èäåè ïðåäèçâèêâàò âúëíà îò åíòóñèàçúì ñðåäáúëãàðñêèòå òâîðöè, êîèòî ñå îñúçíàâàò êàòî áúäåùèòå èíòåëåêòóàëíèëèäåðè íà Åâðîïà. Íà çàïàäíîòî èçêóñòâî ïðåñòàâà äà ñå ãëåäà êàòî íàìîäåë, êîéòî ïèñàòåëÿò òðÿáâà ñëÿïî äà ñëåäâà, à çàïî÷âà äà ñå ìèñëè çàíåãîâîòî òâîð÷åñêî óñâîÿâàíå. Áúëãàðñêèÿò ôèëîñîô è êðèòèê ÀòàíàñÈëèåâ ïèøå ïðåç 1926 ã. “Çàïàäíîåâðîïåéñêàòà êóëòóðà òðÿáâà äà áúäåèçæèâÿíà êàòî íàøà ñîáñòâåíà; òÿ òðÿáâà äà ñå ïðèñïîñîáÿâà, ïðîäúëæàâàè äîòâîðÿâà îò ñàìèòå íàñ. Èçòî÷íîòî è çàïàäíîòî òóê ñà äàäåíè êàòî äâåðàâíîöåííè íà÷àëà, êîèòî òðÿáâà äà âëÿçàò âúâ âçàèìîäåéñòâèå”.

Ïîâå÷åòî îò ãîëåìèòå èìåíà â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ïðåç òîçèïåðèîä, íàé-âå÷å ïðèâúðæåíèöèòå íà àâàíãàðäíîòî èçêóñòâî, ñå îáÿâÿâàòçà ïðîòèâíèöè íà ðîäíîòî â èçêóñòâîòî. Òå ãî âúçïðèåìàò êàòî ôîðìà íàðåàáèëèòàöèÿ íà ðåàëèçìà. Ñðåä òÿõ ìîæåì äà îòáåëåæèì Ãåî Ìèëåâ,

Ïëàêàò íà ïúðâàòà èçëîæáà íà äðóæåñòâî“Ðîäíî èçêóñòâî (1920)


×àâäàð Ìóòàôîâ, Ñâåòîñëàâ Ìèíêîâ, Íèêîëàé Ðàéíîâ, Ëþäìèë Ñòîÿíîâè äð. Òåçè òâîðöè ñ÷èòàò, ÷å îáðúùàíåòî êúì êîðåíèòå íà íàðîäíîñòòàâîäè äî áèòîâèçèðàíå íà ëèòåðàòóðàòà è ïî òîçè íà÷èí äî íåéíîòîåëåìåíòàðèçèðàíå è ñõåìàòèçèðàíå. Íàïðèìåð ïîåòèòå, êîèòî èçïîëçâàò âñòèõîâåòå ñè îáðàçè íà äîìàøíè æèâîòíè ñà èðîíèçèðàíè, êàòîïðèòåæàâàùè “ñèëíî è òðàãè÷íî ñêîòîâúäíî âúîáðàæåíèå”.

Ðåäèöà òâîðöè ñ÷èòàò, ÷å ñëåäâàíåòî íà âèñîêèòå îáðàçöè íàåâðîïåéñêèÿ ìîäåðíèçúì ùå ïîìîãíå ìíîãî ïîâå÷å íà áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà è ùå êîìïåíñèðà íåéíàòà èçîñòàíàëîñò. Ðàçëè÷íèòå ïèñàòåëè,â çàâèñèìîñò îò òîâà êàêâè ÷óæäè åçèöè âëàäåÿò, êàêâè äóõîâíè èíòåðåñèïðîÿâÿâàò è êàêâà å ñïåöèôèêàòà íà èíäèâèäóàëíèÿ èì õóäîæåñòâåí ïî÷åðê,ñå íàñî÷âàò êúì îíåçè òå÷åíèÿ íà åâðîïåéñêèÿ àâàíãàðä, êîèòî íàé-òî÷íîîòãîâàðÿò íà òåõíèòå ðàçáèðàíèÿ. Òàêà íàïðèìåð Ãåî Ìèëåâ ïðèâíàñÿ âáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ôèëîñîôèÿòà è åñòåòèêàòà íà íåìñêèÿåêñïðåñèîíèçúì. Òîé å åäèí îò íàé-ÿðîñòíèòå îòðèöàòåëè íà “Ðîäíîòîèçêóñòâî” êàòî â åäíîèìåííàòà ñâîÿ ñòàòèÿ íåäâóñìèñëåíî ãî íàçîâàâà“ìúðòâà òðàäèöèÿ”. Çà Ãåî Ìèëåâ òâîð÷åñòâîòî îçíà÷àâà àïîëîãèÿ íàñâîáîäíèÿ ÷îâåê, íà íåãîâîòî ïðàâî äà ðóøè ïðàâèëàòà, íàëàãàíè ìó îòîáùåñòâîòî, íà áóíò ñðåùó ñîöèàëíèòå è êëàñîâè ïðåäðàçñúäúöè. Âîáëàñòòà íà åñòåòèêàòà ïîåòúò íàëàãà â áúëãàðñêàòà ëèðèêà ñâîáîäíèÿ ñòèõè óïîòðåáàòà íà ôðàãìåíòà êàòî ôîðìà íà òúðñåíå íà ïî-ãîëÿìà àëþçèâíîñòè ìåòàôîðè÷íà óñëîâíîñò.

Äðóã àâòîð, êîéòî çàëàãà íà åêñïåðèìåíòàëíîòî èçêóñòâî, å ×àâäàðÌóòàôîâ . Òîé å ïúðâèÿò áúëãàðñêè ïèñàòåë, ïðèëàãàù òåçèòå íàåâðîïåéñêèòå êîíñòðóêòèâèñòè. Âúâåæäà íå ñàìî òåõíè÷åñêàòàòåðìèíîëîãèÿ è òåìàòèêà, íî è çàùèòàâà òàêà íàðå÷åíèÿ îò íåãî“òåõíè÷åñêè ñòèë”. Ìóòàôîâ å èçêëþ÷èòåëåí åðóäèò è íåãîâèòå íîâàòîðñêèõóäîæåñòâåíè âúçãëåäè ÷åñòî ïúòè ñðåùàëè ïúëíî íåðàçáèðàíå îòêîíñåðâàòèâíàòà áúëãàðñêà ïóáëèêà. Åäâà ëè èìà äðóã ïèñàòåë, êîéòî äàñú÷åòàâà ïî òàêúâ èíòåðåñåí íà÷èí åñòåòèêàòà íà êîíñòðóêòèâèçìà ñ òàçèíà åêñïðåñèîíèçìà.

Èçêëþ÷èòåëíî ïëîäîíîñíè ñà õóäîæåñòâåíèòå òúðñåíèÿ è íàÑâåòîñëàâ Ìèíêîâ â îáëàñòòà íà äèàáîëèçìà. Òîé ñå îñâîáîæäàâà â ñâîèòåðàçêàçè îò ìèñòèöèçìà íà íåìñêèÿ äèàáîëèçúì êàòî ïî òîçè íà÷èí ïîñòèãàëåêà èðîíèÿ è óñìèâêà â èíà÷å ñòðàõîâèòèòå íàãëåä ñþæåòè. Ïî-êúñíîòîé íàïúëíî ùå ïðåîäîëåå âëèÿíèåòî íà äèàáîëèçìà è ùå ñå ïðåâúðíå âåäèí îò íàé-äîáðèòå áúëãàðñêè ñàòèðèöè. Òîâà ñàìî ùå ïîòâúðäè èäåÿòà,÷å ïîäðàæàíèåòî å åïèçîäè÷íî ÿâëåíèå â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñëåäÏúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà.


È àêî òîâà ñà ÷àñò îò êðàéíèòå îòðèöàòåëè íà ðåàëèçìà, ðåäèöà äðóãèòâîðöè, ñúùî òàêà ïðèâúðæåíèöè íà ìîäåðíîòî èçêóñòâî, óñïÿâàò äàïîñòèãíàò îíîâà ïðåëèâàíå íà ÷óæäèÿ åêñïåðèìåíò â ñîáñòâåí îïèò, çàêîåòî ãîâîðè Àòàíàñ Èëèåâ. Ïîåòè êàòî Àòàíàñ Äàë÷åâ, Åëèñàâåòà Áàãðÿíà,Íèêîëà Ôóðíàäæèåâ, Àñåí Ðàçöâåòíèêîâ, Íèêîëàé Ìàðàíãîçîâ è äð., êàêòîè áåëåòðèñòè êàòî Àíãåë Êàðàëèé÷åâ, Àíòîí Ñòðàøèìèðîâ, Éîðäàí Éîâêîâñïîäåëÿò íàïúëíî ðàçëè÷íè åñòåòè÷åñêè âúçãëåäè, òúðïÿò âëèÿíèÿ ÷åñòîïúòè îò ïðîòèâîðå÷èâè àâàíãàðäíè òå÷åíèÿ, íî óñïÿâàò â ñâîèòåïðîèçâåäåíèÿ äà âëåÿò áúëãàðñêèÿ äóõ â åâðîïåéñêàòà ôîðìà. Çà òÿõ÷óæäèòå îáðàçöè ñà ñàìî åäíà âúçìîæíîñò çà îòòëàñêâàíå êúì ôîðìàëíèÿåêñïåðèìåíò, êîéòî îáà÷å å èçöÿëî ïîä÷èíåí íà åäíà õóäîæåñòâåíà ðåàëíîñòñ óíèêàëíè íàöèîíàëíè õàðàêòåðèñòèêè.

Òàêà íàïðèìåð ìíîãî èíòåðåñíî è ðàçëè÷íî ñå îêàçâà âëèÿíèåòî íààêìåèçìà âúðõó ëèðèêàòà íà åäíè îò íàé-çíà÷èìèòå ïîåòè ïðåç òîçè ïåðèîä– Àòàíàñ Äàë÷åâ è Åëèñàâåòà Áàãðÿíà. Àòàíàñ Äàë÷åâ å ìîæå áè íàé-åðóäèðàíèÿò ïèñàòåë â öÿëàòà áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà. Òîé èìà ôèëîñîôñêîîáðàçîâàíèå è öÿë æèâîò ïðîÿâÿâà ãîëÿì èíòåðåñ êúì òâîð÷åñòâîòî íàñâåòîâíèòå ïîåòè, ïèñàòåëè è ôèëîñîôè. Ñâîáîäíî ïîëçâà îñíîâíèòååâðîïåéñêè åçèöè è ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà âèíàãè å îòëè÷íî îðèåíòèðàí âõóäîæåñòâåíèòå ïðîöåñè, êîèòî ïðîòè÷àò â åâðîïåéñêàòà ëèòåðàòóðà.Àêìåèçìúò å ñàìî åäíî îò ëèðè÷åñêèòå òå÷åíèÿ, âëèÿåùè âúðõó íåãîâèÿïîåòè÷åñêè ñâÿò. Ïî èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñåí íà÷èí ôîðìàëèñòè÷íèòåòúðñåíèÿ â òâîð÷åñòâîòî ìó ñå ïðåïëèòàò ñ òåìè è èäåè îò ðóñêèÿ èôðåíñêèÿ ðåëèãèîçåí ìîðàëèçúì è ìåòàôèçè÷íèÿ íåîõåãåëèçúì.

Îò ñâîÿ ñòðàíà Åëèñàâåòà Áàãðÿíà ñå ñáëèæàâà ñ ïîåòèêàòà íààêìåèçìà áëàãîäàðåíèå íà èíòåðåñà ñè êúì òâîð÷åñòâîòî íà ðóñêàòà ïîåòåñàÀííà Àõìàòîâà. Áàãðÿíà âúâåæäà ðåäèöà íîâè òåìè â áúëãàðñêàòà æåíñêàëèðèêà è ïðîìåíÿ ðàäèêàëíî ñòàòóòà è íà÷èíà íà ïðåäñòàâÿíå íàëèðè÷åñêàòà ãåðîèíÿ. Ìàêñèìàëíî èç÷èñòâà ñâîÿ ïîåòè÷åí åçèê îò êíèæíèè íåÿñíè ïîíÿòèÿ, çà äà ïîä÷åðòàå ñìèñúëà íà ïîñëàíèåòî, êîåòî æåëàå äàïðåäàäå íà ÷èòàòåëÿ.

Òâúðäå èíòåðåñíî å âëèÿíèåòî íà èìàæèíèçìà âúðõó ïîåçèÿòà íàÍèêîëà Ôóðíàäæèåâ. Ïðè íåãî âåðîÿòíî íàé-ñèëíî ñå óñåùà òåíäåíöèÿòàêúì ïîñòèãàíå íà ðîäíîòî. Ôóðíàäæèåâ åêñïëîàòèðà ñïåöèôè÷íèòåòîïîíèìè è îáðàçíè ðåàëèè, ïîçíàòè îò ïîåçèÿòà íà Õðèñòî Áîòåâ, íî èìïðèäàâà ðàçëè÷íà ôóíêöèîíàëíîñò, ïúñòðîòà è åêñïðåñèâíîñò. Ôóðíàäæèåâñúçäàâà åäèí ÷óäíîâàò õóäîæåñòâåí ñâÿò, êîéòî âñåêè áúëãàðèí ìîæåáåçóñëîâíî äà ïðèïîçíàå êàòî ñâîé.


Ãîëåìèòå èìåíà â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ïðåç òîçè ïåðèîä ñå ðàæäàòâ ïîåçèÿòà, íî áåëåòðèñòèêàòà ñúùî èìà ñâîèòå çíà÷èìè ôèãóðè. Áåçñúìíåíèå íà ïúðâî ìÿñòî òóê òðÿáâà äà ïîñòàâèì èìåòî íà Éîðäàí Éîâêîâàâòîðúò, êîéòî ñå ôîðìèðà êàòî ãîëÿì ðàçêàçâà÷ â Ðóìúíèÿ. Òîé å ÷óæä íàñúâðåìåííèòå ìîäåðíè ëèòåðàòóðíè òå÷åíèÿ. Çà íåãî ìíîãî ïî-èíòåðåñåíå áîãàòèÿ ñ ôîëêëîðíè è ìèòîëîãè÷íè ðåôëåêñèè ðóìúíñêè ðàçêàç, îò êîéòîâúçïðèåìà îðãàíè÷íàòà íðàâñòâåíà ðåëèãèîçíîñò. Éîâêîâ ïðåâúðíà ãåðîèòåñè â åäíè îò íàé-ñëîæíèòå â ìîðàëåí àñïåêò ïåðñîíàæè â áúëãàðñêàòàëèòåðàòóðà. Òîé âíåñå åäíà íîâà çà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà äî òîçè ìîìåíòíðàâñòâåíà êðàñîòà. Îáðàçèòå ìó ñà íà ïðúâ ïîãëåä óíèâåðñàëíè, íî â òÿõìîæå äà ñå îòêðèå ñïåöèôè÷íèÿò ôèëîñîôñêè äóàëèçúì íà áúëãàðèíà.

Äîñòà ïî-ðàçëè÷åí å õóäîæåñòâåíèÿò ñâÿò íà Àíòîí Ñòðàøèìèðîâ.Ïðåìèíàë ïðåç ìíîæåñòâî âëèÿíèÿ îò åâðîïåéñêèÿ àâàíãàðä, ïèñàòåëÿòïîñòèãà ñâîÿ òâîð÷åñêè âðúõ â åêñïðåñèîíèñòè÷íèÿ ðîìàí “Õîðî”.Ñòðàøèìèðîâ èçãðàæäà åäèí ãðîòåñêîâ ñâÿò, â êîéòî óæàñúò è ñìúðòòàíàïúëíî âëàäåÿò âñè÷êè õóäîæåñòâåíè èçîáðàæåíèÿ. Íÿìà äðóãà òâîðáà âáúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà äî òîçè ìîìåíò, êîÿòî â òàêàâà ñòåïåí äà âúçäåéñòâà÷ðåç ñâîÿ ðàçêúñàí ñèíòàêñèñ è åêñïðåñèâåí åçèê.

È àêî ãîëÿìà ÷àñò îòòâîðöèòå îôîðìÿò íîâîòîëèöå íà áúëãàðñêèÿ ìîäåð-íèçúì, åäíà íå ìàëêà ÷àñò îòòÿõ èçâúðøâàò íàïúëíîïðîòèâîïîëîæåí çàâîé, àèìåííî êúì èäåîëîãè÷åñêèàíãàæèðàíàòà ëèòåðàòóðà.Âðåìåòî íà òðèòå âîéíè, âêîèòî Áúëãàðèÿ ó÷àñòâà,äîâåæäà äî ðàäèêàëíàïðîìÿíà âúâ âúçãëåäèòå èôèëîñîôèÿòà íà äåçîðèåíòè-ðàíèòå èëè èíäèôåðåíòíèòåâ ïîëèòè÷åñêè ñìèñúëòâîðöè. Êðèòèêúò ÈâàíÌåøåêîâ â ñâîÿòà ñòóäèÿ“Ëÿâîòî ïîêîëåíèå” ãîâîðèçà òîâà êàê âîéíàòà ïðîìåíÿâúçãëåäèòå íà ãîëÿìà ÷àñò îò

Êàëåíäàð çà 1923 ã., èçäàäåí îòêîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ


áúëãàðñêèòå ïèñàòåëè: “Â îêîïèòå ìëàäåæòà èçïèòà íà ñâîé ãðúá êàêñúâðåìåííîòî îòå÷åñòâî æåñòîêî è íàãëî îòðè÷àøå ñúçíàòåëíàòà,íðàâñòâåíàòà ëè÷íîñò è íåéíèòå äåëà, îáùî÷îâåøêèòå ú èäåàëè, æèâîòàú. Êàê òî îòðè÷àøå æèâîòà è ùàñòèåòî íà õèëÿäèòå íåñúçíàòåëíè ñèíîâåíà íàðîäà, íà öåëèÿ òðóäåù ñå íàðîä. È âèäÿ ñ î÷èòå ñè êàê ñúùîòî“îòå÷åñòâî” íå îòðè÷àøå, íî çàùèùàâàøå èíòåðåñèòå è æèâîòà íà áîãàòàòàêëàñà, ãîëåìèòå “ïàòðèîòè”. Òÿõ òî îñòàâÿøå â äúëáîêèÿ “òèë” äà áîãàòåÿò,êîãàòî íàðîäúò ãèíåøå...”

Òî÷íî ïî òîâà âðåìå â Ðóñèÿ âå÷å ñå å èçâúðøèëà Îêòîìâðèéñêàòàðåâîëþöèÿ, êîÿòî îòâåäíúæ âúçêðúñâà â ìèñúëòà íà áóíòîâíèòå è äðúçêèìëàäåæè íàäåæäàòà, ÷å íàèñòèíà å âúçìîæíî èçãðàæäàíåòî íà ñúâúðøåíîòîîáùåñòâî, êîåòî äà áúäå óïðàâëÿâàíî ñïîðåä çàêîíèòå íà íàóêàòà è íàðàçóìà. Ïîíÿòèÿòà ñîöèàëèçúì è êîìóíèçúì ïî òîâà âðåìå íå ñà èìàëèñúâðåìåííèÿ äèñêðåäèòèðàí ñìèñúë, à ñà îçíà÷àâàëè âÿðà, íàäåæäà èðåâîëþöèîííà ïðîìÿíà íà æèâîòà. Èìåííî ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ìíîãîîò òàëàíòëèâèòå ïèñàòåëè ñå îáðúùàò êúì ïðîëåòàðñêàòà ëèòåðàòóðà ñâÿðàòà, ÷å ïî òîçè íà÷èí ñå äîáëèæàâàò äî ïðîáëåìèòå íà ñúâðåìåííèÿ÷îâåê è äî íåãîâèÿ åçèê. Ïðîëåòàðñêàòà ëèòåðàòóðà ïðåòåíäèðà çàîòâîðåíîñò êúì íàé-íàïðåäíè÷àâèòå íàó÷íè è åñòåòè÷åñêè äîñòèæåíèÿ,çàùîòî ñå áàçèðà íà îíåçè òðóäîâå, êîèòî ïðåäñêàçâàò ïîÿâàòà íà íîâèÿêîìóíèñòè÷åñêè ñòðîé, è âúçïðîèçâåæäàò åïîõàëíîñòòà íà òîâà ñúáèòèå.Îñâåí òîâà, çà ïðîëåòàðñêèÿò ïèñàòåë âúçïÿâàíåòî íà ñòðàäàíèåòî èãîðäîñòòà íà ðàáîòíè÷åñêàòà êëàñà å îíçè ðåâîëþöèîíåí ñêîê è âåñòåòè÷åñêè ñìèñúë, êîéòî å åêâèâàëåíòåí íà ðåâîëþöèîííîòî ñúçäàâàíåíà ñúâåòñêàòà äúðæàâà.

Åäíè îò íàé-òàëàíòëèâèòå áúëãàðñêè ïèñàòåëè êàòî ÕðèñòîÑìèðíåíñêè, Ëþäìèë Ñòîÿíîâ, Õðèñòî Ðàäåâñêè, Ãåîðãè Êàðàñëàâîâ èÍèêîëà Âàïöàðîâ ñå ÷èñëÿò êúì ïðîëåòàðñêèòå òâîðöè. Íåçàâèñèìî îòòîâà, ÷å ïðîëåòàðñêàòà ëèòåðàòóðà êàòî âñÿêî ñèëíî èäåîëîãèçèðàíîèçêóñòâî íàëàãà ðåäèöà óñëîâíè îãðàíè÷åíèÿ îò ôîðìàëíî è ñúäúðæàòåëíîåñòåñòâî, âñåêè îò ãîðåèçáðîåíèòå ïèñàòåëè ñå îòëè÷àâà ñúñ ñàìîáèòåíñòèë, ñ êîåòî ñè çàïàçâà âàæíî ìÿñòî â èñòîðèÿòà íà áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà.

Õðèñòî Ñìèðíåíñêè å áåç ñúìíåíèå ïèñàòåëÿò, ñ ÷èåòî òâîð÷åñòâîâèíàãè å çàïî÷âàëî ðàçãëåæäàíåòî íà ïåðèîäà ìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè.Ôîðìèðàë ñå êàòî ïîåò âúâ âðåìåòî íà íàé-ñèëíèòå ãîäèíè íà áúëãàðñêèÿñèìâîëèçúì, â íåãîâàòà ïîåçèÿ ïî óíèêàëåí íà÷èí ñå ñú÷åòàâà ïîåòèêàòàíà ñèìâîëèçìà ñ èäåÿòà íà ðåâîëþöèîííîòî èçêóñòâî. Â òîçè ñìèñúë òîéñòàâà åäèí îò ïúðâèòå òâîðöè, êîèòî ïðåîäîëÿâàò çàãóáèëèÿ ñâåæåñò è


ìîù ñèìâîëèçúì. Îò äðóãà ñòðàíà, ÷ðåç ñâîèòå õóìîðèñòè÷íè è ñàòèðè÷íèñòèõîòâîðåíèÿ òîé èçãðàäè åäíà ñâîåîáðàçíà ñìåøíà èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ,çà ñúæàëåíèå çà åäèí òâúðäå êðàòúê ïåðèîä. Åäâà íà äâàäåñåò è ïåò ãîäèíèÑìèðíåíñêè óìèðà îò æåñòîêàòà è ôàòàëíà ïî òîâà âðåìå áîëåñò –òóáåðêóëîçàòà.

Äðóã ïðîëåòàðñêè ïèñàòåë, íî òîçè ïúò ðåàëèçèðàù ñå â îáëàñòòà íàáåëåòðèñòèêàòà, å Ãåîðãè Êàðàñëàâîâ. Òîé å àâòîð íà ðåäèöà ïîñðåäñòâåíèïðîèçâåäåíèÿ, êîèòî âåëèêîëåïíî èëþñòðèðàò âñè÷êè îòðèöàòåëíè ÷åðòèíà ïðîëåòàðñêàòà ëèòåðàòóðà, íî îñâåí òîâà ïèøå ìîæå áè íàé-ñïîëó÷ëèâèòå ðîìàíè â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà äî Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà– “Òàòóë” è “Ñíàõà”. Ñ èçêëþ÷èòåëåí óñåò êúì äåòàéëà, êúì ïñèõîëîãèÿòàíà ïåðñîíàæà è êîìïîçèöèÿòà íà òâîðáàòà, Êàðàñëàâîâ ïðàâè ãîëÿìà êðà÷êàíàïðåä êúì åïè÷åñêèÿ ðîìàí, ïðåâúðíàë ñå ñàìî íÿêîëêî ãîäèíè ïî-êúñíîâ îñíîâåí ëèòåðàòóðåí æàíð.

Ïîåòúò îáà÷å, êîéòî ïðàâè íàé-åñòåñòâåíà âðúçêàòà ìåæäóëèòåðàòóðàòà îòïðåäè Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà è òàçè ñëåä íåéíèÿ êðàé,áåç ñúìíåíèå å Íèêîëà Âàïöàðîâ. Òîâà å ãîëÿìîòî èìå íà áúëãàðñêàòàïðîëåòàðñêà ïîåçèÿ, çàùîòî òîé óñïÿâà äà ïîñòèãíå âúâ ôîðìàëíî

“Ñâåòëèíà”, õóä. Äå÷êî Óçóíîâ


îòíîøåíèå òîâà, êîåòî Âëàäèìèð Ìàÿêîâñêè ðåàëèçèðà â Ðóñèÿ – íàëàãàóïîòðåáàòà íà íà÷óïåíèÿ ñòèõ ñúñ ñîáñòâåí âúòðåøåí ðèòúì, ïðîäèêòóâàíîò ëîãèêàòà íà ïîñëàíèåòî è íà òúðñåíîòî âíóøåíèå. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíàåäèí îò íàé-èíòåðåñíèòå åôåêòè íà Âàïöàðîâàòà ïîåçèÿ å íåéíàòàêîìóíèêàòèâíîñò. Îñâåí òîâà Âàïöàðîâ ïðúâ â áúëãàðñêàòà ïîåçèÿ ïîñòàâÿìàøèíàòà â öåíòúðà íà ñâîÿ õóäîæåñòâåí ñâÿò. Òàêà òîé îðãàíè÷íî ñâúðçâàïðîëåòàðñêàòà òåìà íå ñàìî ñ ìúêàòà îò íåïîñèëíèÿ ðàáîòíè÷åñêè òðóä,íî è ñ “ðîìàíòèêàòà” íà áúäåùèÿ íîâ ÷îâåê.

Çàãèíàë çàðàäè ñâîèòå îáùåñòâåíè èäåàëè, çà Âàïöàðîâ å áèëîíåâúçìîæíî äà ïðåäïîëîæè â êàêâà ãðîòåñêîâà ôîðìà ùå ñå ïðåâúðíàò òåñàìî íÿêîëêî ãîäèíè ïî-êúñíî. Íîâîòî îáùåñòâî, äîøëî ñ ïðåòåíöèÿòàäà îñâîáîäè ÷îâåêà îò îêîâèòå íà êàïèòàëèñòè÷åñêèòå àíòèõóìàííèïðèíöèïè, ñå ïðåâðúùà â åäèí òîòàëèòàðåí ñâÿò, êúäåòî ïîñëåäíîòîâúçìîæíî íåùî å ïðàâîòî íà ñâîáîäíî ìèñëåíå. Ñúâñåì ëîãè÷íî èëèòåðàòóðàòà ïîïàäà â êëîïêàòà íà åñòåòè÷åñêèòå îãðàíè÷åíèÿ è ìóòàöèè.Ðîìàíòèêàòà, êîÿòî Âàïöàðîâ âèæäàøå â ìîòîðèòå êàòî ñèìâîë íà íîâèÿñâîáîäåí äóõ íà ÷îâåêà, èçâåäíúæ äåãðàäèðà â ò. í. ïðîèçâîäñòâåíà ïîåòèêà,êîÿòî åëåìåíòàðíî è ñõåìàòè÷íî âúçïðîèçâåæäà ïîëèòè÷åñêàòà äèðåêòèâàëèòåðàòóðàòà äà ñå äîáëèæè äî ÷îâåêà íà òðóäà.

Öÿëîòî áîãàòñòâî, êîåòî áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà ïîñòèãà â ïåðèîäàìåæäó äâåòå ñâåòîâíè âîéíè, ñå çàëè÷àâà è ñå òðàíñôîðìèðà âèäåîëîãè÷åñêè êëèøåòà ñàìî çà äåñåòèíà ãîäèíè. Îùå â ïúðâèòå äíè ñëåä9 ñåïòåìâðè 1944 ã. çàïî÷âàò íå ñàìî ïîëèòè÷åñêîòî ïðåñëåäâàíå è ÷èñòêè,íî è íàñèëèåòî âúðõó èíòåëèãåíöèÿòà è ïèñàòåëèòå. Èäåîëîçèòå íàêîìóíèñòè÷åñêèÿ ïðåâðàò ïðèëàãàò è â îáëàñòòà íà êóëòóðàòà åëåìåíòàðíèÿïðèíöèï – êîéòî íå å ñ íàñ, å ïðîòèâ íàñ. Ïèñàòåëèòå âåäíàãà ñà ðàçäåëåíèíà ïðîãðåñèâíè, òåçè êîèòî ÷ëåíóâàò â êîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòè, è íàôàøèñòè, â ÷èÿòî ãðóïà ïîïàäàò îáùî âçåòî âñè÷êè îñòàíàëè. Ñàìî íÿêîëêîäåíà ñëåä ïðåâðàòà â îôèöèàëíèÿ îðãàí íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿâåñòíèê “Ðàáîòíè÷åñêî äåëî” èçëèçà ñòàòèÿòà “Ôàøèçìúò â íàøàòàëèòåðàòóðà”, â êîÿòî äèðåêòíî çà ôàøèñòêè ïèñàòåëè ñà íàçîâàíè òâîðöèêàòî Àíãåë Êàðàëèé÷åâ, ×àâäàð Ìóòàôîâ, Äèìèòúð Òàëåâ, Ôàíè Ïîïîâà-Ìóòàôîâà, Ìèõàèë Àðíàóäîâ, Ñòèëèÿí ×èëèíãèðîâ, Ñëàâ÷î Êðàñèíñêè èðåäèöà äðóãè. Ïî òîçè íà÷èí ñå äàâà ñòàðòúò íà ôèçè÷åñêîòî è äóõîâíîóíèùîæåíèå íà áúëãàðñêàòà èíòåëèãåíöèÿ. Ïî-êúñíî ðåäèöà îò òåçèïèñàòåëè ùå âëÿçàò â çàòâîðèòå è ëàãåðèòå, à îñòàâåíèòå íà ñâîáîäà ùåáúäàò ñìàçàíè îò öåíçóðàòà è èäåîëîãè÷åñêèÿ òåðîð. Çà äúëãî âðåìåëèòåðàòóðàòà ùå çàïðèëè÷à íà ñòåíâåñòíèê, îáñëóæâàù ñàìî áåçäàðíè


êàðèåðèñòè è ïàðòèéíè ôóíêöèîíåðè. Ñëó÷àÿò ñ ðîìàíà “Òþòþí” (1951)íà Äèìèòúð Äèìîâ ñàì ãîâîðè çà íà÷èíà, ïî êîéòî å òðåòèðàíî èçêóñòâîòîïðåç ïúðâîòî äåñåòèëåòèå íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì

Ëåêöèè ïî áúëãàðñêà ëèòåðàòóðà (1918-1944) · 10 Ëåêöèè ïî...

Documents